Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı

Alban mədəni abidələrinin, əlyazmaları kitabxanalarının dəfələrlə erməni katolikosatının təşəbbüsü ilə siyasi maraqlar naminə qəsdən məhv edilməsi (suda batırılması, yandırılması) faktı hazırda alban fəlsəfi əsərlərinin Ermənistan, Gürcüstan və Qüdsün monastır kitabxanalarında axtarılmasına əsas verir.

Azərbaycan Fəlsəfəsi

Azərbaycan fəlsəfəsi anlayışı tarixən Azərbaycanda və ölkə xaricində yaşayan müxtəlif dil, din və mədəniyyətlərin daşıyıcıları olan azərbaycanlıların fəlsəfi irsinin təşəkkül və təkamülünü əhatə edir.

Müasir elmi məlumatlara görə, Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafı dördüncü minilliyinə qədəm qoymuşdur. Bu ölkədə qədim dövrlərdən başlayaraq yüksək sivilizasiyaların bir-birini əvəz etməsi, müxtəlif dil, din, həyat tərzlərinin çulğalaşması Azərbaycan etnosunun mənəvi mədəniyyətinin məhvəri olan fəlsəfi fikir və dünyagörüşünün təşəkkül və təkamülü üçün münbit zəmin yaratmışdır. Юлкянин fəlsəfi mədəniyyətin inkişafında onun coğrafi mövqeyi, təbii zənginliyi, tarixən yüksək şəhər mədəniyyəti, daim müxtəlif dil və din daşıyıcıları olan regionlarla əlaqələrinin mövcudluğu mühüm rol oynamışdır. Bunların sayəsində artıq e.ə. I minilliyin 1-ci yarısından ölkə халгларынын ictimai şüurunda varlığın başlanğıcı və sonu, təkamülü, insan və mühitin, maddi və qeyri-maddinin, rasional və irrasionalın münasibətlərinin, həqiqət, xeyir, şər və ədalətin çoxçalarlı əlaqələrinin dərkinə yönəlmiş fəlsəfi mülahizələr və onları ehtiva və təmsil edən mifologiya və dinlə bağlı, kökləri keçmiş minilliklərə gedib çıxan müxtəlif ideoloji cərəyanlar olmuşdur.

Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafını izləmək üçün keçmişin mühüm yazılı abidələri – Avesta, pəhləvi mətnləri, qədim yunan filosofları və tarixçilərinin əsərləri, Orta əsr yazılı abidələri, ölkə ərazisindəki arxeoloji qazıntıların materialları, dil və şifahi ədəbiyyat tarixinin tədqiqi və s. araşdırmalar geniş imkanlar yaradır. Fəlsəfi dünyagörüşünün təşəkkülü insanın təbiətə münasibətində fetiş, totem, ruh, ilahilər və s. bu kimi təzahür formaları ilə bağlı olmuşdur. Bu təsəvvür və təlimlər, müxtəlif kultlarda və инсанын mühitdən özünümüdafiəsinə yönəlmiş magiyada da öz əksini tapmışdır. Müasir elm e.ə. I minilliyin 1-ci yarısında Azərbaycanda zərvanilik, zərdüştilik fəlsəfəsi вя maqlar (muğlar) təliminin geniş yayıldığını göstərir.

Ölkədə yayılmış qədim fəlsəfi-mifoloji təlimlərdən biri zərvanilik idi. Bu təlimin əsas prinsipləri haqqında Avesta, qədim pəhləvi mətnləri, Quran, Orta əsr Şərq yazılı abidələri və çoxsaylı tədqiqatlar məlumat verir. Zərvanilikdə Zaman, bəzi hallarda Zaman ilə Məkan varlığın yaradıcısı, bütün mövcud şeylər sonsuz Zamanın – Zarvana akarananın təzahürləri, mövcudatın fenomenləri isə od və suyun müxtəlif mütənasiblikdə birləşməsi kimi təqdim edilir. Həmin təlimə görə keyfiyyət iki dərəcəlidir: birinci keyfiyyəti təmsil edən işıq ruhu, əzəli və əbədi Hörmüz maddi varlıqları və həyatı yaradır, ikinci keyfiyyəti təmsil edən zülmət ruhu Əhrimən isə hər şeyi ölümə məhkum etdiyindən, əzəli olmadığı kimi, daimi də deyil. Zərdüştiliyin teoloji risaləsi “Şikand-qumaniqçivar”da (“Şübhəni aradan qaldıran şərh”) mövcudatı sonsuz Zamanın – Zarvana akarananın təzahürü kimi qəbul, Allahı, ruhun ölməzliyini, cənnət və cəhənnəmi inkar və yalnız maddəni real hesab etdiyinə görə zərvanilik tənqid olunur. Zərvaniliyin görüşləri Orta əsr Şərq yazılı mənbələrində də tənqid edilir. Bununla belə, bu təlim dünya fəlsəfəsinin sonrakı inkişafına, o cümlədən onu tənqid edən zərdüştiliyə də böyük təsir göstərmişdir. Robert Eysler zərvaniliyin Şərq və qədim yunan fəlsəfi fikri ilə bağlılığını göstərərək, xüsusilə onun Ferekid və Anaksimandrın teoqoniyalarına təsirindən, İ.D. Rojanski isə Anaksimandrın kosmoqoniyasında Zərvanın Xronosla oxşarlığından yazmışlar.

Azərbaycan fəlsəfi fikrində digər mühüm cərəyan zərdüştilik idi. Zərdüştiliyin görkəmli abidəsi “Avesta” əsərində dövrün sosial-mədəni, xüsusilə fəlsəfi fikri haqqında ensiklopedik məlumat toplanmışdır. Qədim və Orta əsr mənbələri, eləcə də bir çox sonrakı tədqiqatlar Zərdüştün tarixi Azərbaycan ərazisində yaşaması, “Avesta”nın bizə çatan mətninin əslinin isə Atropatena və Raqadan olan maqlar tərəfindən yazıya alınması barədə məlumat verir. Erkən zərdüştilik öz əksini qatalarda tapmışdır. Bu dövrdə geniş yayılmış politeist təsəvvürlərdən fərqli olaraq, Zərdüşt mövcudatın ilk səbəbini monoteistcəsinə izah edərək Ahura Mazdada görürdü. Qatalarda Kainatın tərkibi – yer, göy, okean, işıq, dağ və dənizlərin zaman daxilində yaranmasına, cənnət, həqiqət, xeyir, sülh, əməksevərlik və s. fəlsəfi, sosial, etik və estetik məsələlərə toxunulur.

“Avesta”ya görə Ahura Mazda öz nurundan göy cisimlərini, ruhundan isə altı ölməz Xeyir ilahəsini yaradır ki, bunlar Ahura Mazdanın ayrılmaz keyfiyyətlərini təşkil edir. Bu, Yaradılışın birinci dövrü idi. İkinci dövrdə Ahura Mazda maddi, hisslərlə qavranılan, kamilliyi və Xeyiri təmsil edən mövcudatın əsasını yaradır. Maddi aləm yarandıqdan sonra bura Şər ruhu daxil olur və Şər ilə Xeyir arasında mübarizə başlayır. Bəşəriyyətin vəzifəsi Ahura Mazda və Xeyir ruhları ilə birgə Xeyiri Şərdən ayırıb Şər ruhuna qalib gəlməkdir. Bu qələbə insanların xoşbəxt yaşayacağı üçüncü dövr olacaqdır.

“Avesta”da Şər ruhuna qarşı Həqiqət, Ədalət və İşıq rəmzi olan Arta qoyulur. Ruhların mübarizəsində Kainatda konkret nəfslərin daşıyıcıları (insan, heyvan, bitki, mineral və s.) fəal iştirak edir. Kainatın daxilindəki bütün şeylər canlıdır. Nəfs həm konkretə, həm də mücərrədə xasdır. İnsanın nəfsi – onun inamı, dünyagörüşü, mənəvi prinsipləri ilə bahəm onun davranış tərzidir. Bunlar bütövlükdə insanın mahiyyətini təmsil edir və o öz azad iradəsinə uyğun Xeyir və ya Şər yolunu seçir. Qatalarda mühüm yeri müharibəyə və hər növ zülmə qarşı etiraz, sosial problemlər, kəndlilərin və kasıb təbəqənin mənafeyinin müdafiəsi, təbiətin – torpaq, su, bitki və heyvanların mühafizəsi məsələləri tutur, bu işdə insanın rolu vurğulanır, Ahura Mazdanın keyfiyyətlərinə yiyələnmiş insanlar ailəni, məskunlaşdıqları yeri, ölkəni möhkəmləndirməyə sövq edilir.

Zərdüştiliyin mənəvi prinsipləri Humata (xeyirxah fikir, düşüncə), Huxta (xeyirxah söz), Hvarşta (xeyirxah əməl) sülhü, əmin-amanlığı qorumaq, əməksevərlik, qənaətçillik, xeyirxahlıq, ədalətlilik tələblərini ifadə edirdi. Zərdüştilik sosial fikir tarixində məhz bu arzu, təklif və tələblər üzərində qurulmuş, maddi və mənəvi cəhətdən bizə məlum olan ilk kamil cəmiyyətin təsvirini verir.

