Pedaqogİka – /yenii/ebookspdf/ · estetik tərbiyə

· fiziki hazırlığını artırmaq üçün hərəkətlərdən və xüsusi vasitələrdən məqsədyönlü istifadə edir;

fiziki tərbiyə

Fiziki tərbiyə kurrikulumu və onun xarakterik cəhətləri. Ümumtəhsil məktəblərində fiziki tərbiyənin kurikulumu təhsil mərhələləri üzrə fənnin tədrisinin əsas xüsusiyyətlərini göstərməklə şagirdlərin hərəki bacarıq və vərdişlərinin, mənəvi-iradi xüsusiyyətlərinin formalaşmasını, hərəki qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsinin, sağlamlığın qorunması, reabilitasiyası və hərəki mədəniyyət üzrə zəruri informasiyaların verilməsi istiqamətində fəaliyyətləri özündə əks etdirən konseptual, rəsmi dövlət sənədidir.

Bu sənəd öz məzmununda fiziki tərbiyə üzrə ümumi təlim nəticələrini, siniflər üzrə məzmun standartlarını, fizki tərbiyə dərslərinin təlim formaları, metodları, təlim fəaliyyətinin planlaşdırılması nümunələrini özündə əks etdirən strategiyanı, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi formalarını, meyarlarını əhatə edir.

Fiziki tərbiyə kurrikulumu nəticəyönümlü xarakterə malikdir. Bu sənəddə məzmun materialları bacarıqlar və dəyərlər formasında ifadə edilmişdir. Bu zaman fiziki tərbiyənin təlimi prosesində şagirdlərin idraki, mənəvi-iradi, hərəki, psixomotor fəaliyyətləri diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.

Kurrikulumun hazırlanmasında şagird nailiyyətlərinin dinamikliyi, bütün məzmun xətləri üzrə sinifdən sinifə, sinif daxili inkişaf əsas götürülmüşdür, bu zaman şagird şəxsiyyəti əsas sübyekt kimi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Məzmun xətləri arasında üfiqi və şaquli əlaqə eləcədə fən daxili əlaqələr tədrisin dinamikliyinin təmin edilməsinə istiqamətlənmişdir.

Fiziki tərbiyənin əhəmiyyəti. Fiziki tərbiyə insanın harmonik fiziki inkişafını təmin etməklə və mənəvi-iradi dayanılılıgını formalaşdırmaqla cəmiyyətdə müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bu ilk növbədə fiziki tərbiyənin aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır:

Fiziki tərbiyənin tərbiyəvi əhəmiyyəti. Ümumtəhsil məktəblərində tədris qarşısında qoyulan əsas məqsədlərdən ən əhəmiyyətlisi öz vətənini, xalqını, millətini sevən nümunəvi davranışa malik mübariz və tolerant insan tərbiyə etməkdir. Səmərəli qurulmuş fiziki tərbiyə prosesi qeyd olunan məqsədin həyata keçirilməsi üçün zəruri şəraitin yaradılmasına imkan verir. Kiçik kollektivin, komandanın mənafeyiləri uğrunda mübarizə sonda vətənpərvərliyə; yoldaşları ilə əməkdaşlıq – ünsiyyətə; oyun qaydalarına riayət və rəqibə hörmət – tolerantlığa; rəqabət və qalib qəlmək etirası – mübarizlik xüsusiyyətinə kimi formalaşdırılır.

Fiziki tərbiyənin sağlamlaşdırıcı və inkişafetdirici əhəmiyyəti. Optimal hərəkət, fiziki yük insanın psixomotor fəaliyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Adekvat fiziki yükün qan dövranını intensivləşdirməsi orqanizmin inkişafını təmin edən maddələr mübadiləsini və müxtəlif funksional sistemlərin işini xeyli yaxşılaşdırır. Bu cəhətdən də müntəzəm fiziki yük böyüyən orqanizmin sağlamlığı və inkişafı üçün olduğca zəruri əhəmiyyət daşıyır.

Fiziki tərbiyənin tətbiqi əhəmiyyəti . Cəmiyyətdə yüksək fiziki hazırlıq tələb edən peşə sahələri vardır. Orduda, ölkənin müdafiəsində, güc strukturlarında , fövqəladə hallarda xilasetmə xidməti və s. belə fəaliyyət sahələrinə aiddir. Qeyd olunan fiziki hazırlığın əsası isə insanın fiziki inkişafının daha intensiv dövrünə təsadüf edən ümumtəhsil müddətində, fiziki tərbiyə prosesində qoyulur. Ümumtəhsil məktəblərində şagirdlər fiziki tərbiyə prosesində zəruri, həyati bacarıq və vərdişlərə yiyələnməklə ekstremal şəraitlərdə özlərini uğurlu fəliyyətə hazırlayırlar.

Fiziki tərbiyənin reabilitasiya əhəmiyyəti. Ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərin fiziki hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq hazırlıq və xüsusi qruplara aid olan şagirdlərdə və eləcə də müəyyən fiziki qüsuru və ya hansı zədələnmələrə məruz qalmış insanlarda dayaq-hərəkət aparatındakı problemlər, funksional sistemlərinin reabilitasiyası fiziki tərbiyə vasitəsi ilə aradan qaldırılır.

Yuxarıda qeyd olunanlar ümumtəhsil sistemində fiziki tərbiyənin rolunu göstərməklə yanaşı bu fənnin tədrisinin reabilitasiya xüsusiyyətini də əks etdirir.

Fiziki tərbiyənin tədrisinin məqsədi və vəzifələri. Fiziki tərbiyənin ümumtəhsil məktəblərində tədrisinin əsas məqsədi şagirdlərin fiziki cəhətdən harmonik inkişafını təmin etmək, onları vətənin müdafiəsinə, şəxsi həyat, professional peşə fəaliyyəti üçün hazırlıqlı və hərəki fəaliyyət mədəniyyəti tərbiyə etməkdir.

Göstərilən məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin həlli məqsədəuyğun hesab edilir:

· Sağlamlığı möhkəmləndirməklə, orqanizmin müqavimətin və ümumi iş qabiliyyətinin artırılması.

· Hər bir yaş dövrü üçün zəruri olan hərəki qabiliyyətlərin optimal inkişaf həddinin təmin edilməsi.

· Həyat fəaliyyəti üçün zəruri bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması və təkmilləşdirilməsi.

· Bədən tərbiyəsi və idmana, fiziki hazırlıq və hərəki qabiliyyətləri inkişaf etdirmək üçün müstəqil məşğələlərə marağın formalaşdırılması.

· Bədən quruluşundakı qüsurların aradan qaldırılması və düzgün qamətin formalaşdırılması.

· Hərəki qabiliyyətlərin inkişafının ən sadə metodlarına dair nəzəri biliklərin mənimsənilməsi.

· Mənəvi-iradi və hərəki fəaliyyət mədəniyyətinin formalaşması.

Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Milli Kurrikulumu çərçivə sənədində müəyyən edilmişdir ki, ümumi təhsil məktəblərində fiziki tərbiyənin tədrisi vasitəsilə:

Ümumi orta təhsil pilləsi fiziki tərbiyənin tədrisi hərəki qabiliyyətlərin planlı, harmonik inkişafını, mənəvi-iradi xüsusiyyətlərin, hərəki mədəniyyətin formalaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu təhsil mərhələsi şagirdin idraki, fiziki, mədəni, psixo-motor inkişafının həyata keçirilməsi baxımından çox mühüm dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə fənnin tədrisinin səciyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

hərəki qabiliyyətlərin planlı inkişafının təmin edilməsi;

– müxtəlif idman növlərinin elementlərindən fiziki hazırlıq vasitəsi kimi istifadə edilməsi;

– ayrı-ayrı idman növlərinin texniki, taktiki xüsusiyyətlərinin öyrədilməsi, bu növlərdə zəruri fiziki hazırlığın təmin edilməsi;

– hərəki fəaliyyət mədəniyyətinin formalaşdırılması;

– mənəvi-iradi xüsusiyyətlərin formalaşdırılmasının tədris prosesinin əsas amilinin olması;

– şəxsi sağlamlıq, orqanizmin möhkəmləndirilməsi, mütənasib bədən quruluşunun formalaşmasında şəxsi məsuliyyət hissinin yaradılması;

– fərdi və kollektiv fəaliyyət zamanı rəqibə hörmət, öz hərəki fəaliyyətini mövcud qaydalar çərçivəsində qurmaqla mübarizlik hissinin aşlanması.

Fiziki tərbiyənin hərəki bacarıq və vərdişlərin formalaşması və hərəki qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsində, şəxsiyyətin formalaşmasında mühüm amil olduğunu, ümumi mədəniyyət səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri olması haqqında şagirdlərin bilikləri zənginləşdirilir, idman növləri, oyunlar hərəkət kompleksləri vasitəsi ilə hərəki qabiliyyətlərin dinamik inkişafını təmin etmək, ayrı-ayrı hərəki qabiliyyətlərin inkişafı üçün müvafiq hərəkətləri seçmək bacarığının formalaşdırılması, mövcud fiziki və potensial hərəki qabiliyyətinin fiziki tərbiyə vasitəsi ilə inkişaf etdirilməsi imkanlarının mövcudluğuna inam hissinin yaradılması, sağlamlığın möhkəmləndirilməsi üsullarına yiyələnmək, sağlam həyat tərzinin normaya çevrilməsi, fiziki hərəkətlər icra olunarkən təhlükəsizlik qaydalarına riayət edilməsinin təmin olunması, mübarizə şəraitində psixoloji dayanıqlıq, komandalı fəaliyyətdə məsuliyyət hissi, çətin anlarda fiziki imkanları səfərbər etmək və digərlərinə kömək göstərmək keyfiyyətləri, tibbi-gigiyenik vərdişləri, ilk tibbi yardım, mühafizə və özünümühafizə bacarıqları formalaşdırılır. Nümunəvi davranış, vətənə sevgi və vətənpərvərlik hissləri aşılanır.

Tam orta təhsil pilləsində

Bu mərhələdə fənnin tədrisinin səciyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

– Fiziki hazərlığın təkmilləşdirilməsi və düzgün qamətin formalaşdırılması metodikasından istifadə bacarığının yaradılması;

– Fiziki yükün icrası zamanı orqanizmin funksional vəziyyətinə nəzarət və sadə bərpa vasitələrindən istifadə etmək bacarığına yiyələnmək;

– İlk tibbi yardım üsullarındanistifadənin təkmilləşdirilməsi;

– Komandalı fəaliyyət zamanı səmərəli əməkdaşlıq formasından istifadə bacarığı;

– Hərəki mədəniyyət fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi;

– Ekstremal şəraitlərdə fiziki və mənəvi-iradi potensialını reallaşdırmaq bacarığının formalaşdırılması.

Hərəki bacarıq və vərdişlər təkmilləşdirilir, hərəki qabiliyyətlərin dinamik inkişafı təmin edilir, hərəkətlərin təyinatı və məqsədyönlü istifadəsi haqqında biliklər mənimsənilir, bu və ya digər idman növünə uyğunluq, meyl və maraq müəyyənləşdirilir, şagirdlərin potensial imkanlarının reallaşdırılması üçün lazımi şərait yaradılır, onların peşə seçiminə istiqamətləndirilməsi, seçmə və idman orientasiyası təmin edilir, mübarizlik ruhu, mənəvi-iradi keyfiyyətlər, şəraiti təhlil etmək və çevik qərar qəbul etmək bacarığı, kollektiv fəaliyyət zamanı məsuliyyət hissi, rəqibə hörmət, vətənə sevgi və məhəbbət hissləri tərbiyə olunur.

I. Fiziki tərbiyə təliminin məzmunu

1.1 Ümumi təlim nəticələri

Ümumi orta təhsil mərhələsi (V-IX siniflər) üzrə şagird:

· Sağlamlığını möhkəmləndirmək, fiziki hazırlığın inkişaf etdirmək üçün tibbi-gigiyena qaydalarına əməl edir, səmərəli hərəkətlər kompleksi seçib icra edir;

· Müxtəlif idman növlərinə aid olan hərəkətlərin icra üsullarını dəqiq və səlist yerinə yetirir;

· Ayrı-ayrı hərəki qabiliyyətləri inkişaf etdirmək üçün səmərəli və məqsədyönlü hərəkətlər kompleksi seçib yerinə yetirir;

· Fiziki tərbiyə prosesində müvafiq təhlükəsizlik, mühafizə, özünümühafizə qaydalarına riayət edir;

· Kollektiv fəaliyyət zamanı öz yerini və rolunu dəqiq müəyyən etməyi bacarır, zəruri anlarda aparıcı və həlledici mövqe tutur;

Orta təhsil pilləsi (X-XI siniflər) üzrə şagird:

· Fiziki tərbiyə prosesinin təşkili ilə bağlı nəzəri məlumatları izah edir və bu məlumatlardan praktik fəaliyyətin qurulmasında məqsədyönlü istifadə edir;

· Hərəkətləri yerinə yetirərkən əlverişli icra üsulu tətbiq edir, seçdiyi idman növünün xüsusiyyətərinə uüğun hərəkətlər kompleksi müəyyənləşdirərək icra edir;

· Ayrı-ayrı hərəki qabiliyyətlərin inkişafı metodlarını bilir və özünün hazırlığını artırmaq üçün onları tətbiq edir;

· Hərəkətlərin icrası zamanı müvafiq təhlükəsizlik qaydalarına riayət edir, ilk tibbi yardım göstərir;

· Fərdi, və ya komanda tərkibində fəaliyət zamanı təşkilatçılıq, psixoloji dayanıqlılıq, dözümlülük, ümumi mənafeyə xidmət etmək keyfiyyətlərini nümayış etdirir;

1.2 Məzmun xətləri

Fiziki tərbiyə fənni biri-biri ilə qarşlıqlı əlaqəli olan və biri-birini üzvü sürətldə tamamlayan məzmun xətlərindən ibarətdir. Onlar aşağıdakı lardan ibarətdir. :

· İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər.

· Hərəki bacarıqlar və vərdişlər .

· Şəxsiyyətin mənəvi-iradi xüsusiyyətlərinin formalaşdırılması .

Göstərilən məzmun xətləri bütün ümum i təhsil dövründə dəyişməz qalır. Lakin təhsil mərhələlərində onların məzmunu dəyişir.

İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər

İnformasiya təminatı şagird tərəfindən icrası həyata keçiriləcək hərəki fəaliyyət haqqında dəqiq təsəvvür yaratmağa, onun şüurlu və fəal icrasını təmin etməyə yönəlmiş məlumatları əhatə edir. Nəzəri biliklər isə bilavasitə hərəkətin icra metodikasına, ayrı-ayrı növlərin hərəkət quruluşuna, hərəki qabiliyyətlərin inkişafına aid məlumatlardan ibarət olur.

İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər hərəki bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması prossesində ilkin mərhələdə hərəki təsəvvürün yaranmasını təmin edir. Bu zaman şagird hərəki fəaliyyətin quruluşu haqqında məlumatlar alır, hərəki fəaliyyət üçün proqramı müəyyənləşdirir. Hərəkətin icrasının ümumi əhəmiyyətini, onun uğurlu icrasını şərtləndirən amilləri dərk edir, hərəkətin quruluş fazaları, elementləri, icra ardıcıllığı haqqında təsəvvürləri qazanır, müxtəlif fənlər üzrə əldə edilmiş biliklərdən fiziki tərbiyə prosesində istifadə etmək bacarıqlarını mənimsəyir.

İnformasiya təminatı həmçinin gün rejiminin əhəmiyyəti və tərtibi, davranış və ünsiyyət formaları, mənəvi iradi keyfiyyətlərin formalaşmasına yönəlmiş məlumatları əhatə edir, həyati fəaliyyətin düzgün təşkilinə xidmət edir.

1.3 Təhsil pillələri üzrə təlim nəticələri

Əsas təhsil pilləsi üzrə təlim nəticələri

1. İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər

· hərəkətlərin və sağlamlaşdırıcı vasitələrin orqanizmə təsirini əsaslandırır;

· müxtəlif idman növlərinə aid hərəkətlərin səmərəli icra üsullarını izah edir;

· h ərəkətlərin təyinatını izah edir ;

· i lk tibbi yardım qaydalarını şərh edir .

2. Hərəki bacarıqlar və vərdişlər

· s ağlamlaşdırıcı vasitələrdən sistemli şəkildə istifadə edir ;

· h ərəkətləri və oyunları qaydalara müvafiq qurur ;

· h ərəkətlərdən və bərpaedici vasitələrdən təyinatına görə istifadə edir ;

· i lk tibbi yardım göstərir .

3. Hərəki qabiliyyətlər

· fiziki hazırlığını artırmaq üçün hərəkətlərdən və xüsusi vasitələrdən məqsədyönlü istifadə edir;

· hərəkətlərin icrası zamanı zəruri metodlar tətbiq edir.

4. Şəxsiyyətin mənəvi-iradi keyfiyyətlərinin formalaşması

· komandalı fəaliyyət zamanı öz fəaliyyətini etik normalara müvafiq qurur;

· birgə fəaliyyət zamanı öz potensialından səmərəli istifadə edir.

Orta təhsil pilləsində məzmun xətləri üzrə təlim nəticələri

1. İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər

· hərəki qabiliyyətlərin inkişafı metodlarını izah edir;

· hərəki komplekslərin inkişafetdirici və korreksiyaedici xüsusiyyətlərini izah edir;

· bərpaedici vasitələrin və üsulların orqanizmə təsirini şərh edir.