Zərdüştilik İranda hakim dinə çevrildikdən sonra gələcəkdə onun ümumbəşəri xəlqi və humanist müddəaları öz yerini, əsasən, təlimin esxatoloji görüşlərinə, ayin və mərasimlərinə verdi. Lakin zərdüştiliyin iki başlanğıcın vəhdəti, onun əksliklərin qarşıdurması və mübarizəsi üzərində yüksələn mövcudatla bağlı təsəvvürləri, təbiətə və insana yönəlmiş humanizmi, azad iradəli insanın fəallığı, utopik cəmiyyət haqqında ideyaları, gözəlliyə münasibəti, fəlsəfi təliminə məxsus mücərrəd məfhumlar – ilk başlanğıc, işıq, zülmət, Xeyir, Şər, həqiqət və s. kateqorial anlamları minilliklər ərzində ictimai fikirdə müxtəlif formalar alaraq dünya fəlsəfi mədəniyyətinin ənənəsi kimi yaşamaqdadır. Sonralar, ilk növbədə, Azərbaycan və Orta əsrlər İslam Şərqinin zərdüştilikdən də qaynaqlanan mistik fəlsəfəsi, demokratizmi və humanizmi ilə fərqlənən ideoloji cərəyanları zərdüştilik ideyalarının yaşaması üçün münbit zəmin oldu. E.ə. I minilliyin 1-ci yarısında Azərbaycan fəlsəfi fikrinin inkişafında Midiya kahinləri nəslindən olan maqların təlimi mühüm yer tutur. Səciyyəvidir ki, kahin silkindən olan maqlar mədəniyyət tarixinə yalnız din, fəlsəfə, elm təmsilçisi kimi deyil, həm də təlim yaradıcısı kimi daxil olmuşlar. Mədəniyyət tarixində “maqlar dini”ndən deyil, daha çox “maqlar təlimi” və “maqlar elmi”ndən bəhs edilmişdir. Buna səbəb isə maqlar təliminin mənəvi mədəniyyətin müxtəlif sahələrini ehtiva etməsidir. Maqların dünyagörüşü o dövrün yüksək inkişaf etmiş elmlərinə – astronomiya, riyaziyyat və təbabətə əsaslanırdı. Onların öz biliklərindən istifadə edərək təbiət və cəmiyyət həyatına müdaxilələri çox vaxt sehr kimi dəyərləndirilirdi. Mədəniyyət tarixində “maq” anlamı altında zərdüştiliyin təmsilçilərini və ümumiyyətlə, müdrikliyi ilə seçilən şəxsiyyətləri nəzərdə tutmuşlar. Şərqdə “pir-i muğan” anlamı alim, müəllim, müdrik mənasında işlənir.

Zərdüştilik ilə bərabər maqlarin təliminin qədim yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsinə təsirini Demokrit, Pifaqor, Anaksarx, Pirron, Platon, Aristotel, Laertli Diogen, Evdoks, Feopomp, Rodoslu Evdem, Gekatey öz əsərlərində göstərirlər. Qədim yunanlara istinad edən Laertli Diogen yazır: “Aristotel qeyd edirdi ki, muğlar misirlilərdən qədimdirlər… və Klark himnosofistləri (Hindistan brahmanlarını) maqların şagirdləri hesab edirdi”. Bununla belə, maqların ilkin fəlsəfi görüşləri haqqında məlumat çox azdır. Maqlar oda üstünlük verir, təbiət hadisələrini ilahiləşdirirdilər. Onlar varlığın (allahlar da daxil olmaqla) tərkibini xırda zərrələrdə (atomlarda) görürlər. Laertli Diogen maqların mövcudatın atomlardan ibarət olması təsəvvürləri ilə, onların “görüntülər” haqqında təlimi və bu təlimin Epikürün görüşləri ilə bağlılığı haqqında yazırdı ki, maqlara görə, şeylərdən ayrılan görüntülər vasitəsilə insan formaları görür və dərk edir.

Zərvanilik, zərdüştilik və maqlarin təməl ideyaları Azərbaycan fəlsəfəsinin gələcək inkişafına xeyli təsir göstərmişdir. Yeni eranın ilk əsrlərində digər fəlsəfi cərəyanlara da rast gəlinir. Qədim dövrün sonu və erkən Orta əsrlərdə zərdüştilik, astral dinlər, tanrıçılıq (Göy Tanrı), şamanizm və xristianlıqla bağlı cərəyanların içində manilik və məzdəkilik fəlsəfi görüşləri xüsusi yer tutur. E.ə. I minilliyin sonundan və yeni eranın ilk yüzilliklərindən başlayaraq Azərbaycanın şimal ərazisi olan Albaniyada bir-birinə zidd iki siyasi və məfkurə təmayülü – maqların yaydığı zərdüştilik təmayülü və politeizmə, sonra isə xristianlığa söykənən yunan-Roma və Bizans təmayülü mövcud idi.

Azərbaycanda manilik b.e. III əsrinin sonundan yayılmışdır. Özünü Zərdüşt, Budda və İsanın davamçısı adlandıran, təlimini İran, Orta Asiya, Qərbi Çin və Hindistanın ənənələrinə uyğunlaşdıraraq yayan Mani (216–277) Zərdüşt kahinləri tərəfindən edam olunmuşdur. Mani “Sirlər kitabı”, “İki prinsip haqqında kitab”, “Praqmataya” (“Nəsihətnamə”), “İncil” adlı əsərlərində özünün yeni təlimini şərh etmişdir. Manilik zərdüştilikdən ardıcıl dualizmi ilə fərqlənirdi. Maniliyə görə, Xeyir və Şər (Nur və Zülmət) hər ikisi ilkindir. Əzəmətin atası Sroşav (bəzən Mani onu Zərvan da adlandırır) işıq aləmində yerləşir ki, bu aləm “dahi ruhu” ehtiva edir və efirlə əhatə olunmuşdur. Sroşavın beş məkanı və eyni zamanda beş təzahürü var. Bunlar zəka, əql, təfəkkür, refleksiya və iradədir. Maniyə görə, dünya və insana Nur və Zülmətin, Xeyir və Şərin, Allah və Şeytanın mübarizəsi xasdır. Əsas məqsəd Nuru Zülmətdən azad etməkdir.

Zərdüştilikdən fərqli olaraq, Maniyə görə, insan bu yolda dünyəvi nemətlərdən imtina etməlidir. Sosial təlimində insanların hüquq bərabərliyinə üstünlük verən maniliyin dini-fəlsəfi və sosial ideyaları hakim qüvvələrin təqibinə baxmayaraq həm Atropatenada, həm də Albaniyada, sonralar isə Şərqdə və Avropada məzdəkilərin, pavlikianların, albiqoyçuların, katarların və başqalarının ideoloji təlimlərində geniş yer tapmışdı. Maniliyin İşıq Allahını Əqllə birləşdirməsi (beş təzahürdən dördünün bilavasitə Əqllə bağlılığı) və Şərin əbədiliyini qəbul etməsi sonrakı təlimlərdə rasionalizm və dialektikanın inkişafı üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Ölkədə əvvəlki fəlsəfi ənənələri davam etdirən digər cərəyanlardan biri də erkən zərdüştilik və maniliyin müxtəlif prinsiplərini qnostisizmin fəlsəfi ideyaları ilə birləşdirən suriyalı Məzdəkin (təqr. 470–529) yaratdığı məzdəkilik təlimidir. Məzdəkiliyin sosial görüşlərinə görə, cəmiyyətdə bütün şər işlər mülkiyyət bərabərsizliyi üzündən baş verir. Buna görə də mövcud əmlakdan, o cümlədən məzdəkilərin əmlak növü hesab etdikləri qadın və qullardan cəmiyyət üzvləri bərabər istifadə etməlidirlər.

Hər işdə mötədillik tələb edən məzdəkilik sosial ədalət uğrunda üsyana qalxmağı və qan tökülməsini mümkün hesab edirdi. Məzdəkin əsərləri yandırıldığından onun dünyagörüşü haqqında məlumatı Orta əsr mənbələrindən (Əbu Reyhan Biruni, əş-Şəhristani və b.) almaq mümkündür. Məzdəkilik də manilik kimi dünyanın iki (Xeyir və Şər) qüvvə tərəfindən idarə olunması, Xeyirin ağılla bağlı olmasından bəhs edir. Başqa sözlə, hər iki cərəyanda rasional amil əsas yer tuturdu. Məzdəkiliyə görə, insan ağlı ali idrak qüvvəsidir; ağıl, yaddaş və sevinc dünyanı idarə edən kosmik qüvvəyə bənzəyir. Məzdəkiliyin utopik cəmiyyət idealında yenilik qadınların ümumiləşdirilməsi ideyası idi.

Qədim dövr və erkən Orta əsrlərdə yanğın, müharibə, siyasi və dini münaqişələr nəticəsində yazılı abidələrin məhvi bəhs olunan dövrlərə aid fəlsəfi fikrin tam zənginliyi ilə təsvir və tədqiqinə imkan vermir. Buna baxmayaraq, əldə olan məlumatlar aşağıdakı qənaətə gəlmək üçün əsas verir: qədim dövr və erkən Orta əsrlərdə Azərbaycanın mədəni irsində fəlsəfi problemlərin qoyuluşu və şərhi metodları, fəlsəfi kateqoriyalardan – mövcudat, başlanğıc, son, maddə, ruh, nəfs, zaman, məkan, həqiqət, ədalət, Xeyir və Şərdən, onların qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs edilməsi Azərbaycan fəlsəfəsini Qədim dövr dünya fəlsəfi fikrinin ayrılmaz hissəsi kimi səciyyələndirir. Bu mülahizəni qədim yunan filosofları, tarixçiləri, eləcə də orta əsr və yeni dövr mənbələri də təsdiqləyir. Qədim dövrdə və erkən Orta əsrlərdə varlığın atomlardan yaranması, maddi və qeyri-maddinin, Xeyir və Şərin, işıq və zülmətin ziddiyyəti və vəhdəti, Allahın işıq və həqiqətlə eyniləşdirilməsi, idrakın dəyərləndirilməsi tərzi, sosial ədalət və utopik xoşbəxt cəmiyyət haqqında təsəvvür və nəzəri mülahizələr Azərbaycanda fəlsəfi fikrin təşəkkülü və inkişafının ideya əsaslarını təşkil etmişdir.