2. Hərəki bacarıqlar və vərdişlər

Şagird:

· orqanizmin funksional sistemlərinin və orqanların iş qabiliyyətini artırmaq üçün hərəkətləri icra edir;

· hərəki fəaliyyətində əlverişli icra üsulu tətbiq edir;

· şəraitə uyğun ilk tibbi yardım göstərir;

· bərpaedici vasitələrdən səmərəli istifadə edir.

3. Hərəki qabiliyyətlər

· fiziki hazırlığını artırmaq üçün hərəkətlərdən və xüsusi vasitələrdən müntəzəm istifadə edir;

· hərəkətlərin icrası zamanı əlverişli metodlar tətbiq edir.

4. Şəxsiyyətin mənəvi-iradi keyfiyyətlərinin formalaşması

· hərəki fəaliyyət zamanı təqdiredici mənəvi-iradi keyfiyyətlər nümayiş etdirir.

Siniflər üzrə məzmun standartları

V sinfin sonunda şagird:

· hərəkətlərin və sağlamlaşdırırıcı vasitələrin orqanizmə təsirini izah edir;

· yerinə yetirdiyi hərəkətlərin icra usulları haqqında məlumat verir;

· sağlamlığını möhkəmləndirmək üçün hərəkətlərdən və vasitələrdən istifadə edir;

· müxtəlif təyinatlı hərəkətlərin icra üsullarını nümayiş etdirir;

· yaş qrupuna müvafiq hərəki qabiliyyətlər nümayiş etdirir;

· özünün təqdiredici fəaliyyətini yoldaşlarının fəaliyyəti ilə uzlaşdırır.

Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar

1. İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər

1.1. Sağlamlığın möhkəmləndirilməsində hərəki fəaliyyətin əhəmiyyəti haqqında biliklərini nümayiş etdirir.

1.1.1. Hərəkətlərin sağlamlaşdırıcı təsiri haqqında qısa informasiya verir.

1.2.1. Sağlamlaşdırıcı vasitələrin orqanizmə təsiri haqqında qısa informasiya verir

1.2. Müxtəlif idman növlərinə aid olan hərəkətlərin icra üsulları haqqında biliklərini nümayiş etdirir.

1.2.1. Hərəkətlərin icra üsulları haqqında qısa informasiya verir.

1.2.2. Müxtəlif oyunların təyinatı haqqında qısa informasiya verir.

1.2.3. Idman növlərinin elementlərindən ibarət estafetlər haqqında informasiya verir.

1.2.4. Sadə özünümüdafiə hərəkətləri haqqında informasiya verir.

1.3. Hərəki fəaliyyətin təşkili və idarə olunmasına dair biliklərini nümayiş etdirir.

1.3.1. Sıra hərəkətləri və komandalar haqqında məlumat verir.

1.3.2. Ümuminkişaf hərəkətləri haqqında informasiya verir.

1.3.3. Hərəki qabiliyyətlər, onların inkişafı metodları haqqında informasiya verir.

1.3.4. Hərəkətlərin icrası zamanı özünənəzarət üsulları haqqında informasiya verir;

1.3.5. Hərəkətlərin icrasında müvafiq təhlükəsizlik qaydaları haqqında informasiya verir.

2. Hərəki bacarıqlar və vərdişlər

2.1. Şagird hərəki bacarıqları mənimsədiyini nümayiş etdirir.

2.1.1 Sağlamlığını möhkəmləndirmək üçün hərəkətlər və hərəkət komplekslərini icra edir.

2.1.2. Orqanizmi möhkəmləndirən sağlamlaşdırıcı vasitələri nümunələrə müvafiq tətbiq edir.

2.2. Hərəki fəaliyyətin icra üsulunu mənimsədiyini nümayiş etdirir.

2.2.1. Hərəkətlərin icrasında müvafiq üsullar seçir.

2.2.2. Müxtəlif təyinatlı oyunlarda iştirak edir.

2.2.3. Ayrı-ayrı idman növlərinə aid olan hərəkətləri müvafiq icra üsulu ilə yerinə yetirir.

2.2.4. Sadə kombinələşmiş estafetlərdə iştirak edir.

2.2.5. Sadə özünümüdafiə hərəkətlərini icra edir.

2.3. Hərəki fəaliyyətin təşkili və idarə olunmasına dair bacarıqlar nümayiş etdirir.

2.3.1. Sıra hərəkətlərini verilən komandalara müvafiq yerinə yetirir.

2.3.2. Ümuminkişaf hərəkətlərini nümunələrə müvafiq yerinə yetirir.

2.3.3. Hərəki qabiliyyətləri formalaşdıran hərəkətləri icra edir.

2.3.4. Gün rejimində nəbz vurğularının dinamikasını müəyyənləşdirir.

2.3.5. Hərəkətlərin icrasında müvafiq təhlükəsizlik qaydalarına əməl edir.

3. Hərəki qabiliyyətlər *

3.1. Hərəki fəaliyyət zamanı müvafiq hərəki qabiliyyətlər nümayiş etdirir.

3.1.1. Hərəki fəaliyyət zamanı normativlərə müvafiq çeviklik nümayiş etdirir.

3.1.2. Hərəki fəaliyyət zamanı normativlərə müvafiq bədənin əyilmə qabiliyyətini nümayiş etdirir.

3.1.3. Hərəki fəaliyyət zamanı normativlərə müvafiq sürət nümayiş etdirir.

3.1.4. Hərəki fəaliyyət zamanı normativlərə müvafiq sürət – güc nümayiş etdirir.

3.1.5. Hərəki fəaliyyət zamanı normativlərə müvafiq qüvvə numayiş etdirir.

3.1.6. Hərəki fəaliyyət zamanı normativlərə müvafiq dözümlülük nümayiş etdirir.

4. Şəxsiyyətin mənəvi iradi keyfiyyətlərinin formalaşması.

4.1. Hərəki fəaliyyət zamanı məqbul davranış nümayiş etdirir.

4.1.1. g ün rejiminin yerinə yetirilməsində şüurluluq nümayiş etdirir.

4.1.2. f əaliyyətini mövcud qaydalar çərçivəsində yoldaşlarının fəaliyyəti ilə uzlaşdırır.

VI sinfin sonunda şagi rd:

· b ədən quruluşunun formalaşması və korreksiyası üçün hərəkətlərdən istifadə edir ;

· ə lverişli i c ra üsullarını fərqləndirir;

· h ərəkətlərdən təyinatına görə istifadə edir;

· h ərəkətlərdən istifadə zamanı müvafiq metod və i c ra re j imləri tətbiq edir;

pedaqogİka – elibrary.bsu.azelibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/pedoqogika.pdf · estetik tərbiyə.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ ƏLİYEVA ZƏRİFƏ PEDAQOGİKA (Mədəniyyət və İncəsənət təmayüllü ali məktəblərin bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün dərslik) Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi «___» ______ – ci il tarixi ______ saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir. BAKI – 2004