Azərbaycan fəlsəfi fikrinin inkişafında VII-X əsrlər özünəməxsus mərhələ olmuşdur. Bu dövrdə artıq fəlsəfi fikrin təməl cərəyanları formalaşmış, ölkədə fəlsəfənin sonrakı inkişafı xristian və İslam mədəniyyətləri məcrasında davam etmişdir. Eramızın I əsrindən Şimali Azərbaycanda (Albaniyada) mövcud olan xristianlığın artıq IV əsrdə dövlət dini elan edilməsilə Azərbaycanın mənəvi həyatı və fəlsəfəsi yunan-Roma mədəni-mənəvi arealı və bilavasitə Qüdslə bağlanır. Alban fəlsəfəsi haqqında müəyyən məlumatı Musa Kalankatuklunun “Albanların tarixi” əsəri verir. Burada həm də Albaniyada qnostisizm fəlsəfəsi və dualizm təmayüllü çoxsaylı bidətçi ideoloji cərəyanlar və onların nümayəndələrinin olması, onların Aluenin baş kilsəsi tərəfindən lənətləndirilməsi, Nerses Bakurun və “filosofların şöhrəti” kimi tanınan yepiskop Karin Teodorosun erməni katolikosu Eliya tərəfindən təqibi, Nerses Bakurun zəngin kitabxanasının çayda batırılması və onun xəlifə Əbdülməlikin əmri ilə edama məhkum edilməsi haqqında məlumat verilir. Həmin mənbədə alban şairi Dəvdəkin Cavanşirin ölümünə yazdığı ortodoksal xristianlıqdan fərqli, hikməti tərənnüm edən və yunan mifologiyası ilə bağlı elegiyası haqqında məlumat verilir. Bu dövrlərdə, həmçinin alban ilahiyyatçı-filosofları Sünikli Petros (VI əsr) və Sünikli Petros (VIII əsr) yaşayıb yaratmışlar. Sünikli Stepanos Davidin “Fəlsəfənin tərifi” və Porfirinin “Giriş” əsərlərinə yazdığı şərhlərlə tanınır.

Alban mədəni abidələrinin, əlyazmaları kitabxanalarının dəfələrlə erməni katolikosatının təşəbbüsü ilə siyasi maraqlar naminə qəsdən məhv edilməsi (suda batırılması, yandırılması) faktı hazırda alban fəlsəfi əsərlərinin Ermənistan, Gürcüstan və Qüdsün monastır kitabxanalarında axtarılmasına əsas verir.

Folklor və Orta əsr yazılı abidələri həmin dövrdə Azərbaycanda türkdilli etnosun bütpərəstliklə yanaşı, şamanlığa və vahid Göy Tanrıya inamı haqqında məlumatlar verir. Qədim və erkən orta əsr Azərbaycan türklərinin sosial-mədəni həyatı və xüsusən dili, dini, əxlaqi norma və dəyərləri haqqında nisbətən geniş, obyektiv təsəvvür yaradan abidə və əsasən Azərbaycan reallığını əks edən türk xalqlarının müştərək eposu “Kitabi-Dədə Qorqud”dur.

VII-X əsrlərdə Azərbaycana İslam dininin gəlməsi və möhkəmlənməsi, və ölkənin İslam mədəni bölgəsinə fəal daxil olması Azərbaycan fəlsəfi fikrinin bu dövrdə inkişafının islam dini ilə çoxçalarlı əlaqələrinə imkan yaratdı. Zaman keçdikcə, ölkəyə Quranın zahiri və batini şərhinə əsaslanan İslam mədəni bölgəsinin çoxsaylı ideoloji cərəyanları da daxil olur və burada Azərbaycan mütəfəkkirlərinin simasında öz yerli təmsilçilərini tapırlar. Müxtəlif cərəyanların nümayəndələri nəzəri-fəlsəfi mövqelərini Quran ayələri ilə əsaslandırmağa cəhd göstərirdilər. Bu meyil regionda yayılmış mötəzililik, ismaililik, sufilik və s. cərəyanlar üçün səciyyəvi olmuşdur. Quranda və çoxsaylı İslam ideoloji cərəyanlarında əsas problem Xaliq (Allah) və məxluq münasibətidir. Bu münasibətin şərhindən asılı olaraq müxtəlif təlimlərin fəlsəfi baxımdan idealist, monoteist, dualist, panteist və ya materialist təmayülü müəyyən edilirdi. Qeyri-ortodoksal cərəyanlar Allahın Quranda həqiqət kimi təqdimini, onun canlı olması, vəchi haqqında, insanın Allaha qayıtması və Onunla görüşməsi, astral hadisələrə, idraka münasibət, İlahi nur, təqdir, cəza, Allah qorxusu, maddi nemətlərə münasibət və s. məsələləri ehtiva edən surələrin ezoterik şərhini verir, bir sıra hallarda məntiq və dövrün elmi və fəlsəfi fikrinə müvafiq, ortodoksal yönümdən fərqli, panteistik vəhdət əl-vücud fəlsəfəsini yayır və nəticədə, Azərbaycanda İslam bölgəsi mənəvi-mədəni məkanının ziddiyyətlərlə dolu ideologiyasını inkişaf etdirirdilər.

VII–VIII əsrlərdə ilahiyyat fəlsəfəsi inkişaf etməyə başlayır. İslamın fəlsəfi şərhi ilahiyyatçıların birbaşa vəzifəsinə çevrilir. Buna baxmayaraq, həmin vəzifənin icrası prosesində fikir ayrılıqları da olurdu.

O dövrdə Azərbaycanda ortodoksal fəqihlərdən Əhməd ibn Harun Bərdici, Məkki ibn Əhməd Bərdəi, Musa ibn İmran Səlmasi və başqaları məşhur idilər. Rasionalizmi və azadfikirliliyi ilə səciyyələnən mötəzili cərəyanının Azərbaycanda görkəmli nümayəndələri isə IX əsrdə yaşamış məşhur alim və ilahiyyatçılar Cəfər Həmədani Bağdadi, Əbubəkr Məhəmməd ibn Ömər ibn Abdulla Bərdəi, Əbusəid Əhməd Bərdəi və b. idi. Bu dövrdə İslam mədəni bölgəsində Şərq və qədim yunan fəlsəfəsinə, xüsusən neoplatonizmə əsaslanaraq idealizmlə panteizmi özündə birləşdirən özünəməxsus batinilik fəlsəfəsi mövcud idi. Bu fəlsəfi təlimi Azərbaycan filosoflarından batinizmin missionerləri Əbü-l-Qasim Əli ibn Cəfər və b. yayırdılar. VIII–X əsrlərdə İslam bölgəsində, o cümlədən Azərbaycanda daxilən ziddiyyətli, lakin əksər hallarda fəlsəfi dünyagörüşündə panteizm, sosial baxışlarında demokratizm, etik görüşlərində humanizm və varlığa dialektik yanaşma ilə fərqlənən mistik ismaililik və sufilik sosiomədəni cərəyanları ilk inkişaf dövrlərini keçirirdilər. Sufiliyin fəlsəfi dünyagörüşünün əsasında fəlsəfi kateqoriya kimi eşq, ismaililiyin əsasında isə real və irreal idrakın vəhdəti dururdu. Sufiliyin fəlsəfəsini bu dövrdə Əbü-l Fərəc Əbü-l Vahid Varasani Təbrizi, Əbu Saib Həmədani, Əli ibn Əbdüləziz Bərdəi, Baba Kuhi Bakuvi və b. təmsil edirdi. Orta əsr mənbələrində ideya kökləri qədim Şərq və yunan fəlsəfəsinə aparan ismaililiyin İslamı inkar edərək zərdüştiliyin bərpasına cəhdindən bəhs edirlər. İsmaililiyin Azərbaycanda yayılması haqqında Nizami, bu cərəyanın tarixçisi Fidai və b. məlumat verirlər. Mənbələrə görə ismaililik fəlsəfəsi təbiət elmlərinin nailiyyətləri və “İxvan əs-Səfa” ensiklopediyasının yaranması ilə bağlıdır. Bu ensiklopediyanın ideoloqu azərbaycanlı alim və filosof Əbü-l-Həsən Əli Harun oğlu Zəncani idi.