Post on 26-Feb-2018

Documents

• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY LYEVA ZRF PEDAQOGKA (Mdniyyt v ncsnt tmayll ali mktblrin bakalavr pillsind thsil alan tlblr n drslik) Drslik Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi ___ ______-ci il tarixi ______ sayl mri il tsdiq edilmidir. BAKI – 2004
• Elmi redaktor: .MMMDOV, professor Ryilr: F.SADIQOV ped. elm. doktoru, professor ADMU-nun prorektoru. .QDMOVA ped. elm. namizdi, Azrbaycan Respublikas Thsil Problemlri nsitutunun aparc elmi iisi M.Mmmdova ped. elm. namizdi, dosent Azrbaycan Dvlt Mdniyyt v ncsnt Universitetinin elmi ilr zr prorektoru
• M N D R C A T n sz Pedaqogikann obyekti v predmeti Pedaqoji fikir, mktb v maarifin inkiaf tarixin dair 1920-90-c illrd Rusiyada v Azrbaycanda thsil sistemi Pedaqogika mdniyytin trkib hisssi kimi ncsnt v trbiy Trbiynin mqsdi qli thsil v dnyagr formaladrlmas xlaq trbiysi Estetik trbiy Fiziki trbiy mk trbiysi Hquq trbiysi Trbiy prosesinin mahiyyti Trbiy prinsiplri Trbiynin sullar Trbiy il zntrbiy prosesinin qarlql laqsi v dialektikas Didaktika Thsilin mzmunu Tlim prosesi Tlim prinsiplri Tlim sullar Trbiy il zntrbiy prosesesinin dialektikas Pedaqoji prosesd znthsil
• N SZ Bu drslik mdniyyt v incsnt tmayll ali mktblrin bakalavr pillsind thsil alan tlblri n nzrd tutulmudur. Bu ali mktblrd tlblr pedaqoji biliklr, pedaqoji universitetlrdn frqli olaraq, mumi kild verilir. Yni tlblr qsa olaraq pedaqogika tarixin, pedaqoji nzriyylr, thsil sistemin, pedaqogikann mumi problemlri, tlim, trbiy v thsilin sas msllrin aid mlumatlar verilir. Tlblr cmiyytin xsiyyt formaladrlmas tlblri, mumi trbiy problemlri haqqnda elmi mlumatlara yiylnirlr. Hminin drslikd tlblrin mstqil failiyytini tmin etmk mqsdi il pedaqogikann bir ox sahlri haqqnda lav mlumatlar da verilmidir. mumiyytl, insanlarda el bir shv mnasibt mvcuddur ki, pedaqogikan yalnz mllimlr, xsusn d orta mktb mllimlri bilmlidirlr. Bu mnasibtd bir hqiqt var, nki xsiyyt formaladrlmas ii mqsdynl v mtkkil kild orta mktblrd aparlr. Lakin bu i z d uaq v yeniyetmni hat edn digr mhit v faliyyt adamlarnn pedaqoji biliklr malik olmas raitind aparldqda daha smrli ntic verir. Digr trfdn mlumdur ki, yrtm, trbiylndirm yalnz mktb hyat il mhdudlamr. vvala, insan mrnn sonuna qdr yrnir, dyiir, yeni-yeni xlaqi v qli keyfiyytlr ksb edir. Digr trfdn mxtlif kollektivlr ona myyn tlblr verir. Bu lav tlblrin, mnasibtlrin smrli tsir malik olmas n, he olmazsa, btn ali thsilli xslrin zruri pedaqoji biliklr malik olmas vacibdir. Ona gr ki, insanlara gstriln mxtlif tsirlr bu v ya digr sviyyd xsiyyt formaladrlmasna tsir gstrir. xsiyytin formaladrlmas mslsi is btn dvr, zamanlar n iqtisadi problemlr kimi aktual olmudur. nki bu, myyn mnada cmiyytin mvcudluu rtlrindn biridir. Cmiyytin z ona lazm olan, iqtisadiyyatn, mdniyytini qoruyan v inkiaf etdirn insanlar formaladrmaa alr. Bununla da, geni mnada trbiy prosesinin itiraksna evrilir. Cmiyyt, onu tkil edn birliklr, xslr, byyn nsil, mumiyytl insanlarn formalamasnda bu v ya digr mvqedn itirak edirlr. Ona gr d ayr-ayr mssis v idarlrd alan rhbrlrin valideynlrin az ox drcd trbiy il mul olan insanlarn pedaqoji biliklr mallik olmas zruridir. Hr bir idar rhbrlri insanlar idar etmk, onlarn faliyytlrini istqamtlndirmk n pedaqoji ustala, frdi yanama qabiliyytlrin v s. bu kimi pedaqoji biliklr malik olmaldr. Mdniyyt iisi apardg tdbirl, icra etdiyi trbiy ilri il hans xlaqi keyfiyytlr alayacan, bu keyfiyytlrin aktuallq sviyysini bilmlidir. Hr insan valideyn kimi uaqlarna tsir etmyin, trbiylndirmyin smrli yol v vasitlrini bilmlidir. Formaladrma, trbiylndirm grndy kimi geni v mrkkb msldir. nsanlarn formaladrlmas, hyat n hazrlanmas yalnz tlim – trbiy mssislrinin ii il mhdudlamr. Cnki, hr bir insan – uaq, yeniyetm, gnc, ii hm d bir ailnin zv, bir mhitin yaayan, bir kollektivin nmayndsi, bir idarnin iisidir. Bu birliklr, mhit, insanlara mxtlif tsirlr gstrir. Ona gr d ali thsil mssislrind d pedaqoji biliklr verilmsi, cmiyytd pedaqoji biliklrin tblii dvrn aktual problemlrindn biridir. Drslikd mumpedaqoji biliklrl yana, mdniyyt mssislrind tlim trbiy imkanlar, bu mssislrin xsiyyt formaladrlmasnda rolu verilmidir. Hminin mdniyyt v incsnt sahlrind pedaqoji prosesin, yeni pedaqoji tsir vasitlri, pedaqoji vziyytlr d izah edilmidir. Bu mssislrd mxtlif yal insanlarn trbiysi, formalamas problemi mvcud olduundan ox vaxt drslikd pedaqoji problemlr trbiy olunan v trbiy edn, yrdn v yrnn baxmndan thlil edilmidir. Drslikd pedaqogikann n mumi msllri haqqnda tlblr elmi mlumatlar verilir. Trbiy problemlri, cmiyyt v trbiy, trbiynin formalamada rolu, pedaqoji proses v onun cmiyytin inkiaf il laqsi v s. bu kimi pedaqoji mlumatlar thlil edilmidir. Hminin, tlim-trbiy mssislrind olduu kimi pedaqogikann btn problemlri deyil, n mumi msllri hat edilmidir. Bu is Mdniyyt v ncsnt Universitetlrind pedaqogikaya veriln saatlarn miqdar il laqdardr. Hminin, bu universitetlrd tlblr pedaqogika haqqnda – pedaqoji fikir tarixi, trbiy, tlim ycam, qsa, konkret mlumatlar verilir. Bu fnnin tdrisi, myyn mnada, pedaqogika il mumi tanlq mqsdi dayr. Yni pedaqoji universitetlrdki kimi geni, hrtrfli pedaqoji biliklr yiylndirm – trbiyi, mllim kimi hazrlama mqsdi damr.
• PEDAQOGKANIN OBYEKT V PREDMET Pedaqogika insann formalamas haqqnda elm olub, qdim tarix malikdir. Belki, insan yaranan gndn onun mvcudluu urunda mbarizsi, zn tmin etmsi, qorumas, malik olduu hyat tcrbsinin byyn nsl trmsi problemi mvcud olmudur. Bu is btn dvr v zamanlar n hmi aktual bir problem msl kimi x etmidir. Hmin problemlr is cmiyytin ictimai, iqtisadi inkiaf il myyn edilmi, mhsuldar qvvlrin inkiafndan asl olaraq dyimidir. Msln, mhsuldar qvvlrin n zif inkiaf etdiyi ibtidai icma dvrnd mvcud olan primitiv faliyyt sullarn icmann btn zvlri byyn nsl yrdirdi. Lakin inkiaf etmi cmiyytd is hm faliyyt sullar, hm d br tcrbsi v onun trkib hisslri, elm, istehsalat v s. inkiaf etdiyi n onlarn da byyn nsl trlmsi v ona veriln tlblr d dyimi, mrkkblmidir. nkiaf etmi cmiyytd artq xsiyyt formaladrlmas, tcrbnin trlmsi prosesi mrkkblmi v xsusi faliyyt sistemi tlb edirdi. Bu is pedaqogika elminin meydana glmsi, elm kimi inkiaf edib formalamasna sbb olmudur. Pedaqogika qdim yunan paydaqoqos szndn olub, hrfi mnas uaq trn demkdir. Onun obyekti insann formaladrlmas, hyata hazrlanmas, hyat n zruri olan bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi prosesidir. Predmeti is bu prosesin pedaqoji nqteyi nzrdn tdqiq edilmsidir. nsann hyata hazrlanmas, geni mnada insan anadan olandan ln kimi mxtlif sviyy v formalarda aparlr, davam etdirilir. mumiyytl, cmiyyt zn davam, varis hazrlayr, yni cmiyyytin mvcudluu tlbi z insanlarn hyata hazrlanmasn tlb edir. Bu tlb is hm sistemli tlim mssislrind, hm cmiyytd mvcud olan btn birlik, tkilat, faliyyt sahlrind, aild v s. mxtlif sviyyd yerin yetirilir. Hmin birlik v tkilatlarn bilavasit vzifsindn, cmiyytdki mvqeyindn asl olaraq, insanlarn hyata hazrlanmas ii hyata keirilir. Bu nqteyi-nzrdn pedaqogikann aadak anlaylarn gstrmk olar. Pedaqoji gerklik, pedaqoji proses, tlim, trbiy, thsil (B. hmdov, A. Rzayev Pedaqogikadan mhazir konspektlri B. Maarif, 1983). Pedaqoji gerklik mumiyytl, cmiyytin insanlarn hyata hazrlanmas prosesini hat edir. Bura cmiyyt daxil olan btn idar, tkilat, birlik, mssis, istehsal v qeyri-istehsal sahlrind tcrbnin insanlara trlmsi daxildir. Msln, istehsal prosesind rhbr-ii mnasibtlri, qarlql yardm, iilr arasnda smrli mnasibt, nsiyyt formalarnn yaradlmas, hr bir iini frdi xsusiyytlrindn bacarq v qabiliyytlrindn mk mhsuldarlnn artrlmasnda istifad edilmsi v s. Mdniyyt mssislrind insanlarn mvcud tlblr uyun formaladrlmas iin misal olaraq asud vaxtn smrli tkili, insanlarn yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirn tlim ilri drnklr, texniki yaradclq birliklri, mxtlif yal insanlarda yeni biliklr yaratmaa v bacarqlar formaladrmaa xidmt edn maraa gr mllri; mnasibt formaladran mllr, aktual trbiy v ideoloji problemlr hsr edilmi tdbirlri v s. gstrmk olar. Ail trbiysi d pedaqoji gerkliy daxildir. Ail cmiyytdki ictimai v iqtisadi mnasibtlrin gzgs olmaqla pedaqoji mqsdlrin hyata keirilmsind, mumiyytl insanlarn hyata hazrlanmas prosesind mhm rol oynayr. Ail trbiysin ata-ana, valideyn vlad mnasibtlri, uaqlarn fiziki salaml, dzgn, – yni cmiyytin tlblrin uyun kild trbiy olunmas daxildir. Ail, onun gstrdiyi trbiyvi tsirlr insanlar btn mr boyu mayt edir. Ailnin qorunmas, aild salam qarlql mnasitbtlrin tkili ail balarndan, onlarn pedaqoji ustalndan ox asldr. Pedaqoji proses is sistemli tlim v trbiy mssislrind insanlarn hyata hazrlanmas prosesini hat edir. Bu uaq baalarndan balayaraq mxtlif tip thsil mssislri, orta mumthsil mktblri, litseylr, gimnaziyalar, seminariyalar; ali thsil mssislri (institutlar, universitetlr, ali hrbi mktblr, akademiyalar, musiqi v rssamlq akademiyalar v s.) aspirantura, elmi-tdqiqat ilri, mxtlif yaradclq faliyytlri v s. hat edir. Mhz insanlarn sistemli, mqsdynl kild hyata hazrlanmas ii pedaqoji proses qarsnda qoyulmu birinci, sas vzifdir. Daha dorusu, pedaqoji proses insanlarn bilavasit hyata hazrlanmasna xidmt edir. Tlim yrdnin rhbrliyi il yrnnlrin hyat drk etmsi v bu sasda bilik, bacarq, vrdilr Trbiy insanlarda faliyyt formaladrma, yni insanlarda cmiyytin myyn etdiyi xlaq normalar, davran qaydalarna yiylndirm prosesidir. Demli pedaqogika insanlar bilik, bacarq, vrdilr yiylndirrk, onlarda cmiyytin myyn etdiyi xlaq normalar v davran qaydalarna uyun mnasibt formaladraraq, hyata hazrlanmas
• haqqnda elmdir. nsanlarn hyata hazrlanmas problemi btn dvrlrd mvcud olmu v onun vziflri hr dvrn znn ictimai-iqtisadi tlblri sasnda myyn edilmidir Masir dvrd pedaqogikann vziflri cmiyytin tlblri baxmndan tlim, trbiy v thsilin aktual problemlrini, pedaqoji gerklik problemlrini, insanlarn hyatnn v faliyytinin dzgn qurulmasnda pedaqogikann rolunu; pedaqoji prosesin ayr-ayr sahlrinin mqsdi, mzmunu, vasitlri, smrli sullarn myyn etmkdn ,inkiaf etdirib znginldirmkdn ibartdir. nsanlarn hyata hazrlanmas bri v bdi prosesdir. nki o, insanlara, insan cmiyytin, onun mvcudluuna aid olan bir prosesdir. Onun aadak mnblri mvcuddur. 1. Nzri klassik irs bura klassik pedaqoqlarn nzri fikirlri, mxtlif dvrlrd yaam mtfkkirlrin pedaqoji grlri, tlim, trbiy, thsil haqqnda fikirlri; hminin mxtlif flsfi, dini cryanlarn pedaqogikaya tsiri daxildir. 2. Masir pedaqoji nzriyylr. 3. Maarif, tlim, thsil, trbiy v onlarn aktual problemlri haqqnda dvlt srncam v qrarlar. 4. Xsusi metodikalar. 5. Qabaqcl tcrb. Nzri klassik irs qdim dvrlrdn son zamanlara qdr klassik filosoflarn tlim v trbiyy aid mvqeylri, nzri ilri, mxtlif tarixi dvrlrd mvcud olmu thsil sistemlri daxildir. Hminin, klassik pedaqoqlarn nzri fikirlri v tcrbi ilri d bura daxildir. Masir pedaqoji nzriyylr is, indiki dvrd yaayan pedaqoqlarn nzri fikirlri, pedaqoji tcrblrin nticlri, tlim, trbiy v thsilin ayr-ayr sahlrin aid nzri fikirlri, elmi kflri daxildir. Tlim, trbiy v thsil haqqndak qrar v qtnamlrd maarif v thsil qarsnda qoyulan vziflr z ksini tapr. Bu qrarlar da cmiyytin pedaqoji proses qarsnda qoyduu vziflr z ksini tapr. Daha dorusu, bu qrarlarla inkiaf, texniki, ictimai-siyasi trqqi il tlim, trbiy, thsil pedaqoji proses laqlndirilir. mumi pedaqoji nzriyylr xsusi metodikalar vasitsi il reallar v tsdiq edilir. Xsusi metodikalar myyn mnada, pedaqoji yeniliklrin mnbyi kimi x edir. Belki, tlim, thsil v trbiyy aid yeniliklr vvlc xsusi metodikalarda z xarlr, snaqdan keirilir, sonra digr sahlr tdbiq edilrk hyata vsiq alr. Demli, xsusi metodikalar nzri chtdn mumpedaqoji mddalara istinad etmkl, hm d onlarn inkiaf edib znginldirilmsin sbb olur. Qabaqcl mllimlrin yaradclq ilri d pedaqogikann inkiafnda hmiyytli yer tutur. Belki, mllimlrin z ilrin yaradc yanamas nticsind yeni qabaqcl tcrblr meydana xr. Bel smrli ilr, tcrblr sasnda is yeni ideyalar, elmi fikirlr, nticlr z xarlr, myyn edilir. Yeni tdqiqat sahlri z xarlr. Hr bir elmd olduu kimi, pedaqogikann da xsusi tdqiqat metodlar mvcuddur. Bu tdqiqat sullar pedaqoji prosesin v pedaqoji faliyytin spesifik xsusiyytlrin uyun myyn edilmidir v pedaqoji prosesin xsusiyytlrini znd ks etdirir. Pedaqogikann n mumi tdqiqat metodlarn aadak kild mumildirmk olar: mahid, msahib, eksperiment, sndlr, elmi pedaqoji mnblr, dbiyyatn yrnilmsi, trbiy olunanlarn yaradclq faliyytlrinin yrnilmsi. Bu tdqiqat metodlar pedaqoji gerkliyin butun sahlrindki tdqiqatlara da tdbiq olunur. Bu metodlarn tdbiqi zaman tdqiq ediln sahnin, prosesin spesifik xsusiyytlri nzr alnr. Hr hans bir pedaqoji ii tbii vziyytd yrnmk n pedaqoji mahidlrdn istifad edilir. Pedaqoji mahid iin, prosesin gediin hr bir mdaxil etmdn onu mvcud vziyytd yrnmy xidmt edilir. Onu tkil edrkn tdqiqat vvlcdn trtib etdiyi plan sasnda hrkt edir. Mahid zaman tdqiqat, mllim, trbiyi, tlimat aradrmaq istdiyi mslnin mvcd, yni indiki zamandak vziyytini yrnmy alr. Ona gr d mahid zaman mahidi iin qediin he bir mdaxil etmir. Mahid metodu pedaqoji gerkliyin btn sahlrind ttbiq edilir. Belki, tlimin mxtlif mrhllri, tlimd trbiy ilrinin qoyuluu, thsilin btn sahlri, mktbnaslq, mktbin idar olunmas, pedaqoji ustalq, mktbdnknar trbiy mssislrindki tlim ilri, drnklr, trbiyvi tdbirlr, digr asud vaxt tdbirlrin trbiyvi hmiyyti, mdniyyt mssislrinin trbiy faliyyti, teatr v digr mssislrin trbiy faliyyti, inzibati dvlt orqanlarnn trbiy faliyyti v s. sahlrd aparlan tdqiqat ilrind geni istifad edilir. Pedaqoji mahiddn tkc tdqiqatlar deyil, hm d trbiy v tliml bu v digr sviyyd mul olan xslr z faliyytlrini smrli tkil etmk n d istifad edirlr. Msln, hr mllim drs dediyi agirdlri, tlimat, ildiyi insanlar, drnk rhbri drnk zvlrini yrnmk, onlarn inkiaf sviyylrini dzgn myynldirmk n, qabaqcl mllimin i tcrbsini yrnmk mqsdi il mahidlr aparlr. Rejissor – aktyor mnasibtlrini z