VIII–X əsrlərdə ölkənin sosial və mədəni həyatında xristianlığa qarşı yönəlmiş pavlikianlıq bidəti və İslamı tamamilə inkar edən xürrəmi-babəki ideologiyaları mövcud idi. İki dünya dininə və eyni zamanda sosial zülmə qarşı yönəlmiş pavlikianlıq və xürrəmi-babəki ideologiyalarının fəlsəfi və sosial görüşlərinin təməl prinsipləri Azərbaycanın Qədim dövr ideoloji cərəyanları zərvanilik, zərdüştilik, manilik və məzdəkiliyin fəlsəfi və sosial ideyalarından qaynaqlanırdı. Xeyir–Şər, işıq–zülmət başlanğıclarının vəhdət və mübarizəsi, insanın mistik kamilləşməsi yolu və Allahın insanda təcəssümü haqqında ideyalar həmin cərəyanların dualizm səciyyəli dünyagörüşünün əsas prinsiplərini təşkil edirdi. Sonradan pavlikian və xürrəmi-babəki ideologiyalarının özləri də xristian və İslam mənəvi-mədəni ideologiyaları üçün qaynağa çevrildilər.

Şamanizm, zərdüştilik, qədim yunan, xristian və İslam mədəni bölgələrinin fəlsəfi ənənələrini özündə sintezləşdirərək inkişaf etdirən VII-X əsrlər Azərbaycan fəlsəfəsi XI–XIII əsrlərdə həm Azərbaycan mədəniyyətinin İntibahına, həm də bütövlükdə İslam bölgəsi mənəvi mədəniyyətinin, o cümlədən fəlsəfəsinin İntibahına zəmin yaradan qaynaqlardan olmuş və sonrakı dövrlərdə bu mədəniyyətlərin fəal üzvi hissəsi kimi tanınmaqda davam etmişdir. Digər tərəfdən, XI–XII əsrlərdə ölkənin iqtisadi (feodal münasibətlərin inkişafı, pul rentasının yayılması, iqtisadi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş iri şəhərlərin mövcudluğu), siyasi (müstəqil Şirvanşahlar, Şəddadilər, Rəvvadilər dövlətlərinin yaranması, Ön Asiya və Şərqin digər bölgələri ilə müxtəlif növ əlaqələr), sosial (daxili və xarici sosial zülmə qarşı arasıkəsilməz mübarizə, Beyləqanda 1110-cu ildə xalq hakimiyyətinin yaranması) və mənəvi-mədəni (ərəb və fars dilləri ilə yanaşı türk dilinin elitar ədəbi dil kimi qəbulu) sahələrində vəziyyət və onun unikal mənəvi-mədəni irsi, başqa sözlə, ölkədaxili potensial imkanlar Azərbaycanda İntibahın baş verməsinə şərait yaradırdı. Azərbaycan və bütövlükdə İslam Şərqi fəlsəfəsində İntibah yerli fəlsəfi irsin qədim yunan fəlsəfi irsi ilə sintezi əsasında inkişaf edərək, sonradan Qərb və Şərq fəlsəfəsinin inkişafı üçün zəmin oldu. Azərbaycan fəlsəfi fikrinin İntibahı təbiətşünaslıq elmlərinin, təhsilin, ədəbiyyat, memarlıq, musiqi, musiqi nəzəriyyəsi və s. mənəvi mədəniyyət sahələrinin yüksəlişi və ölkənin dünya fəlsəfi təlimlərini bəhrələndirən fəlsəfi-mədəni irsinin vəhdətinin nəticəsi idi.

XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir Şərq fəlsəfəsinin ənənələrini yunan-Roma fəlsəfi fikri ilə sintezləşdirən və fəlsəfi fikir istiqaməti kimi orijinallığı ilə fərqlənən Şərq peripatetizmi, işraqilik , sufilik və s. cərəyanların fəlsəfi ideyalarını əks etdirən xüsusi risalələrdə, təfsir, teoloji və teosofiya məzmunlu əsərlərdə və fəlsəfi poeziyada əksini tapmışdı. Sonralar Şərqin klassik irsinə daxil olan bu əsərlərin meydana gəlməsi fəlsəfi fikrin müxtəlif sahələrini təmsil edən mütəfəkkir və alimlərin tədqiqat obyektlərinin geniş diapazonu və dövrün ensiklopedik biliklərinə yiyələnməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Bu mütəfəkkirlərdən biri Şərq peripatetizminin görkəmli nümayəndələrindən olan Əbülhəsən Bəhmənyar ibn əl-Mərzban Azərbaycani idi. O, müxtəlif elm sahələri, mədəniyyət və fəlsəfə problemlərini ehtiva edən “Mövcudatın mərtəbələri”, “Metafizika elminə dair” traktatın, “Təhsil”, “Məntiqə dair zinət”, “Nəfslərin fərqi”, “Musiqi haqqında kitab”, “Gözəllik və səadət” və s. əsərlərin müəllifidir. Bəhmənyar Azərbaycani əsərlərində dialektik yanaşma metoduna və dünya nizamının qanunauyğunluğuna istinad edərək varlıq, onun mühüm və mümkün mövcudluq formaları, substansiya, aksidensiya, substansiyanın aksidensiyaya görə ilkinliyi, ilk başlanğıc, daimi ilk materiya, forma, ilk səbəb, imkan, həqiqət, emosiya və nəfsin növləri və substansionallığı, hərəkətin əbədiliyi, hiss, əql, Xeyir, Şər, mənəviyyat və s. dünyagörüşü problemlərindən bəhs edir. Xeyir və Şərin kamillik və dünyanın nizamı ilə bağlılığı və s. məsələlərin şərhində onun mövqeyi orijinal səciyyə daşıyırdı. Bəhmənyar özünün rasionalizmi ilə fərqlənən fəlsəfəsində idrak prosesində xarici və daxili hisslərin rolu və insanın əqli imkanlarının sonsuzluğu ideyalarını təhlil edir. Bəhmənyar irsinin davamçıları İbn Sinadan sonra Şərq peripatetizminin yalnız İspaniya və Məğrib ərəb filosofları tərəfindən inkişaf etdirilməsi fikrini inkar edərək göstərirlər ki, müsəlman Şərqində də İbn Sinadan sonra müstəqil peripatetizm məktəbinin fəaliyyəti davam etdirilmişdir.

XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfəni elmi nailiyyətlərlə birləşdirərək fəlsəfi mövzuları (dialektikanı, kateqoriyaları, qnoseoloji problemləri və s.) tədqiq edən Şihabəddin Marağayi, Əbu Səid Urməvi, Əbusəd Təbrizi, Abdulla Urməvi və b. filosoflar məlumdurlar.

XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda batinilik, ismaililik və sufilik cərəyanlarının yayılması sürətlənir. Həmin cərəyanların fəlsəfi ideyaları ölkədə həm mənəvi mədəniyyətin, həm də sosial həyatın müxtəlif sahələrinə fəal təsir göstərmişdir. Əsasən, XI–XII əsrlərdən başlayaraq adı çəkilən cərəyanların nəzəri təlimləri, Sovet dövrü istisna olmaqla, Azərbaycan fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrində geniş yer tutmuşdur. Azərbaycanda əsrlər boyu ezoterik fəlsəfi təlimlər və ilk növbədə, sufi fəlsəfəsinin nəzəri əsasları haqqında əsərlər yazmış alim-mütəfəkkirlər olmuşlar. Onların əksəriyyəti dünyəvi təhsil almış və fəlsəfi problemlərə əsasən vəhdət əl-vücud adı altında tanınan və dünya fəlsəfi düşüncəsi üçün universal fenomen olan panteizm mövqeyindən yanaşmışlar. Onlar Allahın və ilahiləşdirilmiş varlığın sirlərinin irrasional dərkinə üstünlük versələr də, bir çox hallarda varlığın rasional dərkini inkar etməmiş, mədəniyyət tarixində dünyəvi elmlərin dərin bilicisi kimi də tanınmışlar. XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda qeyri-ortodoksal sufilik fəlsəfəsinin yaradıcıları dünya mədəniyyəti tarixində tanınmış Baba Kuhi Bakuvi (948–1050), Eynəlqüzat Miyanəci (1099–1131), Əxi Əbü-l-Fərəc Zəncani və mötədil sufiliyin yaradıcılarından olan Şihabəddin Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd Sührəvərdi (1145–1234) və b. fəlsəfi irsi olmuşdur. Eynəlqüzat Miyanəci sufi fəlsəfəsinin nəzəri əsaslarını İbn Ərəbidən əvvəl “Həqiqətlərin seçilmişləri”, “Əsaslar”, “Aşiqlərin sevinci və təşnələrin bidəti” və s. əsərlərində vermişdir. Dini fəlsəfəyə zidd olduğuna görə, o, arasıkəsilməz təqiblərdən sonra 1131-ci ildə 32 yaşında dərs dediyi mədrəsədə edam edilmişdir.