• xarmaq v ya rejissorun aktyora tsiri vasitlrini yrnmk n rejissorun mq zaman faliyyti teatr tdqiqatlar mahid edilir v s. Mktbdnknar v ya mdniyyt mssislrind aparlan trbiy ilri tdbirlrin uaqlara, yallara gstrdiyi tsiri yrnmk n iin tkili v gedii zrind mahid aparlr. Mahidnin smrli v obyektiv aparlmas n aadak rtlr riayt olunmaldr; mahid mqsdi dqiq v aydn olmaldr; mahid obyekti vvlcdn myyyn olunmaldr; mahid zaman hadisnin gediin he bir mdaxil edilmmlidir; mahidnin nticlri qeyd edilmli v mumildirilmlidir. Msahib hr hans bir pedaqoji mslni sual-cavab, shbt vasitsil aydnladrmaa deyilir. Mahid zaman hadisy mdaxil edilmdiyi n onun mahiyyti bzn tam kild almr. Bu nqteyi nzrdn msahib hmiyytli yer tutur. Msahibdn hm mvcud vziyyti yrnmk, hm tdqiqatn gedii prosesind, hm d nticni aydanladrmaq n istifad edilir. Msahib hm yazl, hm d ifahi kild aparla bilr. Hr iki halda ntic mumildirilmlidir. Msahib tbii v normal psixoloji raitd, lakonik, mntiqi, aydn cmllrl aparldqda daha smrli ntic verir. Pedaqoji msahib metodundan pedaqoji gerkliyin btn sahlrind aparlan tdqiqatlar zaman geni istifad edilir. Pedaqoji eksperiment tdqiq ediln pedaqoji mslni xsusi tkil edilmi raitd yrnmy deyilir. Tdqiqat zaman irli srlm frziyy mhz eksperiment vasitsil tcrbdn keirilir, yoxlanlr. Eksperiment zaman yrniln hadis, pedaqoji fakt vvlki, tbii vziyytindn frqli, tdqiqatnn irli srdy frziyy sasnda tkil edilir. Msln, tlim aid aparlan tdqiqat irli srlm frziyy tlim prosesind tdqiqatnn irli rdy metod sasnda xsusi raitd aparlr. Mdniyyt mssislrind insanlarn trbiysinin smrli tkilin aid aparlan tdqiqat ii hmin mssisd tdqiqatnn irli srdy metod sasnda, tklif etdiyi xsusi raitd aparlr. Eksperiment metodu istehsal mssislrind iilrin tkmilldirilmsi, yeni bacarq v vrdilr yiyln; inzibati dvlt orqanlarnn trbiy faliyyti; mdniyyt, shiyy, idman komplekslri, ktlvi infformaiya vasitlrinin trbiyvi faliyytin aid tdqiqat ilrind d tdbiq edilir. Maisr dvrd pedaqoji eksperiment n aktual problemlrdn biridir. Pedaqoji eksperiment zaman tdqiqat ona lazm olan raiti z yaradr. Smrli ntic almaq n raiti istdiyi zaman dyiir. Pedaqoji eksperiment sulundan tqdiqatlarla yana trbiy ii il mul olan yaradc xslr d istifad edirlr. Pedaqoji eksperiment suluna keid dvrlrind daha ox ehtiyac vardr. nki yeni ictimai-iqtisadi qurulua keid, yeni insan formaladrlmas prosesi yeni-yeni eksperimentlr qoyma tlb edir. Sndlrin aradrlmas v yrnilmsi d tdqiqat iind byk hmiyyt malikdir. Thsil mssislrind thsil alanlarn tlim mvffqiyytini, mxtlif dvrlrd aparlan trbiy tdbirlri, trbiyvi ilrin tkili, trbiy tdbirlrinin formalarn, mktbknar trbiy mssislri, mdniyyt mssislri, ayr-ayr dvrlrd incsntin v digr ictimai tkilatlarn apardqlar trbiy tdbirlri, onlarn insan formaladrlmas iindki rolunu yrnmkd sndlr v onlarn aradrlmas hmiyytli yer tutur. Hminin, pedaqogika tarixin aid tdqiqatlarda, mktb v maarif mssislrinin yaranmas, tkili formalarnn yrnilmsind d sndlr, yazl dbiyyat, arxiv materiallarnn yrnilmsi xsusi hmiyyt malikdir. Trbiy olunanlarn yaradclq faliyytinin yrnilmsi d hmiyytli pedaqoji tdqiqat metodlarndan biridir. Yaradclq faliyyti dedikd trbiy olunanlarn kdiyi killr, bdii srlr, l ilri, bdii tikilr, quradrlm cihazlar, modellr, maketlr, yazlm musiqi srlri, mxtlif mzmunlu tablolar v s. nzrd tutulur. Tdqiqat iind hr hans bir mslnin aradrlmasnda trbiy olunanlarn bu yaradclq ilrin d mracit edilir. Buna xsusil insanlarn asud vaxtlarnn smrli tkilin aid aparlan tdqiqat ilrind daha ox ehtiyac olur. Bu metodlardan baqa pedaqogikann thlil v trkib, induktiv v deduktiv, riyazi hesablama kimi sullar da mvcuddur ki, tdqiqat prosesind bunlardan da istifad edilir. Yuxarda qeyd ediln tdqiqat sullar biri-biri il qarlql laqddir, biri- digrinin mvcudluunu tmin edir.
• Pedaqoji elmlr sistemi. Pedaqoji elmlr sistemi dedikd, pedaqogikaya daxil olan elmlrin mcmusu nzrd tutulur. Pedaqoji elmlr sistemin aadaklar daxildir: mktbqdr pedaqogika, mktb pedaqogikas, orta ixtisas mktbi pedaqogikas, xsusi pedaqogika, ali mktb pedaqogikas, hrbi pedaqogika, xalq pedaqogikas, istehsalat pedaqogikas, mdni faliyyt pedaqogikas, xsusi metodikalar, pedaqogika tarixi, ail pedaqogikas, sosial pedaqogika, mqayisli pedaqogika v s. Mktbqdr pedaqogika anadan olandan mktb gedn qdr uaqlarn tlim-trbiysinin, mktb hazrlanmasnn aktual problemlrini tdqiq edir. Bu dvrd uaqlarn hazrl sasn psixoloji inkiafa istinad edir. Uaqlarn minimum sviyyd hyata hazrlanmas msllri aradrlr. Mktb pedaqogikas orta mumthsil mktblrind uaq v yeniyetmlrin hyata hazrlanmasnn aktual problemlrini hat edir. Pedaqogikann bu trkib hisssi d z nvbsind ibtidai, natamam orta, orta olmaqla hissy ayrlr. Bura hminin litseylrd, gimnaziyalarda tlim, trbiy, orta thsil msllri, onlarn sas problemlri d daxildir. Orta ixtisas mktbi pedaqogikas orta ixtisas mktblri, seminariyalar, kolleclr, gimnaziyalar, texnikumlarda pedaqoji iin spesifik xsusiyytlrini: tlim, trbiy, thsilin aktual problemlrini tdqiq edir. Xsusi pedaqogika qli v fiziki chtdn nqsanl uaq v yeniyetmlrin tlim, trbiy v thsili problemlrini aradrr v defektologiya adlanr. Bura: surdopedaqogika lal v kar uaqlarn tlim- trbiysini yrnn pedaqogika; oliqofrenopedaqogika qli chtdn zif inkiaf etmi uaqlarn tlim- trbiysini tdqiq edn elm; tiflopedaqogika kor uaqlarn tlim-trbiysini tdqiq edn elm; loqopediya nitqi nqsanl olan uaqlarn tlim v trbiysi haqqnda elm daxildir. Ali mktb pedaqogikas ali thsil sistemi mssislrind institut, universitet, akademiyalar v s. pedaqoji prosesin aktual problemlrini aradrr, tlim, trbiy, thsilin mzmunu, smrli yol v vasitlri v s. msllri myyn edir. Hrbi pedaqogika hrbi mktblrd, ali hrbi mktblrd, hrbi akademiyalarda, adi ali thsil mssislrinin hrbi kafedralarnda, hrbi hisslrd, orta mktblrd, orta ixtisas mktblrind gnclrin hrbi hazrl, hrbi tlimi, trbiy v thsilini tdqiq edir. stehsalat pedaqogikas mxtlif istehsalat mssislrind, idar v tkilatlarda aparln trbiy ilri, cmiyytd yaranan yeni problemlrl bal aparlan trbiy ilri, formaladrlmas, texniki inkiaffla bal yeni mk v tlim bilik, bacarq v vrdilrinin formaladrlmas v digr pedaqoji problemlri aradrr. Mdni faliyyt pedaqogikas mdniyyt mssislrind, klublarda, muzeylrd, mktbdnknar trbiy mssislrind, radio, televiziya, teatr, konsert zallarnda aparlan pedaqoji faliyyti hmin mssislrd trbiy, tlim msllrini, insanlarn asud vaxtlarnn smrli tkili v bu prosesd zruri xlaqi keyfiyytlr yiylnmnin smrli yol v vasitlrini, mzmunu v s. bu kimi problemlri tdqiq edir. Fnlrin tdrisi metodikas ayr-ayr fnlrin tdrisinin aktual problemlrini tdqiq edir. mumpedaqoji qanunlar fnlrin spesifik xsusiyytlrin uyun kild tdbiq edilmsini aradrr. Yni tlim, trbiy, v thsilin prinsiplri, sullar, elmi- pedaqoji yeniliklr fnnin spesifik xsusiyytlrin uyun kild tdbiq edilmsi msllrini aradrr. Pedaqogika tarixi btn lklrd pedaqogikann yaranma v inkiaf tarixini yrnir. Bu is pedaqoji fikir v mktb tarixi olmaqla iki yer ayrlr. Pedaqoji fikir tarixi qdim dvrlrdn indiy qdr pedaqoq, filosof v digr mtfkkirlrin nzri pedaqoji fikirlrini tdqiq edir. Mktb tarixi is mxtlif dvrlrd tkil olunmu mktblr, thsil sistemi, onlarn quruluu v s. yrnir. Ail pedaqogikas aild uaqlarn trbiysinin dzgn tkili, aild dzgn mnasibtlrin yaradlmas, ail il mktb v digr trbiy mssislri arasnda smrli laq yaradlmas, cmiyytl ailnin trbiyvi tsirlrinin laqlndirmsi, bunlarn insanlarn hyata hazrlanmas iin tsiri v digr problemlri aradrr. Mqayisli pedaqogika mxtlif lklrd mvcud olan thsil sistemi, onlarn mumi v spesifik xsusiyytlrini aradrr. Pedaqogikann digr elmlrl laqsi. Pedaqogika btn elm sahlri il qarlql laqlidir. Bu pedaqogikann obyektinin xarakterindn irli glir. Pedaqogika z inkiaf prosesind hmin elmlrin xard nticlrdn istifad edir. Digr trfdn pedaqogika btn elm sahlrinin son nticlrinin byyn nsl yrtmnin smrli yol v vasitlrini,
• yrdilck mlumatlarn mzmununu, formaladrlacaq bacarq v vrdilrin mzmunu tdqiq edir, myynldirir. Ona gr d onun btn elm sahlri il laqsi obyektiv zrurtdn, tlbdn dour. Pedaqogikann flsf il laqsi. Mlumdur ki, dialektik v tarixi materializm tbit v cmiyytin obyektiv ienkiaf qanuna uyunluqlarn myyn edir. Bu qanunlar pedaqoji gerkliyin ayr- ayr sahlrind d faliyyt gstrir. Pedaqoji prosesd insanlarn biliklr yiylnmsi v inkiaf flsfi qanunlar sasnda ba verir. Tlim v trbiy prosesind mvcud olan ziddiyytlr inkiafn sasn tkil edir. Digr trfdn elmi dnyagr varln obyektiv kild drk olunmas, maddi alm hadislrinin qarlql laq v vhdtd olduunu qavramas, inkiaf v dyimnin zruriliyinin drk edilmsi sasnda ba verir. Bu is pedaqogikann flsf il qarlql laqsi saysind mmkn olur. Pedaqogikann sosiologiya il laqsi. nsanlar mhz trbiy vasitsil sosiallar, cmiyytin sosial tcrbsin qoulur. nsanlara formalama prosesind mqsdynl trbiy il yana sosial mhit, sosial mnasibtlr d tsir edir. Digr trfdn trbiyvi tsirlr bilavasit sosial mhitd reallar, hyata tdbiq edilir. Demli insandan, onun arzu v istyindn asl olmayaraq o, sosial mhitl qarlql laqy girir. Pedaqoji proses is bu qarlql laqy nzart etmli, sistemli trbiyvi tsirlrl sosioloji tsir arasnda mqsdynl, smrli dzgn mnasibt yaratmaldr. Pedaqogikann fiziologiya il laqsi. Pedaqogika fiziologiya il bilavasit baldr. Xarici tsirlr ba beyin qabnda zn mvafiq mrkzi oyandrr, oxar qcqlandrclar is bir mrkz oyandrr. Bu is oxar yalarn tin frqlndirilmsin sbb olur. Fiziologiya is yrdir ki, oxar qcqlandrclar el frqli chtlrini tapmaq lazmdr ki, izah zaman o, bir deyil, iki mrkz oyandrsn. Bu is fiziologiyann pedaqogikaya inkiafetdirici tsiridir. Digr trfdn insan bydkc onun fiziki v fizioloji imkanlar da dyiir. Tlim- trbiy, formaladrma iind bu dyimnin spesifik chtlri nzr alnr, pedaqoji proses inkiaf v dyimni z arxasnja aparmaqla onu dzgn istiqamt ynldir. Pedaqogikann psixologiya il laqsi. Pedaqogika psixologiya il qarlql laqlidir. Bu laq insan psixikas sasnda yaranr. nsanlarn psixi xsusiyytlri daim inkiafda v dyimddir. Pedaqoji prosesd mtlq bu dyim v inkiaf nzr alnmaldr. Digr trfdn mxtlif ya dvrlrind trbiy olunan insanlar frdi psixoloji xsusiyytlr malikdirlr. Tlim-trbiy prosesind bu frdi psixoloji xsusiyytlr istinad edilir, bu xsusiyytlrdn pedaqoji iin smrliliyini artrmaq n istifad edilir. nsanlarda psixoloji proseslr, onlarn inkiaf pedaqoji prosesin mvffqiyytini tmin edir. Yni maddi almin drk olunmasnda hafiz, diqqt, tfkkr, nitq, qabiliyyt v s. psixoloji proseslr mhm rol oynayr. Digr trfdn psixoloji proseslrin inkiafnda pedaqoji proses vasit rolunu oynayr. Msln, msl hllind tfkkr sas yer tutursa, mslnin hlli prosesind hm d tfkkr inkiaf edir, aydnlar. Ona gr d pedaqoji faliyyt gstrn, insanlarn formalamasnda hr hans olu olan hr ks hm d psixologiyan bilmli, insanlarda psixoloji xsusiyytlrin inkiaf haqqnda sasl, elmi mlumata malik olmaldr. Pedaqokann etika il laqsi. Pedaqogika etika il qarlql laqlidir. Flsfi elm olan etika, xlaq trbiysinin sasn tkil edir. Pedaqoji prosesd xlaqn meydana glmsi, tkkl haqqnda mlumatlar da hmiyytli yer tutur. Pedaqogika hminin gigiyena, genetika, erqonomika, dbiyyat, incsnt v s. l d qarlql laqddir. Mstqil i n sual v taprqlar: 1. Pedoqoji gercklikd mdniyyt mssislrinin yeri. 2. ctimai mdni faliyyt veriln pedoqoji tlblr. 3. nsanlarn yaradc faliyytinin pedoqoji saslar.
• PEDAQOJ FKR, MKTB V MAARFN NKAFI TARXN DAR Yuxarda qeyd etdik ki, pedaqoqikann trkib hisslrindn biri d Pedaqoqika tarixidir. Pedaqoqika tarixi z d mktb v pedoqoji fikir tarixi olmaqla iki yer ayrlr. Pedoqoji fikir tarixi mxtlif dvr v cmiyytlrd meydana glmi pedaqogikaya aid tlim, thsil v trbiynin mxtlif sahlrin aid nzri fikirlri hat edir. Bu nzri fikirlr istinad edilmdn yeni insan formaladrlmas iini daha da tkmilldirmk, yeni smrli sul v vasitlr kf etmk tcrbni nzri chtdn saslandrmaq, nzri yeni fikirlri qneseoloji chtdn saslandrmaq da mmkn deyildir. Hminin, mktb tarixinin tdqiq edilmsi, yeni mktb tlimin tkili formalarn tkmilldirmy d imkan yaradr. Ona gr d mxtlif dvrlrd yaradlm mktblr, onlarn tkili, quruluunu yrnmk hmi aktual olmudur. Bunlarla brabr hminin trbiynin meydana glmsi, inkiaf, br cmiyytind onun rolu, hmiyyti hmi pedaqoqlar dndrm v onlar bu sahd tdqiqatlar aparmaa mcbur etmidir. Bu sahd mxtlif ziddiyytli fikirlrd meydana xmdr. nsanlarn thsil mssislrind formaladrlmas, hyata hazrlanmasna aid btn dvr v cmiyytlrd mbahisli fikirlr mvcud olmudur. nsan cmiyyti, mhsuldar qvvlr inkiaf edib dyidikc trbiy, byyn nslin biliklr yiylnm sistemi d dyiib inkiaf etmidir. Msln, ilk ictimai qurulu olan ibtidai icma quruluunda hr ey hamya mxsus olduu kimi trbiy d mumi xarakter dayrd. Bu dvrd insanlar sasn tbitin hazr mhsullarndan istifad edir, ovla mul olur, ld edilmi ov hamya brabr blnr, bu prosesin ahidi olan uaqlar da hmin ruhda trbiy olunurdular. Trbiy ilri olduqca sad idi. Uaqlar mumi olduqlarndan onlarn trbiysi il d ham mul olurdu. Onlara hyat n zruri olan mk vrdilri alanrd. Getdikc olanlarla qzlarn trbiysind frq ml gldi: qzlar ev ilril mul olar, qab- qacaq hazrlamaqla, olanlar is silah, ov altlri hazrlamaqla v ovda itirak etmy baladlar. Gnclrin trbiysi xsusi adamlara taprlmaa balad. Onlara mk, bacarq vrdilri il yana, bir sra dini mrasimlr, qhrmanlar haqqnda rvaytlr, fsanlr v s. haqqnda mlumatlar da verilirdi. Olanlar yetkinlik dvrnd tam hquqlu icma zv kimi byklr srasna kemk n asaqqalar ynca qarsnda ciddi yoxlamadan kemli idilr. Grndy kimi ibtidai icma quruluunda da trbiy diqqt mrkzind olmudur. Lakin mhsuldar qvvlr inkiaf etdikc snin, mnim anlay ml glmy balad, xsusi mlkiyyt, quldarlq v tkaillik meydana glir. Bununla laqdar olaraq ibtidai cmiyytd tbqlm ml glir. Frdi kbin meydana glir. hali arasnda kahinlr (yar elm, yar din adamlar), srkrdlr v asaqqalar meydana glir. Kahinlrin rhbrliyi il xsusi mktblr yaranr. Quldarlq dvrnd trbiy. Quldarlq dvrnd rq lklrind elm, mdniyyt, maarif, incsnt Qrb lklrin nisbtn yksk sviyyd inkiaf etmidir. Msln, Qdim ind flsf, astronomiya, riyaziyyat v s. elmlr digr lklr nisbtn yksk sviyyd inkiaf etmidir. Qdim ind ibtidai v yuxar drcli dini sciyyli flsfi mktblr mvcud olmudur. Bu mktblrd oxu-yaz heroqlif iarlrl aparlrd, dvrnn mhur yazlarnn srlri, flsf, astronomiya (ncum), xlaq v s. yrnilirdi. inl digr rq lklrind d, msln, Hindistan, Misir v digr lklrd mdniyyt v maarif inkiaf etmidir. Hindistanda yaranm icma mktblri bir ne min il yaamdr. Hindistann fiziki-corafi raiti il bal olaraq burada fizika, astronomiya, corafiya, tibb, riyaziyyat digr lklr nisbtn yksk kild inkiaf etmidir. Hindistanda sasn iki tip mktblr faliyyt gstrirdi: 1. Yksk imtiyazl xslr n olan mktblr. Bu mktblr hm d saray kahinlri hazrlayrd. 2. Xrda mmur hazrlayan mktblr. Birinci tip mktblrd heroqlif yaz iarlrindn, ikinci tip mktblrd is heratik yaz iarlrindn istifad edilirdi. Hmin mktblrd czalandrmada cismani (bdn) czadan da istifad edilirdi, (xsusil aa tbq n olan mktblrd). Qullarn uaqlar thsil hququndan mhrum idilr. Onlar hyat n zruri olan btn bacarn v vrdilri ancaq valideynlrindn alrdlar. Quldarlq dvrnd Yunanstan z inkiafna gr xsusil frqlnirdi. Bu lkd elm, mdniyyt, maarif, incsnt, flsf, dbiyyat digr lklr nisbtn daha yksk kild inkiaf etmidir. Yunanstan razisind oxlu xrda dvltlr mvcud idi. Bu dvltlr irisind Lakoniya v Attika dvltlri xsusi yer tuturdu. Hmin lklrd olan maarif sistemlri bu lklrin paytaxt hrlrinin ad il bal pedaqogika tarixin Sparta v Afina trbiy sistemi kimi daxil olmudur. Sparta trbiy sistemi. Spartada qullarn amansz istismarna istinad edilirdi. Ona gr d tez-tez qul syanlar ba verirdi. Burada trbiynin sas mqsdi fiziki chtdnsalam, dykn quldarlar yetidirmkdn ibart idi. Hm d itaytkar, salam, ilk qullar trbiy edilirdi. Spartada trbiy tam dvltin ixtiyarnda idi, v burada aadak trbiy sistemi mvcud idi.