Azərbaycan fəlsəfi fikri XI-XII əsrlərdə sufi fəlsəfəsinin radikal yönümü ilə seçilən nümayəndələri ilə yanaşı, mötədil sufiliyin nəzəriyyəçiləri ilə də təmsil olunmuşdur. İslam Şərqində özünün mötədil sufilik məktəbini yaradan Azərbaycan filosofu Əbu Həfs Sührəvərdi olmuşdur. Sührəvərdi Şərqdə sufizmin dərsliyi kimi qəbul edilmiş “Mərifətlərin töhfələri” əsərində sufiliyin bidətə aparan panteizmini əl-Qəzalidən əvvəl islah edərək onu ortodoksal İslam teologiyası ilə bağlamağa və barışdırmağa cəhd göstərmiş, dövrünün mədəniyyət tarixinə peripatetik fəlsəfənin və hər cür bidətə aparan ideyaların qatı əleyhdarı kimi daxil olmuşdur. Azərbaycan filosofu Əbülfütuh Yəhya ibn Həbəş Sührəvərdi (1154–91) dünya mədəniyyətində məşhur işraqilik fəlsəfəsinin banisidir. Bu fəlsəfi təlim onun “İşraq fəlsəfəsi”, “Nur heykəlləri”, “İşıq haqqında risalə” və s. əsərlərində şərh olunur. Qədim Azərbaycan, Şərq və yunan fəlsəfəsindən qaynaqlanan, peripatetizmin rasionalizmini, sufilərin fəlsəfi baxımdan əhəmiyyətli olan varlığın vahid substansionallığı haqqında ideyasını və dini təsəvvürlərin avtoritarlığını özündə birləşdirən Sührəvərdi təlimi bu gün də Şərq və Qərb fəlsəfə tarixçilərinin diqqətini cəlb edir.

Dövrün fəlsəfi fikri Azərbaycan ilahiyyatçıları Əbuhəfs Zəncani, Əbu Ömər Osman Dərbəndi, Əbülfəz Üşnuhi, Əbubəkr Urməvi, Əbu Xəfif Şirvani və başqa mütəfəkkirlərin ortodoksal təmayüllü teoloji risalələrində əksini tapmışdır.

İntibah dövrü fəlsəfi və ictimai fikrinin əsas təzahür formalarından biri folklor və fəlsəfi poeziya idi ki, burada fəlsəfi məzmun ayrı-ayrı ideyalar və ya bütöv təlim şəklində nəsr və nəzmlə ifadə edilirdi. Dövrün fəlsəfi və ictimai problemlərini əks etdirən fəlsəfi poeziyanın görkəmli nümayəndələri sırasına Məhsəti Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani və Nizami Gəncəvinin adları daxildir. Fəlsəfi poeziyanın zirvəsi sayılan Nizami irsi, ilk növbədə, onun “Xəmsə”si XII əsrdə Azərbaycanın və İslam Şərqinin fəlsəfi təfəkkürünün poetik formada əksini tapmış nümunəsidir ki, bu da sonralar fəlsəfi təfəkkürü nəzmlə açıqlayan Şərq “Xəmsə”lərinə örnək olmuşdur. Qədim Azərbaycan, Şərq və yunan fəlsəfəsindən qaynaqlanan və onların özünəməxsus sintezini əks etdirən Nizami “Xəmsə”sində ontoloji aspektdə panteizm yönümlü idealizm, qnoseologiyada rasionalizmlə irrasionalizmin sintezi, sosial və etik görüşlərdə şəxsiyyəti və cəmiyyəti kamilliyə aparan zahiri və batini yolların təsviri ehtiva olunmuşdur.

Orta əsrlərdə Şərqin və Azərbaycanın İntibah mədəniyyətində müxtəlif növ təfsirlər də məlum idi. Çoxaspektliliyi ilə seçilən təfsirlər dil, bədiilik, üslub, fəlsəfə, elm, bir sözlə, təfsir obyektinin məzmun və formasını aça bilən bütün məqamların professional şərhini əhatə edərək bütövlükdə məlum hermenevtik yanaşma metoduna uyğun idi. Bu növ təfsirlər içərisində Azərbaycan klassik mədəniyyətinin nümayəndələri Xətib Təbrizi və Yusif Xoylunun ərəb filosofu Əbül-Əla əl-Məərrinin “İlk qığılcım” poemasına verdikləri təfsirlər xüsusi yer tutur. Bu təfsirlər poemanın fəlsəfi aspektdən şərhinin dərinliyi və müfəssəlliyinə görə sonralar hər iki təfsirçinin fəlsəfi dünyagörüşünün tədqiqi üçün imkan və zəmin yaratdı.

XIII–XVI əsrlərdə Azərbaycan fəlsəfi və sosial-siyasi fikri ölkənin sosial-siyasi və ümummədəni kontekstində dövrün tələblərinə uyğun inkişaf edirdi. Lakin bu kontekst XIII–XIV və XV–XVI əsrlərdə xeyli fərqlənirdi. Belə ki, XIII–XIV əsrlərdə ölkə ərazisində müstəqil Eldənizlər və Atabəylər dövlətləri devrilir, monqolların və Teymurilərin hakimiyyəti bərqərar olur. XV–XVI əsrlərdə isə Azərbaycan xarici istiladan tədricən azad olur, müstəqil Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu dövlətləri və Azərbaycan Səfəvi imperiyası yaranır.

XIII–XIV əsrlərdə ölkədə xarici istila zülmü yerli feodal zülmü ilə birləşərək genişmiqyaslı xalq üsyanlarına səbəb olurdu. Bu üsyanlarda, adətən, əsas rolu yüzminlərlə sakini olan və iqtisadiyyatı inkişaf etmiş şəhərlərin əhalisi, ilk növbədə, iqtisadi, ideoloji və siyasi cəhətdən təşkilatlanmış və bir çox hallarda tacirləri, yerli mülkədarları, ruhaniləri və kəndliləri ətrafında birləşdirən sənətkarlar silki oynayırdı. Ölkəsinin müdafiəsinə qalxan xalqın ideoloji dayağı mövcud təriqətlərin qeyri-ortodoksal, bir sıra hallarda ifrat şiəliyi və ardıcıl panteizmi ilə səciyyələnən fəlsəfi yönümlü təlimləri idi.

XIII-XVI əsrlərdə keçmiş fəlsəfi cərəyanlar zəminində yeni, özünəməxsus fəlsəfi baxışlara malik, məhz Azərbaycanda yaranmış müstəqil hürufi, nöqtəvi, qızılbaş, gülşəni və s. təriqət və ideoloji cərəyanlara rast gəlinir. Arasıkəsilməz müharibələrə və istilalara baxmayaraq, həmin dövrdə Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafına dünyəvi elmlərin yüksəlişi – XIII əsrdə Şərq alimlərinin elm ocağına çevrilmiş dünya şöhrətli Marağa rəsədxanası və Marağa universiteti, XIV əsrdə Təbrizdə dünyəvi elmlər, fəlsəfə və ilahiyyat tədris olunan Dar üş-Şəfa tibb kompleksi, XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə dəqiq elmlərlə yanaşı fəlsəfənin dərindən öyrənildiyi Rəbbi-Rəşidi elm şəhərciyinin yaranması, əlyazmalarını hifz edən çoxsaylı kitabxanaların və hətta ölkənin kağız istehsalına ehtiyacını ödəyən Kağazkunan şəhərinin olması təsir edirdi. Fəlsəfi və ictimai fikrin inkişafına ölkədə müxtəlif din (zərdüştilik, təktanrıçılıq, şamançılıq, bütpərəstlik, yəhudilik, xristianlıq, İslam və s.) və dillərin (türk-Azərbaycan, ərəb, fars, udi, gürcü və s.) mövcudluğu etnosların birgə qarşılıqlı anlaşma və etimad şəraitində yaşaması və mədəni əlaqələri də böyük təsir göstərirdi. Müxtəlif dinə, dilə və siyasi bölgələrə mənsubluğu Azərbaycan mədəniyyətini və fəlsəfəsini zənginləşdirən amillər idi. Ərəb və fars dilləri ilə bərabər artıq XII əsrdən türk dili də elitar ədəbi dil kimi tanınırdı. Azərbaycanın fəlsəfi ədəbiyyatında türk-azərbaycandilli yazılı abidələr getdikcə artırdı. Bunlardan XIII əsrə aid alleqorik “Əhməd Hərami” anonim etik risaləsini, Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai və XIII-XVI əsrlər fəlsəfi poeziyasının başqa çoxsaylı nümayəndələrinin məlum irsini göstərmək olar. Azərbaycan xalqının fəlsəfi mədəniyyəti XIII-XVI əsrlərdə əsasən İslam və xristian mədəni bölgələrində inkişaf edirdi. Lakin xristian bölgəsinin yazılı mədəni abidələri Azərbaycan albanlarının etnik assimilyasiyasına hər vasitə ilə cəhd edən erməni kilsəsinin əli ilə uzaqgörənliklə məhv olunduğundan, Azərbaycanın alban mənəvi mədəniyyəti və xüsusən fəlsəfi dünyagörüşü haqqında məlumat çox məhduddur. XIII-XVI əsrlərdə İslam mədəni kontekstində inkişaf edən Azərbaycan fəlsəfəsi əvvəlki dövrdə olduğu kimi, teosofiya daxilində Şərq peripatetizmi, təriqət fəlsəfəsi, fəlsəfi poeziya, təfsirlər və s. formalarda inkişaf edirdi və dövrün sosial-siyasi durumu fəlsəfəyə, xüsusən genişlənən sosial bazaya malik fəlsəfi cərəyanlara, onların ortodoksal dinə münasibətinə ciddi təsir göstərirdi. Din xadimlərinin bir çox hallarda monqollar və teymurilərlə əməkdaşlığı xarici (istilaçı) və yerli sosial zülmə qarşı yönəlmiş cərəyanların fəlsəfi görüşlərində bidət təmayülünü artırırdı. Bu cərəyanlar fəlsəfədə materializm təmayüllü ardıcıl panteizmi təbliğ edir və panteizmə əsaslanan hülul nəzəriyyəsini sosial problemlərin həllinə yönəldirdi. Mistik özünüdərk və fərdi kamilləşmə artıq real məqsədlərə, siyasi-sosial məsələlərin həllinə istiqamətləndirilirdi. İslamın panteizmə əsaslanan yeni bidətçi yozumlarının sayı artır və onlara qarşı ortodoksal din və dövlət xadimləri tərəfindən aparılan amansız mübarizə şiddətlənirdi.