• 7 yaa qdr uaqlar aild trbiy alrdlar. 7 yadan 18 yaa qdr dvlt trbiy mssislrind xsusi pedanomlarn (nzarti) rhbrliyi altnda trbiy alrdlar. 18-20 yalarnda xsusi efeb qruplarnda hrbi hazrlq keirdilr. 20 yadan 30 yana qdr is tam hquqlu legion olurdular. Spartada tez-tez qul syanlar v qonu dvltlrin basqn ba verdiyi n qzlara da hrbi tlim verilirdi. Afina trbiy sistemi. Afina da Sparta kimi kinilikl mul olurdular. Lakin burada hm d sntkarlq v ticart d inkiaf etmidi. Afinada hminin flsf, dbiyyat, incsnt, heykltaralq, riyaziyyat, tarix v s. elmlr yksk ktld inkiaf etmidir. Afinada 7 yaa qdr uaqlar aild trbiy alrdlar. 7 yadan 13-14 yaa qdr qrammatika v kifara (musiqi ) mktblrind thsil alrdlar. Bu mktblrd uaqlar oxu, yaz, riyaziyyat v musiqi yrnirdilr. Thsil ya ardcl v ya parallel kild aparlrd. Thsil pullu idi. Mktbd uaqlara didaskal-mllimlr drs deyirdilr. Pedaqogikann didaktika blmsinin mnas da buradan gtrlmdr. Uaqlar mktb aparan qullar pedaqoq adlanrd. 13-14 yadan sonra uaqlar iki illik palestra (idman) mktblrind idmann be nv zr, qamaq, hoppanmaq, glmq, ox atmaq, zmk, hazrlq keirdilr. Gnclrin ksriyyti n thsil bu sviyyd bitirdi. Dvltli gnclr is dvltin idar olunmasnda itirak etmk n xsusi gimnaziyalarda flsf, dbiyyat v siyast yrnirdilr. 18-20 yalarda gnclr Spartada olduu kimi Afinada da xsusi efeb qruplarnda hrbi hazrlq keirdilr. 20-30 yalarnda tam hquqlu leqion olurdular. Afinada thsil pullu xsusi mktblrd aparlrd. Ona gr d sistemli tlim mssislrind ancaq varl uaqlar thsil ala bilrdilr. Qul ualar is tlimi ancaq z valideynlrindn ala bilrdilr. gr valideyn qul z pesini vladna yrtms o, glckd vlad qaysndan mhrum edilirdi. Afinada qzlara hrbi tlim verilmirdi. Qdim Yunanstanda mxtlif tip mktblr v nzriyyilr mvcud idi. z pedaqoji nzriyylri v grlrin gr Platon xsusil frqlnirdi. Platonun pedaqoji grlri. Platon obyektiv idealist flsfi nzriyynin banisidir. O, almi iki yer: keici hadislr (bu dnya), bdi ideyalar (axirt) dnyalarna blrd. Platona gr oxlu ideyalar mvcuddur. Bunlarn n alisi Allahdr. Onun fikrinc insan anadan olarkn onun ruhu ruhlar almindn ayrlb, bdni il birlir, lrkn is ruh bdndn ayrlb, ruhlar almi il birlir. O, ruhu yer al, irad, hiss blrd. Buna uyun olaraq da insanlar n xlaqi keyfiyyt myyn etmidir: mdriklik, mrdlik v mtdillik. Bu xlaqi keyfiyytlr uyun olaraq da insanlar qrupa blrd srkrdlr, filosoflar, kincilr. Filosoflar, lkni idar etmlidilr srkrdlr lkni mdafi etmlidirlr, kincilr lkni maddi nemtl tmin etmlidirlr. O, trbiy iin ciddi yanar, onu dvlt ii hesab edir, dvltin glcyinin, myyn mnada, ondan asl olduunu qeyd edirdi. O, aadak trbiy sistemini myyn etmidir: 3-6 yal uaqlar xsusi dvlt meydan alalarnda oyunlarla trbiy almaldrlar. 7-12 yalarnda dvlt mktblrind oxu, yaz, hesab, musiqi v s. yrnmlidirlr. 12-16 yalarnda polestra mktblrind fiziki hazrlq kemlidirlr. 16-18 yalarnda mli hmiyyt ksb edn elmlr (riyaziyyat, hnds, astronomiya v s.) yrnmlidilr. 18-20 yalarnda efeb qruplarnda hrbi v mlk tcrb kemlidrlr. 20-30 yaa qdr is hrbi xidmt getmli, legion olmaldlar. qli qabiliyytlri yksk inkiaf etmi gnclr is hrbi xidmt deyil thsilin nc sviyysin kemlidirlr. Yni 20 yadan 30 yaa qdr thsil almaldrlar. Xsusi istedada malik olanlar is yenidn 5 il oxuduqdan sonra dvlt iind ala bilrdilr. Hmin adamlar 50 yadan sonra dvlt iindn xb elmi- tdqiqat ii il mul olmaldrlar. Platon qzlarn hrbi tlimin yksk qiymt verirdi. O, qullara mnasibtind mrtce mvqe tutaraq onlar danan altlr hesab edirdi. Aristotelin pedaqoji grlri. Aristotel (rstu) d z trbiy mnasibtlri il xsusi yer tuturdu. O, z mllimi Platondan frqli olaraq ruhu v bdni qarlql vhdtd olan madd v forma hesab etmidir. O, ruhlar qrupa ayrmdr: 1. Bitki ruhu (bu qidalanma v artma il sciylnmir). 2. Heyvan ruhu (bu hiss v arzuya malik olmas il frqlnir) 3. nsan ruhu (bu bilik v tfkkrl sciyylnmir) Pedaqogika tarixind ilk df olaraq Aristotel inkiaf dvrlr blmdr:
• 1. Bitki dvr 7yaa qdr olan dvr. 2. Heyvani dvr 7-14 yaa qdr dvr. 3. nsani dvr 14-21 ya dvrlri 7 yaa qdr uaqlarn fiziki inkiaf qaysna qalmaq. Onlarn dzgn, salam bymsi n xsusi qay gstrmyi lazm bilirdi. Heyvani dvrd uaqlarda iradi, hissi v xlaqi keyfiyytlr formaladrma zruri hesab edirdi. 14-21 yalar is qli thsilin n smrli dvr hesab edirdi. O, insanlarn xlaqi keyfiyytlrind chti irli srmd: atmazlq, artqlq, orta hdd (mtdillik). Orta hddi btn insanlar n kafi hdd hesab etmidir. Qdim dvrd Azrbaycanda elm, maarif, mdniyyt, flsf, riyaziyyat, astronomiya v s. inkiaf etmidir. Azrbaycan razisind qdim dvrlrd Aratta, Lullubu, Kuti, Manna kimi dvltlr mvcud idi. Bu dvltlrd incsnt, naxlq, memarlq, maldarlq, atlq, flsf, riyaziyyat v s. inkiaf etmidir. Oxu v yaz, heroqlif iarlrl aparlrd. hali trk dilind danr, oxuyur v yazrd. Qdim dvrd Zrdtn Avesta sri xsusil frqlnirdi. Burada dzlk, doruuluq, paxlla qar barmazlq, zahiri v daxili paklq, xeyirxah ilr grmk, kimssizlr, yetimlr hyan olmaq, qay gstrmk mhm v zruri xlaqi keyfiyyt saylrd. Bu srd gstrilirdi ki, mvcud olann xlaq tmiz olmaldr. Avestada deyilirdi ki, trbiy hyatn n zruri stunu hesab edilmlidir. Hr ksi el trbiy etmk lazmdr ki, o, oxuma, yazma bacarmaqla yksk pilly qalxa bilsin. Burada trbiy dedikd mnvi, fziki trbiy, oxu v yaz nzrd tutulurdu. Qdim Romada trbiy. Qdim Romada trbiynin mqsdi bacarql kini, qvvtli dyc, dindar xs trbiy etmkdn ibart idi. Burada aa ibtidai v yuxar drcd qrammatik mktblr mvcud idi. btidai mktblrd cmiyytin imtiyazsz tbqlri thsil alrd. Roma respublikasnn son dvrnd ritorik mktblr meydana xd. Bu mktblrd thsil haqq yksk olduundan ancaq yuxar tbqnin uaqlar flsf, huquq, yunan dili, riyaziyyat, musiqi v s. elmlri yrnirdi. Mark Fabiy Kvintilian Roma pedaqoqlarnn n grkmli nmayndlrindn biri idi (42-118). Natiqlik trbiysi haqqnda ki 12 cildlik srind o, pedaqogika tarixind ilk df mktb tcrbsini ks etdirdi. Ktlk v istedadszl o, insanlar n mstsna hal hesab edirdi v onlarn istedadna inanrd. Uaqlarn istedadna yksk qiymt verirdi. Onun fikrinc mllimlr yksk thsilli, tmkinli, xlaqca nmunvi olmal, uaqlar sevmli, onlar drindn yrnmli, rbtlndirmyi v czalandrma bacarmaldr. Riyaziyyat tfkkr trbiysinin mhm vasitsi hesab edirdi. O, musiqi thsilin d yksk qiymt verirdi. Feodalizm dvrnd mktb v maarif. Feodalizm dvrnd cmiyyt zmry blnrd: dnya feodallar, ruhanilr v kndlilr. VII VIII srlrd mslmanlq qlb alm, Asiya, Affrika v Avropann bir ox lklrind yaylmdr. rqd elm mdniyyt inkiaf edirdi. IX srd zbk alimi Mahmud l-Xorzmi, XI-XIII srlrd Azrbaycanda Xqani irvani, Bhmnyar, Mahmud Naxvani, Nizami Gncvi, Nsirddin Tusi v s. riyaziyyat, flsf, dbiyyat, astranomiya, triqonometriya, hnds v digr sahlrd byk elmi kflr etdilr. Xqani irvani elm adamlarna, elmi faliyyt yksk qiymt vermidir. Sadlik, tvazkarlq kimi xlaqi keyfiyytlri yksk qiymtlndirmidir. Savadszlq v nadanla qar xrd. Xqani mllimlik faliyytin, yrnn hr ksin zhmtin hrmtl yanard. Nizami Gncvi (lyas Yusif olu) Orta srlrin n grkmli xsiyyti olmudur. O, dvrnn btn mvcud elmlrindn xbrdar olmuudur. Nizami Gncvi elm, maarif, biliklr yiylnmy yksk qiymt verirdi. O, gstrirdi ki, elm ictimai-faydal xarakter damal, milltin, lksin, xalqna xidmt etmlidir. O, xalq biliklr yiylnmy, hquqlarn drk etmy, mbarizliy, haqszla, xrafata qar durmaa arrd. O, tlim, onun trbiylndirici xarakterin, onun insan maddi v mnvi chtdn yksltmsin byk hmiyyt verirdi. Nizamiy gr tlim kiik yalarndan balanlmal v bu onlarn mrnn sonuna qdr davam etmlidir. O, qzlarn da thsil almasn zruri hesab edirdi. Nizami tlimin mzmununa da toxunmudur. Qeyd etmidir ki, msciddn kanar mktblrd oxu, yaz, rb, fars, yunan dillri, riyaziyyat, astronomiya, corafiya, poetika v digr tbit elmlri tdris edilmlidir. Nizaminin XII srd maarif haqqnda syldiyi fikirlr XVI sr humanistlrinin, XVIII sr Avropa maarifilrinin ideyalar il eyni sslnirdi. Nizami srlrind xlaq trbiysin d toxunmudur. O, zlm, daltsizliy, igncy, pozunlua qar nifrt, barmazlq tbli edirdi. Acgzly, tamahkarl pislyir, insanlar z ehtirasnn qulu
• olmamaa arrd. Onun trbiy mvqeyind xalqlar dostluunun da xsusi yeri vardr. Dostlua yksk qiymt verir, insanlar arasnda yoldalq mnasibtlrini sas xlaqi keyfiyyt hesab edirdi. Nizami Gncvinin xlaqi grlrind mk trbiysi sas ana xtt kimi verilmidir. air insan hyatnn sas mnasn mkd grrd. Halal zhmtl yaama n byk nemt hesab edirdi. O, myi insanlarda yksk xlaqi kyfiyytlr fomaladrlmas vasitsi hesab edirdi. Mllim, byyn nslin trbiysind onun roluna yksk qiymt vern mtfkkir onlarn geni biliy, saf xlaqa, iti zehn, pedaqoji ustala malik olmasn tlb edirdi. Nsirddin Tusi (1201-1274) ensiklopedik biliy malik olmudur. Avropann bir ox grkmli alimlri Kepler, Kopernik, Dekart, Nyuton, Lobaevski v baqalar hl XIV srd onun srlrindn istifad etmi, nzriyysin istinad etmilr. Tusinin astronomiya, riyaziyyat, triqonometriya sahsindki srlri ninki z dvr n byk hmiyyt mialik olmu, htta masir dvrd d z aktualln itirmmi, hm tcrbd istifad edilir, hm d nzri msllrin elmi sasna evrilmidir. Onun yuxarda qeyd ediln grlri kll-qita, Thrir qlidis, Zic Elxani srlrind verilmidir. Pedaqoji grlrini xlaqi Nasiri srind rh etmidir. Bu srd onun flsf, psixologiya, xlaq, siyast, trbiy dvltilik, rq flsfsi haqqnda fikirlri, slama mnasibti, Qurann aylrindki xlaqi msllr mnasibti izah edilmidir. O, insann formalamasna tsir edn amillri trafl izah etmi, insann hyatda mvqe tutmasna xsusi hmiyyt vermidir. Onun fikrinc insan z nfsini onu zifldn eylrdn saxladqda onun daxili, mnvi qvvlri hrkt glir, elm yrnmk, maariflnmk, hqiqti drk etmk v s. kimi faliyytlr balayr. Elm v bilik ld etm prosesind bu daxili qvv getdikc gclnir, insan yeni-yeni yaradc faliyyt thrik edir. Nsirddin Tusiy gr znn ziflmsin imkan vermdn daim inkiaf edib tkminln insan kamil xs adlandrmaq olar. Kamillik drcsi is genidir. nsann kamillmsind is irad, inam, hval, onlarn qarlql laqsi mhm yer tutur. O, trbiyd irsiyyt, mhit v trbiyni eyni drcd hmiyytli hesab etmidir. srd tlim v trbiynin insann formalamasnda hlledici rolu elmi faktlar v nmunlr istinad edilrk saslandrlmdr. Nsirddin Tusi ail trbiysin d xsusi hmiyyt vermidir. Bir sra rq lklrind ibtidai v yuxar tipli mktblr, mdrslr meydana glmidir. Drslr rb dilind aparlrd. rblr Avropa mdniyytin d z tsirlrini gstrmilr. Onlar Kordovada universitet amdlar ki, bununla da Avropa antik srlrl tan edilmidir. Slib yrlri zaman is Avropa v Rusiya, Vizantiya mdniyyti il tan olmular. Qrbi Avropada uzun illr boyu thsil Kilisnin lind olmudur. Feodalizm dvrnd ruhanilrin tip – mhll, monastr v sobor, yaxud kafedra mktblri olmudur. Mhll mktblri knd kilislri yannda, yaxud ruhaninin evind tkil edilirdi. Burada olanlar hm oxuyur, ilyir, hm d atalarnn pelrini yrnirdilr. Monastr v sobor mktblri hrlrd monastr yanndk xsusi binalarda yaxud byk kilis yannd olurdu. Daxili mktbd oxuyanlar orada yaayr v rahibliy hazrlanrdlar. Xarici mktblrd oxuyanlar is ruhani olmaqdan baqa mmur da ola bilrdilr. Monastr v kils mktblrinin mzmunu ly v drdly blnm yeddi srbst sntdn ibart idi. ly qrammatika, ritorika, dialektika; drdly hesab, hnds, astronomiya v musiqi fnlri daxil edilmidir. lahiyyt is btn elmlrin tac kimi tdris edilirdi. Dnyvi feodallar z uaqlarn cngavr kimi formaladrmaa stnlk verirdilr. Bu hazrln mzmununa 7 sas bacarq at apmaq, zmk, ox atmaq, qlnc oynatmaq, ov etmk, ahmat oynamaq v er qoub oxuma bacarmaq daxil idi. Oxu, yaz mcburi deyildi. Cngavr tlimi aadak kimi gedirdi: feodallarn byk oullar yeddi yandan sonra yuxar rtbli feodaln sarayna gndrilirdi. Uan mktbi mhur cngavrin saray hesab olunurdu. 14 yaa qdr uaq feodaln qadn yannda paj (agird) vzifsini icra edirdi. 14 yadan sonra ona qlnc verilir, cngavr yannda qlnc dayan olurdu. 21 yanda ona cngavr ad verilirdi. sasn savad qadnlara verilirdi. XII-XIII srlrd Qrbi Avropa lklri arasnda ticart laqlri genilnir, iqtisadiyyat inkiaf edir. Din qar bhlr oyanr, dnyvi mdniyyt inkiaf etmy balayr. Bel bir dvrd dinl elmi bardrmaa sazi gtirmy alan sxolastik flsf meydana xd. qtisadiyyatn tlbi il hrlrd universitetlr ald. XII srdn balayaraq taliya, Fransa, ngiltr v exiyada universitetlr ald. Getdik kilislrin ona tsiri artr, ilahiyyt fakltlri artr, dnyavi elmlr sxdrlr. Bu sntkarlq v ticarti tmin etmdiyindn sex v gildiya (ticart) mktblri alr. Bu mktblrd sasn dnyavi fnlr keirilir, tlimin mzmunu v quruluuna gr kilis mktblrindn frqlnirdilr. ntibah dvrnd mktb v pedaqoji fikir. XIV-XVI srlrd Papann mnvi hkmranl qrlr, bir sra elmi ixtiralar olur. Bu dvrd hyatdan zvq alma bacaran gmrah, fiziki chtdn salam yeni fal insan trbiy etmk mslsi meydana xr.