XIII-XVI əsrlərdə peripatetik fəlsəfənin nümayəndələri Siracəddin Urməvi, Əfzələddin Xünəci, Nəsirəddin Tusi və b. idi. Görkəmli filosoflar Mahmud Şəbüstəri, Əvhədi Marağayi isə həm peripatetizmi, həm də sufiliyi təmsil edirdilər. Həmin mütəfəkkirlərin əsərlərində fəlsəfi problemlərlə yanaşı, nücum, təbabət, riyaziyyat, məntiq və hüquq problemləri də mühüm yer tuturdu. Məntiq elmi Şəmsəddin Məhəmməd Xalxali, Şükrüllah Şirvani, Bədrəddin Seyid Əhməd Lələvi və b. əsərlərində işlənmişdir. Bu dövrdə peripatetizm nümayəndələri ölkə və bölgə fəlsəfi ənənələrini elmin nailiyyətləri ilə birləşdirərək bir sıra fəlsəfi problemlərin materialist təmayüllü yozumunu vermiş, hərəkət və inkişafın ümumiləşdirilmiş təsvirini, maddi və mənəvi aləmin fenomenləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələri dialektik izah etmişlər. Dövrün peripatetiklərinin təlimi X-XII əsr Azərbaycan fəlsəfəsi ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin nailiyyətlərinə söykənən davamı idi.

Azərbaycan peripatetizminin görkəmli nümayəndələrindən biri Nəsirəddin Tusinin (1201–74) fəlsəfi görüşləri əsasən, İbn Sinanın “İşarələr və qeydlər” kitabının şərhi, sosial etik görüşləri “Əxlaqi Nasiri”, həmçinin “Kəlamın təcridi”, “Qanunnamə”, “Xilafətnamə”, “Nəsihətnamə” və s. əsərlərində öz əksini tapmışdır. Nəsirəddin Tusinin ontoloji görüşlərindəki idealizm qeyri-ardıcıllığı ilə səciyyələnir. Dünyanın yaranması, onun əbədiliyi, substansiya və aksidensiya, materiya və forma, hərəkət və sükunət, əql və hiss arasındakı münasibətlərin şərhində bir çox hallarda onun görüşləri orijinallığı və materializmə meyilliliyi ilə fərqlənirdi. Mütəfəkkirin fəlsəfi təliminə dialektik yanaşma, maddi dünyanın dərki haqqında təsəvvürlərinə isə rasionalizm xasdır. Onun ictimai-siyasi və etik görüşləri hakimiyyətə və hakim ideoloji mövqeyə uyğunluğu ilə seçilir. O, cəmiyyətin mövcudluğu üçün sosial bərabərliyin əngəl olmasını göstərir. Mövcud sosial münasibətlərin əbədiliyindən çıxış edən Tusi onlara tabe olmağı düzgün hesab etməklə yanaşı, xalqın maraqlarına zidd olan, onu qul halına salan siyasəti naqis sayırdı. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda Mahmud Şəbüstəri Təbrizi “Sirlər baxçası” fəlsəfi poeması ilə şöhrət qazanmışdı. O, “Həqiqət axtaranların aynası”, “Səadətnamə”, “Şahidnamə” və s. əsərlərində sufi panteizmi ilə peripatetizmin fəlsəfi mövqelərini, xüsusən sonuncunun rasionalizmə münasibətini birləşdirmiş, mühüm və mümkün varlıq, idrak və mərifət, nəfs, ruh, ümumi və xüsusi, bütöv və hissə anlayışlarının mahiyyəti və qarşılıqlı əlaqəsini panteizm baxımından izah etmişdir. İslamın təfsirini sufilik mövqeyindən verən Məhəmməd Təbrizinin kosmoqonik, ontoloji, qnoseoloji, etik görüşləri dialektik bünövrəyə söykənirdi. Bu dövrdə yaşamış Zülfüqar Şirvani, Şəms Təbrizi və b. dünyagörüşü bidət yönümlü mistik panteizmi və sosial bərabərliyə istiqamətli demokratik ictimai-siyasi ideyaları ilə səciyyələnirdi.

XIV əsrdə Azərbaycanda və İslam Şərqində hürufilik fəlsəfəsinin banisi Fəzlullah Nəimi Təbrizi Astrabadi əl-Hürufi (1339/40–1393/94) olmuşdur. O, “Cavidani-Kəbir”, “Məhəbbətnamə”, “Ərşnamə” və s. əsərlərində hürufilik fəlsəfəsini şərh etmişdi. Sufi və ismaili fəlsəfəsindən bəhrələnən hürufilik fəlsəfəsi nisbətən ardıcıl materialist yönümlü panteizmi və mistik pərdə altında məhəbbətlə əqli birləşdirərək varlığın dərkini təbliğ edən ideya cərəyanı idi. Bu təlim ərəb və fars əlifbası hərflərini və bu hərflərin saylarını (28 və 32) ilahiləşdirir, onları hər şeyin əsasını təşkil edən dörd maddi ünsür, insan və Allahla tam eyniləşdirirdi. Hürufilər hər cür zülmə, o cümlədən Teymurilər zülmünə qarşı çıxaraq üsyanlar yolu ilə mübarizə edirdilər. Bu əqidəyə görə, Nəimi Əmir Teymurun oğlu Miranşahın əmri ilə qətlə yetirilmişdi. Lakin hərəkat davam edir və onun fəlsəfi təlimi Orta və Yaxın Şərq ölkələrində və hürufiliyin vətəni Azərbaycanda (hürufi cəmiyyəti məxfi təşkilat kimi Bakıda yaranır və Azərbaycan hürufi mənbələrində “oyanışın vətəni” adlanır) geniş yayılırdı. Şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsimi (1369/1370– 1417) hürufilik fəlsəfəsinin təbliğatçısı olmuşdur. Şairin Azərbaycan, ərəb və farsdilli divanları Şərq aləminə yayılaraq sufi və hürufi fəlsəfəsini poeziya dili ilə geniş təbliğ edirdi.

Hürufiliyin görkəmli nümayəndələrindən biri Azərbaycan filosofu Əli-ül-Əla idi. O, Nəiminin qətlindən sonra hürufiliyi Türkiyədə təbliğ etmişdir. Hər iki mütəfəkkir hürufiliyin panteist ideyalarının təbliğinə görə edam olunmuşlar. Bu təlimin ideya və rəmzləri İslam ölkələrinin mənəvi mədəniyyətində XVIII əsrə qədər əhəmiyyətli yer tutmuşdur. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda panteist fəlsəfəni təbliğ edən və dinə müxalif olan müxtəlif təriqətlər arasında “Həllaciyyə” (Mənsur Həllacın görüşlərini təbliğ edən), “Əli-Allahi”, “Sührəvərdiyyə” (Şihabəddin Əbuhəfs Sührəvərdinin görüşlərini təbliğ edən) və s. təriqətlər mövcud idi.

Həmin təriqətlərin içində banisi Səfiəddin İshaq Ərdəbili olan qızılbaş təriqəti və onun ideologiyası xüsusi yer tuturdu. Bu ideologiya XIII-XVI əsrlərdə təşəkkül və təkamül dövrünü keçərək sonradan Səfəvi imperiyasının şiə təmayüllü hakim ideologiyasına çevrildi. Qızılbaş sufi ideologiyası tarixən dəyişərək XIII-XV əsrlərdə təbliğ etdiyi sufi fəlsəfəsinin ardıcıl panteizmindən, sosial zülmə son qoyan insan surətində Mehdinin zühuru ideyalarından tam imtina etdi. 16 əsrdə hakim Qızılbaş ideologiyasında sufiliyin ancaq insanı təkmilləşdirən mistik əxlaq normaları, sufi və hürufi fəlsəfəsinin rəmzlərindən formal istifadə və mürşidə tabeçilik tələbi geniş təbliğ olunurdu.

XV və sonrakı əsrlərdə hürufilik zəminində təşəkkül tapmış materialist və rasionalist yönümlü ardıcıl panteizmi və ifrat bidətçiliyi ilə fərqlənən, mövcudatın əsasında nöqtəni görən mistik nöqtəvilik fəlsəfi dünyagörüşü yarandı. Nöqtəvilik hərəkatı və fəlsəfəsinin banisi F.Nəiminin şagirdi Mahmud Pəsixani idi. Təlimin dinə qarşı kəskin müxalifliyi səbəbindən Nəimi Pəsixanini hürufi təriqətindən kənarlaşdırmışdı. Azərbaycanda və İslam ölkələrində yayılmış nöqtəvilik fəlsəfəsinin nümayəndələri amansız təqiblərə məruz qalmışlar. Qədim materialistlərin, peripatetik və qeyri-ortodoksal cərəyanların fəlsəfi baxışlarından bəhrələnən nöqtəvilik fəlsəfəsi Orta əsrlərdə dünya fəlsəfəsinin fenomenlərindən biri idi.