• Bel bir dvrd humanist pedaqoqlar meydana gldi. Onlarn bzilri htta mktblr d ar, bu mktblrd d din z tsirini saxlayr. hr mktblri oxalr. Qzlar n d mktblr alr. Bzi hr mktblrind tlim ana dilind aparlrd. Yksk tipli latn mktblri, orta mktblr (kollegiumlar) v gimnaziyalar ml glir. Hr lknin ictimai tarixi inkiafna uyun olaraq pedaqoji fikri d xsusi yolla inkiaf edir. Msln, humanist pedaqoqlardan Vittorino De Feltre (1378-1446) taliyann mnzrli bir yerind adlq evi adl mktb tkil edir. Bu mktbd uaqlarn fiziki inkiafna xsusi diqqt yetirilir v tbit tnzzhlr (ekskursyalara) xsusi stnlk verilirdi. Vittorinonun yazl sri qalmamdr. Onun ar bel imi: Yazmaqdan mli i grmk faydaldr. Grkmli humanistlrdn biri d Fransua Rabledir (1483-1553). O, znn Qarqanta v Pantaqruel srind Orta sr sxolastik tlim v trbiy sistemini tnqid edir, Qarqantuann sxolastik mllimi hr eyi ursuz zbrltdirdiyindn uaq kt bir mxluqa evrilir. Rable sxolastik tlimin insan ikst etdiyini qeyd edir v bundan x yolunu da gstrir. O, uaqda yaradclq v tbbskarln inkiaf etdirilmsini irli srr, bunu z srlrind nmunvi kild gstrir. Sxolastik mllimin yerin humanist mllim glir. O, trbiy v tlimi iini kkndn dyiir. Qarqantua dnyvi elmlri, musiqini yrnir, fiziki trbiy alr. Demli, Rable trbiynin hyatiliyi v yaniliyini mdafi edir. XVI-XVII srlrd Yan Amos Kamenski (1592-1670) mumi pedaqoji nzriyyni inkiaf etdirrk yksk sviyyy qaldrmdr. Onun pedaqoji grlri tlim-trbiy iinin sas olmaqla yana masir dvrd d z hmiyytini itirmmidir. Y. A. Kamenski mumi hikmtlrin mjdisi, Dnyann dolaq yollar, n yolu, Dillrin aq qaps, Ana mktb, Byk didaktika, Fizika v baqa srlrini yazmdr. Humanizm v demokratizm Kamenski dnyagrndki mhm nsr olmudur. O, nikbin baxl bir pedaqoq olub, insana, onun qdrtin, meyl v arzularna inanrd. Trbiynin gcn inam Kamenskinin pedaqogikaya gtirdiyi yeni fikir idi. Kamenskinin elm gtirdiyi yeniliklri qsa kild aada kimi rh etmk olar. 1. Frdi tlimin ksin olaraq drs-sinif sisitemi, birg tlimi zruri hesab edib. 2. Gnc nslin trbiy v tlimini 4 dvr blb: 1) 6 yaa qdr (ana mktbi) 2) 6-12 dvr hr kndd, hr icma v qsbd ana dili mktbi 3. 12-18 ya dvr, hr hrd latn mktbi. 4. 18-24 ya dvr, ali mktb Kamenski yalnz nyi yrtmk v yrnmk deyil, hm d nec yrtmyin yollarn da gstrmidir. Tdris materiallarnn mrkzlmi kild verilmsini lazm bilirdi. Ana mktbind uaqlarn traf mhit haqqnda tsvvrlri, hiss zvlrini inkiaf etdirmk, tsrrfata aldrmaq tlb olunurldu. Kiik yalarndan uaqlarda sliq, doruuluq, dalt, insanlara mhbbt trbiy etmyi tlb edirdi. Valideynlr bu yada uaqlarn trbiysind kmk mqsdi il Kamenski Ana quca mktbi adl srini yazmdr. Ana dili mktbind silkindn v cinsindn asl olmayaraq btn uaqlarn (olan v qzlar) thsil almalarn lazm bilirdi. Bu mktbin drs planna oxu, yaz, hnds, hesab, tbit corafiya, tarix, din, l myi, nm daxil etmidi. Bel ana dili mktbi pedaqogika tarixind ilk df Kamenski trfindn saslandrlmd. O, latn mktbinin tdris plann daha da genilndirrk ora 7 srbst elmdn (qrammatika, ritorika, dialektika, hesab, hnds, astronomiya, musiqi) baqa fizika, corafiya, xronologiya, tarix, xlaq, ana dili v xarici dllri d daxil etmidir. Kamenski bir novator pedaqoq kimi elmlrin tdrisi sistemini illr zr d dyidirmidi. Ali mktblrd o, 4 faklt nzrd tuturdu: qrammatika, ritorika, flsf, hquq. Bellikl Kamenski pedaqogikaya mumi thsil ideyas, trafl ilnmi mktbqdr trbiy nzriyysi, tlimin ana dilind aparlmas, geni tdris plan olan orta mktb v s. kimi yeniliklr gtirmidir. O, hminin z dvr n tdqirlayiq olan bir ne drs kitablar da trtib etmidir. Kamenski 1632-ci ild znn Dillrin aq qaps, 1654-c ild is Real alm killrd adl drsliklrini yazmdr. Kamenskinin byk xidmtlrindn biri d tlimin tkili msllrini geni iqlandrmasdr. Onun fikrinc mktb lazmi tchizatla tmin edilmli, iql v yaraql olmal, mktb yannda meydana, mktbyan sah, mktb ba olmaldr. Kamenski drs-sinif sisiteminin stnlklrini qeyd etmidir. Bu indi d tcrbi hmiyytini itirmmidir. Onun fikrinc ham drs ilin eyni vaxtda balamal, uaqlarn mktb qbulu ild bir df – payzda olmal, drs ili 4 rb blnmli, axrda uaqlar sinifdn sinif keirilmlidirlr. Drs saat ana dili
• mktblrind 4 saat, orta mktblrd is 6 saat olmaldr. Kamenski trbiynin qarsnda aadak vziflri qoyurdu: a) bizi hat edn eylri, xarici almi drk etdirmk b) insann n etmli olduunu yrtmk c) din sadiq, mmin insan yetidirmk Fiziki trbiy sahsind o, mtdil (orta) hyat trzi, sad salam mk, fiziki almalar, zhmtl istirahtin nvbldirilmsini tlb edirdi. Onun fikrinc mktbd aparlan tlim insan mdrik, mrd v alicnab etmlidir. xlaq trbiysinin sas vzifsi xeyirxah insan trbiy etmkdir. Buna nail olmaq n 16 qayda irli srr. 1. Gnclr btn xeyirxaqlqlar alanmaldr. 2. Xeyirxaqlqlar irisind mdriklik, etiqat, mrdlik v dalt sas tutulmaldr. Qalan 14 bndd is bu 4 xeyirxaqln alanmas yollar qeyd olunur. mumiyytl Kamenski tlim v trbiynin demk olar ki, btn sahlrin aid mlahizlr sylmi, ona sas vermidir. O, mllimin vzifsini n stn, n rfli vzif hesab etmidir. Kamenski mllimi hr gn gy hr trfdn iqlandran gnl mqayis edirdi. Fransz maarifilrinin trbiy haqqnda grlri. XVII srd mtrqqi xarakter dayan burjuaziya il feodal quruluu, onun khn qaydalar arasnda mbariz kskinlirdi. Khn quruluun qaydalar tnqid edilirdi. Fransz materalist filosoflarnn grkmli nmayndlrindn biri Klod Adrian Helvetsi (1715-1771) idi. Helvetsi fitri ideyalar rdd edrk trbiynin rolunu qiymtlndirirdi. Onun fikrinc trbiy hr eyi hll edir, trbiy vasitsil dahilr yetidirmk mmkndr. Bu is onun idealist dnyan rylr idar edir baxndan irli glirdi. Helvetsi yazrd ki, insan biliyi onun duyularnn mhsulu olduundan, trbiynin sas vzifsi hiss orqanlarn trbiy v inkiaf etdirmkdn ibartdir. Hqiqtlr n qdr yksk olursa olsun ham trfindn qavranla bilr – demkl insanlar arasnda olan tbii frqlri inkar edirdi. (Bu is onun shvi idi). Helvetsi xlaqn mtlqliyini inkar edir v onun insann ictimai mnafeyi il myyn edildiyini qeyd edirdi. Onu fikrinc din xadimlrini mktbdn qovmaq, khn sxolastik feoldal mktbini kkndn dyimk, mktblri dnyvi etmkl dvltin ixtiyarna vermk lazmdr. Helvetsi ictimai trbiyni ail trbiysindn stn tutaraq mktb trbiysin byk hmiyyt verirdi. Al haqqnda, nsan, onun qli qabiliyytlri v trbiysi haqqnda srlrni yazmdr. Deni Didrro (1713-1784), fransz materialist filosoflarndan biridir. D. Didro Flsfi dnclr, Korlarn mktubu v gzllr nsiht adl srlrind feodal quruluunu tnqid edir, z fikirlrind ardcl olaraq materiyann mhv olmammasn v yaamasn mhkm mdafi edirdi. O, duyular qiymtlndirrk deyirdi, almz hakim, duyularmz is ahidimizdir. Didro trbiynin hmiyytin byk qiymt verirdi, lakin Helvetsi kimi onu hddindn artq iirtmirdi. Helvetsiy cavab olaraq deyirdi: Trbiy hr ey yox, ox eydir. O, insanlar arasnda tbii imkanlarn v ona trbiynin tsirini izah edirdi. Didro khn mktb sistemi v proqrammlarn dyidirilib aradan gtrlmsini tlb edirdi. O, lnd bel z materialist fikrindn dnmmidir. 1773-c ild o, kinci Yekaterina trfindn Rusiyaya dvt edilmi v ona yeni saslar zr maarif plan trtib etmk taprlmdr. O, Rusiyann universitet plan adl lahiy trtib edir, plan demokratik ruhda (mktblr mumi pulsuz, mcburi olmal, ibtidai mktbi bitirnlr btn mktblr daxil ola bilmli, maarifd silki mhdudiyyt olmamal v s.) olduundan hyata keirilmdi. Jan Jak Russo (1712-1778) da fransz materialist maarifprvrlrinin grkmli nmayndlrindn biridir. C. Lokkun (a lvh, salam ruh salam bdnd olar; dvltin mnyi haqqnda bel iddia etmidir ki, insanlar vvllr azad v brabr yaamlar, sonralar z hquqlarn knll olaraq hkmdarlara vermilr ki, hkmdarlar da onlar mdafi etsin; aa tbqy, fhllr v onlarn uaqlarna aq nifrt edirdi) dvltin mnyi haqqnda nzriyysin saslanaraq qeyd edirdi ki, insanlar tbii halnda hmi azadlq, brabrlik, qardalq n tbii hquqa malik olmular. O da digr fransz maarifprvrlri kimi qeyd edirdi ki, yeni insan trbiy edils onlar zlri dnyan yeni qaydada qura bilcklr. Onun ctimai mqavil, nsanlar arasnda brabrsizliyin mnyi adl srind sbut edirdi ki, brabrsizlik mdniyytl yana inkiaf etmidir. Emil, yaxud trbiy haqqnda (1762) romannda yeni insan feodal xlaqndan, qanun v qaydalarndan xilas olmu insan burjuaziya cmiyyti adamn trbiy etmyin yollarn gstrmidir. sr tonqallarda yandrld. Russo is Cenevry – Bern hrin, sonra da ngiltry qamal oldu. Yalnz 5 ildn sonra vtn qayda bildi. Russo khn trbiy sisteminin yenisi il vz edilmsini, trbiyni psixoloji chtdn saslandrlmasn, trbiyd uaqlarn frdi xsusiyytlrini nzr alnmasn lazm bilirdi. Russoya gr insanlar trbiyni mnbdn, tbitdn, ya v hadislrdn, trafdak adamlardan alrlar. Birinciy insan qabiliyytlrini hiss orqanlarn inkiaf etdirmk, ikinciy uaq xsiyytin onu hat edn mhitin tsiri, ncy is mqsdli pedaqoji tsir daxildir.
• Russo yeni insann sas keyfiyytlrini mkd grr, mkl mul olmayan hr bir gnci oru adlandrrd. yohan Henrix Pestalotsi (1746-1827) isve alimi olub pedaqoji fikrin inkiafnda grkmli yerlrdn birini tutmudur. Ona gr trbiynin sas mqsdi insann tbii qabiliyytlrini inkiaf etdirmk, daim onu tkmilldirmkdir. O, hr bir vtndan trbiy almasna trfdar olmu, insann qvv v qabiliyytlrinin ahngdar inkiafn tbli etmidir. Bu is qlin, qlbin v llrin inkiafn tlb edir. Pestalotsi ibtidai tlim, tlimd yaniliy dair qiymtli fikirlr sylmidir. O, Hyatdan atlmlarn axam saatlar v Linqart v Gertruda srlrini yazmdr. yohan Fridrix Herbart (1776-1841) zn idealist flsfsi, etikas v psixologiyas sasnda pedaqoqikann sistemini yaratmaa almdr. Pedaqoji iin mvffqi yytl getmsi n pedaqoji nzriy il silahlanmag zruri hesab edirdi. Trbiynin mqsdininin myynldirilmsin byk hmiyyt verrk o, bu mqsddn asl olaraq trbiy vasitlrini myynldirir. sasn daimi v dyimz xlaqi ideyalar tkil edn etik nzriyysin mvafiq olaraq Herbart trbiynin mqsdini xeyrixah insann formalamasnda grr. Bu mumi mqsd iki yer blnr. 1. mkan daxilnd olan mqsd. 2. Zruri mqsd Birinci ixtisas vermni, ikinci xlaqi xarakter formaladrma nzrd tutur. Herbart trbiy prosesini 3 hissy blrd idar, tlim v xlaq trbiysi. Herbart Trbiynin mqsdindn doan mumi pedaqogika (1806), Psixologiya drsiliyi (1816), Psixologiyann pedaqogikaya ttbiqi haqqnda (1831), Pedaqogika zr mhazirlr xlassi (1835) adl srlrind pedaqogikann psixoloji saslar, tlim, trbiy v s. pedaqoji msllr haqqnda mxtlif mlahizlr sylmidir. Adolf Disterveq (1790-1866) (Alman) trbiynin tbit mvafiqliyini, yni uaq trbiysinin onun tbii inkiafna mvafiq qurulmasn tlb edirdi. O, mllimdn uaq zrind mahid aparma, onun inkiaf qanunlarn bilmyi tlb edirdi. Didaktikan Disterveq tlimin mumi qanunlar v qaydalar haqqnda elm hesab edirdi. Bu bard fikirlrini 23 tlim qaydalar klind rh edrk onlar 4 rti qrupa blrd: 1) uaqlara aid olanlar; 2) tlim materialna aid olanlar; 3) xarici rait, zamana, mkana, vziyyt v s. aid olanlar; 4) mllim aid olanlar. Disterveq tbit mvafiq tlimin sasn yanilikd grr. O, tlim materiallarnn urlu mnimsnilmsin yksk hmiyyt verir. Disterveq hminin tlimd sistemliyi v ardcll tlb edirdi. (Pedaqoji ideyalar v imkanlar Mdniyytin zruri msllri adl kitabalarda). Mllim yksk qiymt vermidir, onun fikrinc yax drs deyn mllim hm d yax trbiy edir. Trbiy v tlim n Reyn vrqsi jurnaln nr edib. Robert Ouen (1771-1858 ) (ngilis) utopik sosialist olub, kapitalizmi kskin tnqid etmi v kapitalizm raitind myin lnt damas olduunu, onun ehtiyaca, tcavz, lm thlksin saslandn gstrmidir. (. Furye, Sen-Simon kimi) O da, XVIII sr maarifilri kimi dnyan insan rylri idar edir fikrini sas tuturdu. Ouenin fikrinc insan z z xarakterini myyn etmir, o insandan asl olmayan xarici raitl myynldirilir. Bu prinsipi sas tutaraq mnvi chtdn aa sviyyd olan fhllri trbiy etmk istyirdi. Onun faliyytinin sas mrhlsini Nyu-Lenark tcrbsi tkil edirdi. Nyu-Lenarkda fabrikd fhllrin vziyyti ar idi, az mk haqq alr, gnd 14-15 saat ilyirdilr, 6-7 yal uaqlrn v qadn myindn ox ucuz istifad edilirdi. nsan z xarakterini tkil etmir, o, traf mhitin tsiri il myynlir – prinsipini rhbr tutan Ouen fhllrin i raitini yaxladrr, i saatn azaldb 10 saat edir, uaqlarn 10 yaadk ilmsini qadaan edir, crimlri lv edir, mk haqqn artrr, fhllr n ucuz yemklr tkil edir, mnzil raitini yaxladrr; 10 yandan yuxar istehsalatda ilyn fhllr n axam mktblri tkil edir, onlarn i saatn qsaldr. Nhayt yal fhllr n mhazirlr v mslhtlr verir. Bu tlim-trbiy mssislrinin hamsn bir yerd Ouen 1816-c ild Xarakterin tkkl n yeni institut adlandrmdr. Ouen uaqlarn fiziki, mk, bdii trbiysin xsusi hmiyyt vermidir. Onun tkil etdiyi ibtidai mktbd uaqlar ana dilini, corafiyan, tbiti v tarixi yrnirdilr. Ouen z tcrbsind myyn etdi ki, kapitalizm cmiyytind xsiyytin hrtrfli inkiaf mmkn deyildir. R. Ouen Cmiyyt yeni bax, yaxud insan xarakterinin tkkl prinsipi haqqnda, Yeni xlaq dnyas v baqa srlrind qeyd etmidir ki, insann xarakteri onlar hat edn rait uyun olaraq
• yaranr, xarakterindki atmazlq v eybcrlik onlarn hyat trzindn ml glir. O, xarakterin dzgn formalamas n be rt irli srr: 1) insan orqanizmin xarici raitin qarlql tsiri; 2) z iradsindn asl olmayaraq hisslrin v etiqadn xaricdn alnmas; 3) bu hisslrin v etiqadlarn birlikd hrkt n stimul almas; 4) he bir rtl tsirl iki frdin eyni olmamas; 5) yaad raitin tsirindn asl olaraq uaqn aa v yksk sviyyli tkklnn mmknly. Ouen Xarakterin tkkl adl srind btn bdbxtliklrin sbbini ata-babalarn avamlnda, onlarn pis trbiysind, mhitin pis tsirind grr. Ouen insann mhit v trbiynin mhsulu olmas haqqnda Helvetsinin nzriyysini qbul edir, insan mhitin passiv mhsulu hesab edir. Rusiyada pedaqoji fikir. Qdim Slavyanlar trbiyy byk hmiyyt vermilr. Trbiyinin sas vzifsi qvvtli v bacarql ii, kini, ovu hazrlamaq idi. Slavyanlarn trbiysi srt ail v patriarxal qaydalar zrind qurulmudu. Slavyanlarn yazs xristianln qbulundan vvl meydana glmidir. Bir sra sndlr sasn, demk olar k, VII srd rqi Slavyanlarn ana dilind yazlar mvcud olmudur. Knyaz Vladimirin dvrnd Kiril v Mifodeyin islah etdiyi lifba daha geni yaylr. Xristianlqla birlikd Kiyev Rusuna Vizantiya mdniyyti d tsir etmidir. Rusiyada ilk ruhanilr yunanlar olduundan rus kilssi Vizantiyadan asl idi. Bu hal hmin dvrdki mktb v trbiy sistemin d tsir etmidir. Yunanlardan nsihtnam xarakterli Svyatoslav klliyat, Zlatoust, Zmrd, Patklr, estodnyev, Fizoloq v s. kimi yarfsanvi, yar elmi kitablar rus dilin trcm edilmidir. O zamann pedaqoji dbiyyatlar da dini-xlaqi xarakter dayrd. Trcm edilmi pedaqoji dbiyyatlarda uaqlarda Allaha mhbbt v ondan qorxmaq, dini mrasimlrin yrnilmsi tlb edilirdi. Vladimir Monomaxn uaqlara nsihti ilk orijinal rus pedaqoji dbiyyat olub, lknin mnafeyin uyun olan yaama qaydalar v uaqlara mslhtlr myyn edilmidir. Monomax uaqlar lknin btvlyn qorumaa, z torpaqlarn mdafi etmy, zhmtsevn v igid olmaa, daltli i urunda lmdn qorxmamaa arr. Monomax oxumaq dedikd tkc dini deyil dnyvi elmlri yrnmyi d nzrd tuturdu. XIII-XV srlrd Rusiyada mktblr kifayt deyildi. Mvcud mktblr savada olan tlbi dmirdi. XII srd bu tlbi dmk n savad ustadlar meydana xr. Onlar kils xaricind, z evlrind v ya valideyn evlrind uaqlara oxu, yaz v dualar yrdirdilr. Savad ustas uaqla frdi mul olurdu. XVIII srin 1-ci yarsnda I Pyotrun maarif islahat byk hmiyyt malik olmudur. Mktblrin say hmiyytli drcy artrld, ilk df olaraq ibtidai dvlt mktblri meydana xd, hesab v hnds tlimin stnlk verilirdi. Bu mktblr thsilin mzmununun hyatla laqsin gr Qrbi Avropa mktblrindn stn idi. I Pyotrun ad dnyvi mlki dvlt mktblrindn n mhuru riyaziyyat v dnizilik elmlri mktbi idi (1699). XVIII srd rus xalqnn n grkmli maarifprvrlri irisind M. V. Lomonosovun byk xidmtlri olmudur. O, elmlrin v insan biliklrinin btn sahlrin toxunmudur. A. S. Pukin deyirdi ki, Lomonosov Rusiyada universitet tkil etmkl brabr z d canl bir universitet idi. O, bir tarixi, natiq, fizik, mexanik, kimya, mineroloq, rssam, air, dilnas, filosof kimi hr eyi snaqdan keirmi v hr ey drin nfuz etmidir. Lomonosov flsfsi gr etibaril materialist olmudur. O, hr cr mvhumata, falla, cahilliy qar mbariz aparmdr. O, ilk df olaraq uaqlar v analar mhafiz mssislrinin yaradlmasn tklif etmidir. O, uaqlarn lmnn qarsn almaq, bunlar trbiy etmk v mxtlif pelri v sntlri yrtmk n trbiy evlrinin almasn lazm bilmidir. Lomonosov dinin xurafat chtin, elmin v trqqinin dmni kimi baxmd, ona gr d o, elmin xurafat sartindn xilas olunmasn inkiaf n mhm rt hesab etmidir. Lomonosova gr tlim-trbiy xalqn v lknin mnaffeyin uyun olaraq dvlt trfindn istiqamtlndirilmlidir. O, thsil v trbiyni xalqa xidmt etmsi kimi vtnprvrlik ideyasna tabe etmidir. Lomonosov fizika, riyaziyyat, corafiya elmlrin saslanan dnyvi thsil sistemini irli srmdr. Lomonosov o dvrd hkm srn sxolastik tlim qar xmd. O, mllimin nitq mdniyytin d ciddi tlbkarlqla yanaaraq, qeyd edirdi ki, danq n yeknsk, n d insan beynini den qqrq kimi olmamaldr. Lomonosov tlimd yaniliy yksk qiymt vermi, z tcrblrind ondan geni istifad etmidir. Ritorikadan qsa rhbrlik, Hqiqi fiziki kimyann kursu, Rus qrammatikas v s. kimi drslik v rhbrliklr hazrlamdr.
• XVIII-XIX srd rus pedaqoji fikrinin inkiafnda N. . Novikovun da hmiyytli rolu olmudur (1744-1818). Novikov ilk df olaraq uaqlar n Detskoye teniye dlya serda i razuma jurnalnn nrin balayr. Sonralar bu jurnaln nrini Karamzin (tarixi v yaz) davam etdirir. Novikov thkimilik klliyinin leyhin olmudur. O, kndlilri yksk xlaqi keyfiyyt malik olan adamlar hesab etmidir. Novikova gr trbiynin vzifsi faliyytini vtnin v vtndalarna fayda vermy hsr edn fal, xeyirxah xslrin formalamaqdr. O, maarifi v xlaq nsihtlri hddindn artq qiymtlndirirdi. Ona gr uaqlar yoxsullara v kllr mrhmt etmk ruhunda trbiy edilmlidir. Novikov qli thsild, biliklr yiylnmd xarici hiss zvlrinin inkiafna stnlk verirdi. A. N. Radievin (1749-1802) XVIII srin 2-ci yarsnda pedaqoji fikrin inkiafnda mhm rolu olmudur. O, qeyd edirdi ki, insan hmi gzlliy, byklyy, ykskliy can atr. Radiev xalqn qdrtin inanm v Ey byklk v rf n doulmu xalq dey rus xalqna mracit etmidir. Peterburqdan Moskvaya syaht adl srind yaad dvrn ictimai, siyasi thlilini vermidir. O, biliyin, maarifin, elmin, trbiynin roluna qiymt vermi , z dvrnn mktb v ail trbiy sistemini tnqid etmidir. Radiev insan tbitin bir hisssi kimi qiymtlndirmi, Rusoonun tbii v frdi trbiysi leyhin xmdr. Maarif sahsindki brabrsizliyi kkskin tnqid etmidir. Vtn olu nec olmaldr haqqnda msahib srind trbiynin mqsd v vziflrini myyn etmy almdr. Onun fikrinc trbiynin vzifsi vtndalq uruna malik olan yksk xlaqi keyfiyytli v vtni hr eydn artq sevn vtndalar yetidirmkdn ibartdir. Onun fikrinc nsan n rhmli, n d rhmsiz doulur, onlar yaadqlar raitdn asl olaraq formalarlar. Tbit mvafiqliyi (trbiyd) mdafi, frdiyytiliyi tnqid etmidir. Radiev gr insann formalamasnda xlaq trbiysi kimi qli trbiy d hmiyytli yer tutur. nsann hrtrfli v ahngdar inkiafn mdaffi edirdi. qli trbiyd ld ediln biliyin mnbyini hyatda v tcrbd grrd. Hm humanitar, hm d dqiq elmlrin tdrisi trafdar olmu tlimin ana dilind aparlmasna yksk qiymt vermidir. O, sxolastik tlimi, zbriliyi kskin tnqid etmidir. Radiev mk, hrbi v fiziki trbiynin d hmiyytli rolunu qeyd etmidir. ncsntin, bdii trbiynin hmiyytindn danaraq gstrirdi ki, musiqi, nm, dbiyyat v s. insan qlbini yumaldr, hyatn drk olunmasnda ona kmk edir. Onun pedaqoji fikirlri z dvrnd Rusiyada mvcud olan pedaqoji fikrin zirvsi sviyysin qalxmdr. Rus pedaqoji fikrin inkiaf v znginldirilmsind V. Q. Belinskinin, A. . Gertsenin, N. . Piroqovun, N. Q. ernevski v N. A. Dobrolyubovun rolu byk olmudur. XIX srd yaayb yaratm grkmli rus pedaqoqlarndan biri d K. D. Uinski (1824-1870) olmudur. Uinskinin flsfi grlri idealizmdn materializm doru inkiaf etmi, lakin bu materializmin tam zirvsin ykslmmidir. O, pedaqoji grlrini flsf il sx laqlndirmy almdr. Uinskinin pedaqoji faliyytind xlqilik sas yer tutur. ctimai trbiyd xlqilik haqqnda, Trbiyd xlaqi nsrlr haqqnda, Vtn dilin rhbrlik , Pedaqoji antropologiya v ya insan trbiynin obyektidir v s. mqal v srlrind xlqiliy yksk qiymt vermi, xalq tarixin byk qvvsi, byk mdni srvtlrin, dilin, incsntin v s. yaradcs kimi qiymtlndirmidir. O, ctimai trbiyd xlqilik haqqnda srind qeyd edir : ham n mumi olan tk birc fitri meyl var ki, trbiy ona hr zaman arxalana bilr, buna biz xlqilik ad veririk. Uinski xlqiliyi hr bir xalqn z tarixin v hmin xalqn sciyyvi xsusiyytlrin mvafiqlik kimi baa drd. Gnc nslin trbiysi xlqilik zrind qurulmal v onlarda milli iftixar hissi yaratmaldr. O, rus xalqnn yaradc qvvsin inamn xlqiliyin xsusi lamti hesab edirdi. Uinski trbiy haqqnda qiymtli fikirlr sylmi, trbiyd insann zn arxalanma sas gtrmd. Onun fikrinc insan hrtrfli trbiy etmk n onu hrtrfli yrnmk lazmdr. O, qeyd edirdi ki, insan kamil olmal, fiziki, qli, xlaqi chtdn ahngdar inkiaf etmlidir. Uinski z dvrndki mlkdar trbiysind olan nqsanlar, avaral, acgzly, ikizlly, mnsbprstliyi v bu kimi irkin siftlri tnqid etmidir. O, gnc nsldn vtnprvrlik, xalqa ballq, ictimai vzif hissi, insanprvrlik, qidd mhkmlik, igzarlq, yksk irad v zm kimi masir dvrd d aktuallq ksb edn siftlr trbiy etmyi irli srrd. Uinskiy gr trbiynin mqsdi ictimai v xalq mnafeyini stn tutan hqiqt, dorulua, xeyirxahla can atan btn insanln mnafeyini xalqqnn v znn mnafeyi il birldirmyi bacaran hqiqi insan yetidirmkdir. O, xlaq trbiysi n aadak vasitlri gtrrd: 1. Tlim. 2. Mllimin xsi nmunsi. 3. nandrma. 4. Dzgn pedaqoji rftar. 5. Xbrdarlq. 6. Rbtlndirm v cza. 7. Rejim. 8. Yax rftar, adtlr.
• XVIII-XIX srlrd yaam Azrbaycan dibi A. Bakxanovun da (1794-1847) trbiyy v thsil aid mtrqqi, qiymtli fikirlr sylmidir. O, xobxtliyin yolunu elmd grrd. Glistani rm, Qanuni Qdsi, Fars dilinin qrammatikas, Tnzibul xlaq, (xlaqn tmizliyi), Nsihtnam, Kfl Qrayib (Amerikann kfin dair) srlrind hmiyytli pedaqoji fikirlr irli srmdr. O, trbiynin mqsdini myynldirmy alaraq qeyd etmidir ki, trbiynin mqsdi hqiqi insan yetidirmkdir. Onun fikrinc insan orqanizmind balca zv rk olduu kimi kainatda da insan n yksk varlqdr. O, bilmdiklrini yrnmy qadirdir. nsann yetimisnd trbiynin byk rolu olduunu qeyd edn Bakxanov trbiyy lap kiik yalarndan balama tlb edirdi. Onun fikrinc uaqlqda veriln tlim iti altl da zrind salnm nq kimi mhkm olur. Bakxanovun trbiyy aid ideyalar irisind xlaq trbiysi sas yer tutur. Cmiyytd olan qeyri insani vziyyti grn Bakxanov btn insanlar dostlua arrd. Onun fikrinc varllar v yoxsullar ancaq xlaqlarndak atmamazla gr yola getmirlr. Bakxanov uaqlarda ancaq arzu olunan keyfiyytlr nzaktlilik, tvazkarlk, smimiyyt, doruuluq, dzlk, diqqtlilik, dostluq, dqiqlik, hssaslq, slistlik, zntnqid, dzmllk, dnclilik, ehtiyatllq, mksevrlik v s. kimi keyfiyytlri trbiy etmyi irli srrd. Bakxanov elmi mlumatlarn yrdilmsini yksk qiymtlndirmi, elmi elm xatirin yrnmyin leyhin olmudur. Bakxanov deyirdi ki, tbitin v briyytin qanunu hr bir xsdn z vaxtn v qiymtli hyatn briyytin xeyrin srf etmyi tlb edir. O, elmin yrnilmsind obyektiv olma mslht grrd. Bakxanov mllimlrdn yksk dzmllk v hssaslq tlb edirdi. Hr hans mslnin hllind adamlara taktla yanama lazm bilirdi. mumiyytl Bakxanov XIX srin balancnda Azrbaycann byk alimi, z dvrnn nzriyyisi, maarifprvri, hrtrfli inkiaf etmi zkaya v tknmz enerjiy malik olan sz iindn ayrlmayan grkmli bir alimi olmudur. Mstqil i n sual v taprqlar: 1. Quldarlq dvrnd pedaqoji fikir. 2. Tusinin pedoqoji grlri. 3.Komenskinin thsil sistemi.
• 1920-90-CI LLRD RUSYA V AZRBAYCANDA THSL SSTEM Thsil sistemi dedikd lk daxilind movcud olan btn tlim v trbiy mssislrinin mcmuu nzrd tutulur. Bura mktbqdr trbiy mssislri, mmthsil mktblri, orta v ali ixtisas mktblri, mktbdnknar trbiy ocaqlar daxildir. Thsil sistemi stqruma daxil olub lknin ictimai v iqtisadi quruluuna mvafiq kild, hm d dvlt trfindn myyn edilmi prinsiplr sasnda qurulur. Ona gr d aydndr ki, ictimai-iqtisadi quruluu mxtlif olan lklrd thsil sistemlrinin v elcd sosialist lklrinin xalq maarifi sistemlrinin zlrin mxsus spesifik xsusiyytlri vardr. Oktyabr sosialist inqilabnadk ar Rusiyas xalq maarifinin inkiafna gr Avropann bir ox lklrindn gerid qalrd, ar hkmti d digr kapitalist lklri kimi varl balalarnn tlim v trbiysi qeydin qalr, xalq ktllrini, xalq balalarn is chaltd saxlamaa alrd. Btn mktblr pullu idi. Bu is hamya eyni sviyyd thsil alma imkan vermirdi. Digr trfdn o dvrd istehsaln, snayenin inkiaf sviyysi d aa olduundan savadl fhl hazrlna ciddi tlb d yox idi. Ona gr d zehni mkl fiziki mk kskin kild ayrlrd. ar Rusiyasnda aa tbqnin uaqlar dvlt v ictimai tkilatlarn ad mhll ibtidai v mhll kils mktblrind thsil ala bilirdilr. btidai mktblr 4 sinifli yksk tipli ibtidai mktblr daxil idi. Bu mktblrd d, sasn, xrda burjuaziya v varl kndlilrin uaqlar oxuyurdular. Mktbi bitirinlr xrda mmur v idar iisi vziflrind ily bilrdilr. btidia mktblrd thsilin sas mzmunu din, hesab, yaz v oxu tkil edirdi. Burada agirdlr corafiya, tarix v tbit aid bzi mlumatlar d verirdilr. Mhll-kils mktblrind is sasn din v dini mahnlar yrdilirdi. Savad tlimi v hesaba ox az vaxt verilirdi. Orta thsil balca olaraq olan v qz gimnaziyalarnda v habel realni mktblrd verilirdi. Gimnaziyada oxumaq n evd xsusi hazrlq keirilirdi. Bu hazrlqdan sonra gimnaziyada 8 il thsil alrdlar. Gimnaziyada hmanitar fnlrin tdrisin daha geni yer verilirdi. Olan gimnaziyalarn bitirinlr universitet girm, hququ verilirdi. Qz gimnaziyalarnda thsil bir qdr aa sviyyd olduundan, bu gimnaziyan bitirnlr universtitet girm hququ verilmirdi. Qzlar yalnz axrnc kurslarda pedaqoji hazrlq vern ali ixtisas kurslarna gir bilrdilr. Realn mktblrd is agirdlri ali texniki mktblr hazrlaydlar. Bu mktblrd dqiq elmlrin tdrisin daha geni yer verilirdi. Realn mktblr ibtidai thsili olanlar daxil edilirdi v thsil mddti 6-7 il idi. Realn mktblrl yana tiart mktblri d mvud idi. Bu mktblrd d orta thsil verilirdi. Tiart mktblrind mmthsil fnlri il yana mal dvriyysi, hesabdarlq, mhasiblik kimi xsusi fnlr d keirilirdi. Mktbi bitirnlr ticart institutlarna daxil olma v ticart, snaye mssislrind ilm hququ verilirdi. Gimnaziyalarda dvoryan uaqlar thsil ald halda realn v ticart mktblrind is iri v xrda burjuaziyann uaqla thsil alrd. Yuxarda qeyd ediln mktblrdn baqa silzad balalar n 8 sinifli hrbi orat mktblr (kadet korpusu), 8 sinifli ncabtli qzlar institutu, paj orta mktbi, ruhani seminariyalar v silki mktblr d var idi. Ali thsil sas etibar il universtitetlrd, texniki, ticart v knd tsrrfat institutlarnda verilirdi. Bunlardan baqa ba rhani idarsinin ixtiyarnda olan rhani akademiyas da vardr. Rus olmayan xalqrlar n alm mktblrd thsil, balca olaraq, rus dilind aparlrd. Bu mktblrd d yerli dvltlrin uaqlar oxuyurdular. Bu dvrd Azrbaycanda da mktblr ald. Bu mktblr Azrbaycanda myyn qrup ziyallar yetimsind msbt rol oynad. Amma halinin 90%-i savadsz idi. Bel halda ar hkmti mollaxana v mdrslrd drs deyilmsini daha da genilndirdi. Molla mktblrind tlimin mzmunu balca olaraq din tkil edirdi. Hftlik drsin 4 saat rit, drd moizy, alts namaz-dstmaza, mrsiyy v s. verilirdi. Dnyavi thsil vern ibtidai mktblrin say son drcd az idi. Msln, 18 30-cu ildn 1914-c il dk ar hkmti Azrbaycanda cmi 943 ibtidai mktb amdr. Bunlarda oxuyan 61249 uaqdan yalnz 22161 nfri Azrbaycanl idi. Cmi 15 orat mktb vard ki, bunlardan 7-9 Bakda idi. Orta mktbd thsil alan 7158 nfr uan oxu yerli dvltlrin balalar idi. nqilabdan vvl Azrbaycanda ali mktb yox idi. Rusiyada thsil alm az miqdarda azrbaycanllar is varl uaqlar idi. 1920-ci illrdn balayaraq hali arasnda savadszl lv etmk, lkd mktb bksini genilndirmk, mumi icbari thsil kemk, yeni mtxssislr hazrlamaq mqsdil mktblr almaa baland.