Hürufilik, nöqtəvilik və s. bidətçi cərəyanların panteistik təlimləri ilə eyni vaxtda Azərbaycanda mötədil sufi baxışlarını təmsil edən xəlvətiyyə cərəyanı geniş yayılır. Bu cərəyanın fəlsəfi təlimi Seyid Yəhya Bakuvi, Yusuf Miskuri və b. sufi mütəfəkkirlərin irsində əksini tapmışdır. XIII-XV əsrlərdə ölkədə ortodoksal dini fəlsəfəni təmsil edən və ardıcıl idealizm mövqeyində duran mütəfəkkirlərlə qeyri-ortodoksal cərəyanların panteizmə əsaslanan və Şərq peripatetizminin təmsilçiləri olan mütəfəkkirlər arasında kəskin ideoloji mübarizə gedirdi. Belə ki, alim, məntiqçi və filosof Nəcməddin Naxçıvani (XIII əsr) İbn Sinanın “Kitab ül-işarət və-t-tənbihat” (“Göstərişlər və qeydlər kitabı”), “Şifa” və “Nicat” əsərlərini kəskin tənqid etmiş və bu tənqid bölgə mədəniyyətində geniş əks-səda doğurmuşdu. “Əhməd Hərami” dastanında İbn Sina və Şihabəddin Sührəvərdinin fəlsəfəsindən bəhrələnənlər şər daşıyıcıları kimi təqdim edilirdi. Bir çox Azərbaycan mütəfəkkirləri İbn Ərəbinin ölkədə panteist ideyalarını yaymasını kəskin tənqid edirdilər. XVI əsrdən başlayaraq Azərbaycan fəlsəfəsində bu ideya mübarizəsi və qeyri-ortodoksal fəlsəfi fikir daşıyıcılarının tənqid və təqibi getdikcə güclənirdi.

XVI əsrdə Səfəvilər dövlətində şiəliyin hakim dövlət ideologiyasına çevrilməsilə Azərbaycan fəlsəfi fikrində sərt dönüş yarandı. Belə ki, demokratizmi ilə fərqlənən panteizm yönümlü cərəyan nümayəndələrinin bir qismi hakim ideologiyaya tabe olur, digəri isə təqib və qətllərdən xilas olmaq üçün başqa ölkələrə mühacirət edirdilər.

XVI əsrdə Azərbaycan fəlsəfi fikrində mühüm yer tutan görkəmli şəxsiyyətlər sufi-qızılbaş cərəyanının ideoloqu, poeziyada sufiliyin əsas müddəalarını ortodoksal İslam fəlsəfəsi ilə uzlaşdıran Şah İsmayıl Xətai və filosof-şair Məhəmməd Füzuli idi.

M.Füzuli Yaxın və Orta Şərq və qədim yunan fəlsəfəsindən bəhrələnərək “Mətlə ül-etiqad fi mərifət əl-məbdə və-l-məad” risaləsində mövcud inam və biliklər haqqında obyektiv məlumat vermiş, fəlsəfənin universal problemi olan başlanğıc və sona aid təsəvvürlərin təkamül yolunu izləmişdir. Füzulinin dünyagörüşü onun fəlsəfi məzmunlu alleqorik “Leyli və Məcnun” poeması, “Rindü zahid”, “Bəngü-badə”, “Yeddi cam”, “Səhhət və mərəz” və s. əsərlərində və türk, fars, ərəb dilində yazılmış divanlarında əksini tapmışdır. Füzulinin fəlsəfi görüşləri ontoloji aspektdə panteist yönümlü idealizm, qnoseoloji aspektdə rasionalizmlə irrasionalizmin vəhdəti, varlığa dialektik yanaşma, etik və sosial aspektlərdə humanizm və demokratizmə meyli ilə səciyyələnir. XIII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan fəlsəfi fikri üçün bütövlükdə idealizmlə panteizmin, irrasionalizmlə rasionalizmin, mövcud sosial quruluş və etik normaların qəbulu ilə onların tənqidi, Orta əsrlərin mürəkkəb şəraitində azadfikirliliyin mövcudluğu səciyyəvi idi. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycanın mədəni inkişaf tarixində ən mürəkkəb dövrlərdən biri idi. XVI əsrdə Səfəvilər imperiyasında birləşmiş və nisbi dinclik əldə etmiş ölkə XVII-XVIII əsrlərdə, qısa fasilələr istisna olmaqla, Türkiyə, İran və Rusiya arasında müharibə meydanına çevrilmişdi. Azərbaycanın işğalına yönəlmiş müharibələr və ölkədaxili zülmə qarşı xalq üsyanları kənd təsərrüfatına, şəhər iqtisadiyyatına, eləcə də xalqın mənəvi-mədəni həyatına sarsıdıcı zərbələr vururdu. Azərbaycan mədəniyyət və xüsusən təhsil sahəsində tarixən əldə etdiyi nailiyyətlərini getdikcə itirirdi. Azərbaycan filosoflarının yaradıcılığında məzhəb münaqişələrinə meyil xeyli artmışdı. Ölkədə məfkurə mübarizəsi getdikcə genişlənirdi. I Şah Abbasın hökmü ilə panteist sufilər Əbu Talib Təbrizi, Mirzə Məhəmməd Ordubadi edam edilmiş, filosof Yusif Qarabaği isə təqibdən qaçaraq Orta Asiyaya mühacirət etmişdi. Hakim ideologiyaya çevrilmiş şiəlik özünəməxsus cərəyan kimi, özündə ardıcıl idealizmi, irrasionalizmi, aqnostisizmi ehtiva edərək İslam teosofiyasının təşəkkülünə və geniş yayılmasına səbəb olmuşdu.

Bu dövrün məşhur şiə ideoloqu, riyaziyyata, astronomiyaya, məntiqə aid əsərlərin müəllifi ilahiyyatçı Ağa Hüseyn Xalxalı (?–1606) idi. O, İslam Şərqində və Azərbaycanda dini azadfikirliliyi, xüsusilə fəlsəfədə Mənsur Həllac, Cəlaləddin Rumi, Mahmud Şəbüstəri və b. mütəfəkkirlərin panteist dünyagörüşünü tənqid edirdi.

Azərbaycanın görkəmli şiə ideoloqlarından biri də XVIII əsrdə yaşamış ilahiyyatçı, oncildlik “Alimlər bağçası” əsərinin müəllifi Abdulla Əfəndi idi.

XVII-XVIII əsrlərin klassik mədəniyyəti və fəlsəfəsinin nümayəndələri Yusif Qarabaği, Saib Təbrizi, Əbd ür-Rəzzaq Dümbuli və Hacı Zeynalabdin Şirvaninin fəlsəfi görüşləri, əsasən sufizmin panteistik vəhdət əl-vücud fəlsəfəsi ilə bağlı idi. Sufi panteist fəlsəfənin nümayəndələri Məlik Seyid, Nəcibəddin Rza, Mirzə Həsən Zunuzi Fani və b. mütəfəkkirlər öz əsərlərində sosial-fəlsəfi, etik və estetik problemləri ön plana çəkirdilər. Fəlsəfə və ədəbiyyat tarixinin nəzəri məsələləri Əbd ür-Rəzzaq Dümbulinin irsində, realist estetik fikir təmsilçisi, məşhur rəssam, alim və mütəfəkkir Sadıq bəy Əfşarın “Qanun üs-Süvər” risaləsində əksini tapmışdı. Sosial-mədəni şəraitdən asılı olaraq sufi fəlsəfəsi XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan fəlsəfi fikrində xüsusi yer tutur. Bu dövrün görkəmli sufi filosoflarının əsərlərində sosial fəallıq, dünyəvi elmlərə və mədəniyyətə maraq və rəğbət, rasionalizmə meyil diqqəti cəlb edir. Kəskin ideoloji qarşıdurmada qeyriortodoksallığı ilə səciyyələnən fəlsəfi irsin qorunması (təbliği və nəsillərə çatdırılması), bir tərəfdən, geniş fəlsəfi şərhlərin (şərh və haşiyələrin, bəzi hallarda şərhlərə şərhlərin) yazılması, digər tərəfdən isə müxtəlif formalardan (səyahətnamə və s.) istifadə olunaraq qeyri-ortodoksal fəlsəfi fikrin obyektiv təsvirini vermək yolu ilə yerinə yetirilirdi.