• 1920-90-c illrd Azrbaycanda 5000-dn artq gndz orta mktblri 100-dn ox orta ixtisas mktblri, 15-dn ox ali mktb faliyyt gstrirdi. lk df SSR-d xalq maarifinin saslar 1919-cu ild qbul edilmi Partiya proqramnda myynlmidir. Hmin sasalar sosializm quruculuu dvrnd mhkmlnib inkiaf etmi, daha da tkmilldirilmi v SSR Konstitusiyasnda tsdiq olunmudur. Bu saslar mktbin hyatla laqsini mhkmltmk v SSR-d xalq maarifi sistemini daha da inkiaf etdirmk haqqnda k qanunda, mmthsil v pe mktbi islahat haqqndak, qanunda ks olunmudur. Hmin saslar aadaklardan ibartdir: SSR-d btn thsil sistemi hyatla, kommunizm quruculuu ilri il sx laqdar qurulur. SSR-d maarif mssislri dvltin ixtiyarndadr. SSR-d mktb mumidir. Btn xalqlarn istdiyi dild thsil almaqda brabr hququ vardr. SSR-nin xalq maarifi sistemind vahidlik vardr. Tnsil dnyvidir. Qadnlar v kiilr brabr thsil hququna malikdir. Uaq v gnclrl yana yallarn da thsil hququ vardr. O cmldn Azrbaycanda da thsil bu mddalar sasnda qurulmudur. SSR-d v Azrbaycanda xalq maarifi aadak quruluda idi: – krplr evi, uaq baalar (1-6 ya) – ibtidai mktblr (1-4 sinif) – natamam orta mktblr (1-9 siniflr) – orta mktblr (1-11 siniflr) – xsusi v yardm mktblr (fiziki v qli chtdn nqsanl olan uaqlar n internat mktblr) – fhl v kndli gnclr n axam nvbli qiyabi orta mktblr (VI- VII, VIII-XI). – ixtisasl fhl kadrlar hazrlayan texniki-pe mktblri – 9 illik thsil texniki-pe mktblri zrind qurulmu 1 v 2 il thsil mddti olan – 9 illik thsil zrind qurulan v thsil mddti 2,5-3 il olan texnikumlar, orta ixtisas mktblri – XI illik thsil zrind qurulan v thsil mddti 1,5-2 il olan texnikumlar, – orta XI illik thsil zrind qurulan v thsil mddti 4-6 il olan ali mktblr, bura daxildir: universitetlr, institutlar, konservatoriyalar, akadameyilar. Akademiyalar dedikd burada ali thsil vern, msln: knd tsrrfat akademiyas, hrbi akademiyalar, tibb akademiyalar v s. nzrd tuturlur. – elmi kadrlarn hazrlanmas n ali mktblr v elmi tdqiqat institututlar nzdind 3 illik aspirantura: buran bitirnlr elmlr namizdi alimlik drcsi almaq n disertasiya mdafi etmlidir. Xalq demokratiyas lklrind maarif demokratik saslar zrind quruludu. Bu lklrd mktb kilsdn ayrlaraq dnyavi xarakter ald. Qadnlara da kiilrl brabr thsil hquq verildi. Mktb yal uaqlarn hams n 7-8 illik icbari thsil hyata keirildi. Yallar arasnda savadszlq lv etmk n axam mktblri tkil edildi. Hamnn orta v ali ixtisas mktblrin daxil olma hququ verildi. Mktblrd tlim-trbiy iind vahidlik prinsipi hyata keirildi v s. Btn bu mumi chtlri il yana xalq demokratiyas lklrind maarif sisteminin bzi frqli chtlri d mvcud olmudur. Msln, Polada agirdlr 7 sinifli sas mktbi bitirdkdn sonra ya i daxil olaraq snt mktblrind oxuyur, ya da 4 illik letseyd thsil alrdlar. Rumniya xalq demokratik lksind thsil sistemi 4 illik ibtidai mktbdn balayrd: onun zrind 3 illik gimnaziyalar qurulur, bu 7 illik thsil zrind is 2 illlik v ya 4 illik litsey qurulurdu. Litseyin sonuncu 2 ili glck ixtisasa gr ya humanitar, ya da real blr kimi tkil olunurdu. litseyi bitirinlr mvafiq ali mktblr daxil ola bilrdilr. Baqa bir misal. Bolqarstanda ibtidai thsil 8 il, orta thsil is 12 illik idi. exoslavakiyada ibtidai thsil 5 illik, 3 illik orta siniflr, 3 illik yuxar siniflr mvcud idi v s. Mstqil i n sual v taprqlar: 1. Azrbaycanda tarixn mvcud olmu mktblr. 2.Masir dvrd mktb tiplri.
• PEDAQOGKA MDNYYTN TRKB HSSLRNDN BRDR Geni mnada mdniyyt br tcrbsini hat edir. Yni, mdniyyt briyytin yarand gndn indiy qdr ld etdiyi btn maddi v mnvi tcrb – snaye, knd tsrrfat, xalq tsrrfatnn btn sahlri, xlaq, dil, din, incsnt, elm, thsil, hquq v s. daxildir. Mdniyyt mrkkb ictimai hadis olub insanlar trfindn yaradlm srvtlr v srvtlri yaratmaq sahsind gstriln faliyytdir. Pedaqogika is br tcrbsinin nsillr trlmsi haqqnda elmdir. Yni briyytin ld etdiyi maddi v mnvi tcrb – mdniyyt – byyn nsl mhz tlim v trbiy vasitsi il trlr. Maddi v mnvi tcrbnin son nailiyytlri, yaranma tarixi, faliyyt sullarnn trlmsi pedaqoqika vasitsi il hyata keirilir. Demli pedaqoqika insanlarn ld etdiyi maddi v mnvi mdniyytin byyn nsl trlmsinin mqsdi, mzmunu, smrli yol vasitlri v s. msllri tdqiq edir. Bu is insan cmiyytinin mvcudluunun mhm rtlrindn biridir. Mlumdur ki, ictimai-iqtisadi quruluundan asl olmayaraq btn cmiyytlrin mvcudluu, yaamas rtlrindn biri d cmiyytin zn zmin, davamlar, vzedicilr hazrlamasdr. Yni mvcud tcrbnin byyn nsl trlmsi, yrdilmsi mvcud istehsal, snayeni idar edck qvvnin saxlanlmas, istehsal v digr mnvi mvcudluun tmin edilmsi demkdir. Bu is yalnz geni mnada trbiynin vzifsidir. bs deyilki mdniyyt haqqnda antik tsvvrlr yuxarda saslandrdmz mddalarla sslir. Roma antik anlaylarnda mdniyyt terminind insan faliyytinin hyatn bioloji formalarndan frqini gstrmk syi tam kild grnr. Hqiqtn d hmin terminin ilk mahiyyti – becrm, emaletm v qulluq etm kimi trcm edilir. Bizim nzrdn keirdiyimiz aspektdn, yni mdniyytin trbiy v thsil, savad baxmndan saslandrlmas bu kontekstd insan tbiytini tamamlayan v bzn onu formaladran bir vasit tk hmiyyti daima qeyd olmur. Yunanstanda mdniyyt anlaya paydeyi kimi yanama da el bizim mvqeyimizi bir daha aydnladrr. Bu termin bilavasit trbiyy, tlim, savad, thsil, maariflnm v mdniyyti nzrd tutur. Hmin termindn yalnz savadn, thsilin trbiy il laqsi ideyas deyil, trbiy il tlimin drin kontakt ideyas da ifad edilir. Mtmadi v daimiln vrdilrin alanmas v elcd onun incsntd (texie termini – yni vrdilr) n yksk pilly qalxmas, myyn vrdilr yiylnmkl ustada evrilm prosesi yunan mdni alminin stn chtini ks etdirir. Yunanlar unikal thsil sistemi yaratmdrlar. Bu sistem vasitsi il myyn sahnin professional deyil, mhz myyn dyrlr ynm il insan xsiyyt kimi yetidirilirdi. nsana bel bir mnasibt mdniyytin antik anlamnn humanist hmiyytindn irli glirdi. Humanist mdniyytin sasnda mdni prosesin mqsdi olan insan ideal durur. slind yunan paydeyasnn sas dyrlri pedaqoji sahdn knara xaraq mdniyyt kontekstin daxil olur. Yni byyn nslin maddi v mnvi mdniyyt yiylnmsi vasitsi il hyata hazrlanmas bilavasit mdniyytin yaamas v inkiaf vasitsidir. Mlumdur ki, br tcrbsi biliklr sistemini, mnasibtlr sistemini, bacarq v vrdilr sistemini, yaradclq tcrbsini hat edir. Biliklr sistemi maddi almin, obyektiv gerkliyin drk edilmsini hat edir. Bu maddi mdniyytin drk edilmsidir. Yni maddi almin obyektiv qanun v qanunauyunluqlarnn mahiyytini adqdan sonra ondan insanlarn hyatn, gzrann yaxladrmaq n istifad etmkdir. Maddi mdniyytin bu sahsi, pedaqoqikann tlim blmsi vasitsi il byyn nsl, mumiyytl insanlara atdrlr. nsanlar mhz tlim vasitsi il zlrindn vvl mlum olan elmi mlumatlara yiylnir v onlarn insanlarn hyatndak yeri, rolu, hmiyyti il tan olurlar. ox mrkkb tarixi v tbii raitd Azrbaycan zn mxsus orjinal mdniyyt yaratmdr. slind sovet dvrnn msbt chtlindn biri xalqn savad, tlim, thsilinin yksk sviyli olmas v hmiyytli thsil sisteminin yaradlmasdr ki, hmin thsil sisteminin yetidirdiyi ziyallar mumdnya standartlarna tam cavab verir. Mnasibtlr sistemi insanlarn hyata, zn, aily, ictimai hyta, gzlliy v s. olan mnasibtlri hat edir. Hminin hal-hazrki ciyytin myyn etdiyi xlaqi-etik, hquqi, siyasi-ictimai, estetik, fiziki mnasibtlrid bura daxildir. Br tcrbsinin, mdniyytin bu sahsi d pedaqoqikann trbiy blmsi vasitsi il maddilir. Yni mdniyytin bu trkib hisslri sistemli v mqsdynl trbiy vasitsi il insanlara alanr. Bu alanma prosesi, cmiyyt zvlrinin cmiyytin tlblrin mvafiq, mnvi tlblr uyun formalamas, sasn, sistemli tlim v trbiy mssislrind hyata keirilir. Bu prosesd trbiynin tarixn meydana xm, uzun mddt tcrblrd brkiyrk smrliliyi myyn v tsdiq edilmi elmi pedaqoji sul v vasitlri, prinsiplri ld rhbr tutulur. Bacarq v vrdilr sistemi mvcud faliyyt sullarn hat edir. Mdniyytin br tcrbsinin bu aktual v hyat n zruri olan sahsi pedaqoqikannn thsil prosesi
• vasitsi il hyata keirilir. Hal-hazrda mdniyytnaslqda mdniyyti savadllqla eyildirn mktblr d mvcuddur1. Bunlar erudisiyan deyil insann daxili almin km biliklr sisteminin mzmununu nzrd tutur ki, hmin keyfiyytlr xsiyyti mdnildirir. Biz daxili ziyall mdni keyfiyytlrin formalamas il trzinin eyni gzn qoymamalyq. Yni thsil v zn thsil vasitsi il byyn nsil insanlar yaamaq v yaratmaq n mvcud zruri faliyyt sullarna yiylnirlr. Daha dorusu, insanlarda knd tsrrfat, snaye, xalq tsrrfat v s. idar etmk, bu v ya digr sahd faliyyt gstrmk n zruri mk bacarq v vrdilri formaladrlr. Faliyyt- insan mvcudluunun n fundamental xarakteristikas kimi, tarixin substansiyas v btn br dnyasnn mhrriki tki qiymtlndirilrk maddi v mnvi sistemin inkiaf amili saylr. Akademik M.S.Kaqan insan homo sapiyens (all insan) adlandrmr, onu homo faber (yaradc insan) kimi qiymtlndirmyi tklif edir.2 Briyytin inkiaf n mvcud tcrby yiylnrk, onunla kifayytlnmk azdr. nkiaf yeni yaradclq, elmi kflr vasitsi il hyata keirilir. Bu is br tcrbsinin – mdniyytin yaradclq sahsini hat edir. Yaradclq daima mdniyyt anlaynn aparc istiqamti kimi saslandrlmdr. Bu sahd antik, yeni dvr alim v tdqiqatlarnn, o cmldn Stoloviin, M.S.Kaqann, Sokolovun v baqalarmm fkri v elmi sasl mddalar mvcuddur.3 Msln, mhur ingilis mdniyytnas A.Toynbinin srlrind azad yaradclq v cmiyytl onun ball problemlri ox orijinal mddalar v fkirlrl saslandrlr. Elmi kflr hyatn maddi v mnvi tlblri sasnda ba verir. Lakin bunun sas, yaradcla meyl didaktik idraka istinad edrk onun vasitsi il yaradlr. Didaktika idrak inkiaf etdirir, tfkkr mliyyatlarn gclndirir, nitql mntiqi tfkkrn laqli inkiafn tmin edir, yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirir. Bu is glck elmi faliyytin sasm qoyur. Bellikl, mdniyyt v pedaqoqika bir-biri il hrtrfli baldr. Pedaqoqikann obyektini br tcrbsinin byyn nsil trlmsi, briyytin ld etdiyi maddi v mnvi mdniyytin byyn nsil mnimstm tkil edir. Pedaqogika z mstqil obyekti, predmeti, tdqiqat sulu olan bir elm kimi br mdniyytinin, tcrbsinin trkib hisssin daxildir. Mstqil i n sual v taprqlar: 1.Mdniyytin mahiyyti nlri hat edir? 2.Pedaqoji anlaylarn mahiyyti. 3.Pedaqoji anlaylarla mdniyytnaslq anlaylarnn mqayissi. 1 . . . .. . .-. 1997, .76-80. 2 .. . .,1976. 3 .. , .2978.
• NCSNT V TRBY Mlumdur ki, pedaqoqika bir sra dqiq elmlr, mumiyytl, is btn elm sahlri il qarlql laqddir. Bu pedaqoqikann obyektinin xsusiyytlrindn dour. Bel ki, pedaqoqika br tcrbsinin, btn elm sahlrinin naliyytlrinin son mumildirilmi nticlrinin, faliyyt sullarnn, maddi v mnvi, mdniyytin byyn nsl trmk haqqnda elmdir. Bu mnada incsnt d mnvi mdniyytin sas trkib hisslrindn biri olub byyn nsl trlr. Bu estetik trbiy hminin digr fnlrin tdrisi vasitsil hyata keirilir. Estetik trbiy byyn nsild, mumiyytl insanlarda estetik zvqlr, baxlar formaladrr, insanlarn yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirir. Estetik trbiynin sas v hmiyytli mnblrindn biri incsnt srlri, insanlarn hyat v mitlrind, ictimai hyatda mvcud olan incsnt elementlridir. Br yaranandan bri diblr z srlrind incsnti, gzllik nmunlrini trnnm etmi, insanlarda gzlliy mnasibti snt srlri vasitsil yaratmaa almlar. nsanlarn formalamasnda incsnt srlrinin rolu haqqnda fikirlr qdim tarix malikdir. Qdim rq mdniyytinin nmunlrindn biri olan Avestada sntin cmiyytin hyatnda, insanlarn trbiysindki hmiyytli rolu haqqnda fikirlr verilmidir. Msln, q, Zlmt, Cnnt, Chnnm anlaylar kainat gzlliyi il yana, hminin ijtimai xlaqi, davran v hrktlrin gzlliyi kimi d verilmidir. Avesta ya gr hm fiziki, hm mnvi kamillik, cismani v ruhi gzlliklri xsiyytin znd qoruyub saxlamaq z bir gzllik sntidir. ncsnt v trbiy, onlarn qarlql laqsi, birinin digrini tamamlamas Avestadan sonrak abidlrd d rh olunmudur. ncsntin trbiyy tsiri tkc estetik baxmdan gtrlmmidr. Bu sahd Platonun syldiyi fikir maraqldr. Bel ki, bir trfdn o, insanlarn maddi tminat baxmndan tcrbi snti incsntdn stn tutur, digr trfdn is insanlarn mnvi chtdn formaladrlmasnda, trbiysind zrif sntlrin roluna byk hmiyyt verir, onu yksk qiymtlndirir, onu dvlt hmiyytli msl sayr. Orta srlrd Azrbaycanda hrt tapm xvan-s-sfa cmiyytinin filosoflar incsnt v onun nvlrinin insan mnviyyatna tsiri, trbiysindki rolu haqqnda txtlif fikirlr sylmilr. Bunlardan l Kindi, bn- Sina, bn Rt v baqalarnn incsntin trbiyd roluna dair indi d z hmiyytini itirmyn qiymtli fikirlri mvcddur. Bu filosoflarn fikrinc incsnt obrazl tfkkrdr. Onlarn fikrinc insanlarn trbiysind tcrbi sntlr hmiyytli yer tutur. nsann iqtisadi hyat n qdr hmiyytli rol oynasa da, onlarda myyn mnasibtin formalamasnda incsntin yerini ver bilmz. ncsnt insanlarn ruhuna, qlin, xlaqna inc, zrif yollarla tsir edir, insanlarn hrkt v davranlarn gzlldirir, zifin qlbini mhkmlndirir, zalmn qlbini yumaldr. nsanlarn estetik, mnvi, xlaqi grlrin incsnt srlrinin tsiri onlarn mzmununun znginliyi v digr tsir imkanlarndan asldr. Zngin mzmuna, ideya saflna malik incsnt srlri ninki insanlarda bdii zvq, inc hisslr yaradr, hminin insanlarn qli inkiafna, idrakna, tbiti drk etmsin d tsir edir. draki inkiaf formalama prosesi bir biril qarlql laqddir. nsanlarn qli inkiaf, xlaq trbiysi v onlarda zruri bacarqlarn formaladrlmas v tkminldirilmsinin sasnda idrak durur. nsanlar xarici alm gzlliklrini d idrak vasitsil drk edir. Bel ki, tbit v cmiyyt hadislri, onlarn qanunauyunluqlar tam kild, yni hm d malik olduu gzlliklrl birlikd drk olunur. nsann qli trbiysi tbit, cmiyyt v insan tfkkrnn obyektiv inkiaf v dyim qanunauyunluqlarn drk etm vasitsil ba verir. qli trbiy zehnin inliyi v evikliyin, real