XVI əsrin sonu- XVII əsrin 1-ci yarısında fəlsəfə, elm, məntiq, teosofiya problemləri ilə məşğul olan, İslam mədəniyyəti aləmində alim və azadfikirli filosof kimi tanınan Yusif Məhəmmədcan oğlu Qarabağinin fəlsəfi irsi şərh formasında idi. Sufi kübrəviyyə təriqətinə mənsub olan Y.Qarabaği Quranın şərhində ortodoksal İslam ilahiyyatçılarından fərqli mövqeyinə və sonuncuları tənqid etdiyinə görə təqiblərə məruz qalmışdı. Onun məntiq və fəlsəfə problemlərinə həsr edilmiş “Anlaşılmayan məsələlərin aradan qaldırılması üçün tamamlayıcı təfsirlər”, Şihabəddin Sührəvərdinin “Nur heykəlləri” əsərinə həsr olunmuş şərhin təfsiri və s. əsərlərində varlıq, ruh, nəfs, tək və çox, makro- və mikroaləm, Kainat, insan və Allah münasibətləri, onların vəhdətdə eyniyyəti peripatetizm və sufi panteist mövqeyindən şərh edilir. Bu mövqe onun dünyagörüşünün qnoseoloji aspektindən idrak, əql, hiss və ruhun əlaqələrinin şərhində, idrak prosesinə dialektik yanaşmada (Y.Qarabağiyə görə şeylər öz daxili ziddiyyətləri vasitəsilə dərk edilir) və rasionalizmə meyil etməsində əksini tapmışdır. Y.Qarabağinin sosial və etik görüşlərində sufizmin daxili ziddiyyətləri ehtiva edilir, eyni zamanda həyatsevərlik və sosial fəallıqla tərki-dünyalıq vəhdət halında nəzərdən keçirilir. XVII əsrdə fəlsəfi dünyagörüşü çoxşaxəliliyi və ideya zənginliyi ilə səciyyələnən Saib Təbrizinin irsi bütövlükdə onun sufi fəlsəfəsinin təmsilçisi olduğunu sübut edir. Məhz bu mövqedən vəhdət əl-vücudu qəbul etmiş Saib Təbrizi Allahın mövcud olan hər şeydə təzahüründən, idrak prosesində rasionalla irrasionalın vəhdətindən yazırdı. Onun yaradıcılığında insanın iradəsi, maariflənməsi və sosial fəallığının tərənnümü XVII–XVIII əsrlərdə sufi dünyagörüşündə demokratik istiqamətin güclənməsinə təkan vermişdir. Ortodoksal İslam ilahiyyatçıları, vaiz və zahidləri ilahi təqdiri, sosial bərabərsizliyi qəbul etməyən Saib Təbrizini təqib edirdilər.

XVIII əsr Azərbaycan və bütövlükdə Şərq fəlsəfi fikrində və mənəvi mədəniyyət tarixində görkəmli yer tutan alim-filosof və səyyah Hacı Zeynalabdin Şirvani Azərbaycan, İran, Əfqanıstan, İraq, Türkiyə, Yunanıstan, Misir, Suriya, Hindistan, Orta Asiya ölkələrinin sosial quruluşunu, dini, elmi, əxlaqi, fəlsəfi görüşlərini öyrənmiş, müxtəlif dil, din və mədəniyyətə malik olan bu bölgələr haqqında “Cənnət bağı səyahətləri”, “Səyahət bağları”, “Səyahət gülşəni” risalələrində məlumatlar vermişdir. H.Z.Şirvani öz dünyagörüşü mövqeyindən Mənsur Həllac, Cəlaləddin Rumi, Mahmud Şəbüstəri, Əvhədi Marağayi, Əbdürrəhman Cami və qeyri-ortodoksal baxışları ilə tanınmış başqa panteist sufilərin irsindən bəhs edir. H.Z.Şirvaninin əsərlərindəki vəhdət əl-vücud, sufi qnoseologiyası və sufilik dünyagörüşünün başqa sahələrinə həsr olunmuş ümumiləşdirilmiş xüsusi bölmələr sufi fəlsəfəsi tarixinin öyrənilməsi üçün mühüm mənbədir. H.Z.Şirvaninin dünyagörüşündə idealizmlə panteizm, qnoseoloji baxışlarında sufi qnosisi – mərifət və universal əqllə insan əqlinin bağlılığı, elmlə praktikanın vəhdəti, kamil insan və təkmil cəmiyyət haqqında konsepsiyaya və humanist əxlaq normalarına söykənən ədalətli şahlıqlar qurmaq ideyaları əsas yer tuturdu. Həmin ideyalarına görə o, təqiblərə məruz qalmışdı.

XVII–XVIII əsrlər bütöv Azərbaycanın fəlsəfi fikrinin nisbətən vahid siyasi və sosial-mənəvi inkişafının son yüzillikləri idi. XIX əsrdə Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan Cənub və Şimal hissələrinə bölündü. Cənubi Azərbaycanda fəlsəfi fikir ölkənin tarixi mədəni ənənələri üzərində və İranın siyasi-mədəni həyatının kontekstində təkamülünü davam etdi. Rusiya imperiyasına qatılmış Şimali Azərbaycan isə dil, din və milli mentalitet baxımından yeni sosial-mədəni reallıqlarla üzləşdi. Şimali Azərbaycanın ideoloji özünəməxsusluğunu Rusiyanın siyasi-hüquqi və iqtisadi münasibətlərinin ölkəyə nüfuz etməsi, feodal təhkimçilik münasibətlərinin təzahürləri, çarizmin Azərbaycan xalqının dini-etnik assimilyasiyasına yönəldilmiş siyasəti müəyyən edirdi. Rus çarizmi ölkədə ali rütbəli din xadimlərinin təyinində fəal iştirak edir və İslam ideologiyasından çarizmin siyasətinə bəraət qazandırmaq üçün istifadə etməyə çalışır, fanatizm, mövhumat və köhnəlmiş feodalpatriarxal əxlaq normalarının yayılmasını dəstəkləyirdi. Çarizmin idarə üsulunun neqativ cəhətlərinə baxmayaraq, Rusiyanın həmin dövrdə Şimali Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatına müsbət təsiri də olmuşdur. Rusiyanın ölkədaxili sosial prosesləri və imperiyada kəskinləşən sosial ziddiyyətlər Azərbaycan xalqının etnik özünüdərkinə təsir edirdi. İslamın rəsmi təmsilçilərinin bir qisminin çarizmlə sazişə girməsi ölkədə əvvəllər də geniş yayılmış qeyri-ortodoksal təriqətlərin sayını artırırdı. Təriqətlərin fəlsəfəsi əksər hallarda panteizmə əsaslanır, ictimai-siyasi mövqeyi isə hər növ zülmün tənqidinə yönəlirdi.

Azərbaycanın zadəgan ziyalı təbəqəsinin bir hissəsi XIX əsrdə təhsil almaq üçün İslam ölkələrinə, digər hissəsi isə Rusiyaya və Avropaya gedirdi. Sonuncular təhsil aldıqları ölkələrdə dil və elmlə bərabər həmin ölkələrin mənəvi-mədəni dəyərlərinə yiyələnir və vətənə qayıtdıqda bu dəyərləri öz milli dəyərləri və mənəvi ənənələri ilə birləşdirərək Azərbaycan xalqının ideologiyasının və fəlsəfəsinin təşəkkülünə təkan verirdilər. Nəticədə, Azərbaycanda universallığı ilə fərqlənən Maarifçilik cərəyanı yarandı. Avropa və Rusiyada olduğu kimi, Azərbaycan maarifçiləri də ictimai böhrandan çıxış yolunu xalqın maariflənməsində görürdülər. Beləliklə, XIX əsrdə Azərbaycan gerçəkliyinin sosial-mədəni inkişafının tələblərinə cavab verən və universallığı ilə səciyyələnən Maarifçilik hərəkatının ideologiyası və fəlsəfi görüşləri formalaşırdı. Ölkənin ideologiyasında maarifçilik fəlsəfəsinə diqqətin artmasının səbəbi əvvəlki dövrlərə nisbətən xalq təhsilinin çox ağır vəziyyətə düşməsi idi. Azərbaycan Maarifçiliyinin mədəni bazası və ölkənin sosial-siyasi vəziyyəti Qərb və Rusiya Maarifçiliyindən bir sıra xüsusiyyətləri, ilk növbədə, dinə münasibəti ilə fərqlənirdi. Bu fərqi yaradan real obyektiv səbəb rus çarizminin Azərbaycan xalqını dinindən, dilindən və milli mədəniyyətindən ayırmaq və onu etnik assimilyasiyaya uğratmaq siyasəti idi. Çünki etnik varlığını qoruyub saxlamaq xalq üçün öz din, dil və mədəniyyəti ilə bağlılığını itirməmək demək idi. Dil və mədəniyyətdən fərqli olaraq, Azərbaycan maarifçiləri dinə münasibətdə müxtəlif mövqelərdə dururdular. Bu münasibət din xadimlərinin Rusiya müstəmləkə sisteminə münasibətindən və maarifçi ideoloqların şəxsi dünyagörüşlərindən asılı idi.

XIX əsr Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsinin ilk təmsilçisi təbiət elmləri, tarix, məntiq, filologiya və s. sahələr üzrə əsərlərin müəllifi, şair və filosof Abbasqulu ağa Bakıxanov olmuşdur. Onun Azərbaycan Maarifçiliyinin ilk dövrünə aid fəlsəfi görüşləri “Əxlaqın tərbiyələnməsi”, “Nəsihətlər kitabı”, “İşıqların yerləşdiyi yer”, “Camalın aynası” və s. əsərlərində, həmçinin məşhur “Gülüstani-İrəm”, “Qüdsinin bağı”, “Qüdsinin qanunları” öz əsərlərində əksini tapmışdır. A.Bakıxanovun fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasında onun ensiklopedik biliyə malik olması, şəxsi elmi axtarışları, təmsil etdiyi Azərbaycan və Şərq mədəniyyəti və fəlsəfəsi ilə yanaşı, rus və Avropa ictimai fikri, fəlsəfi ənənələri ilə tanışlığı mühüm rol oynamışdır. Onun fəlsəfəsinin əsas qayəsi maariflənmə yolu ilə kamil şəxsiyyət yetişdirmək, ədalətli cəmiyyət qurmaq olmuşdur. A.Bakıxanovun irsində kamilləşmənin sufizmdən gələn mistik (tərki-dünyalıq yolu ilə Allaha qovuşmaq) və dünyada mədəni-fəlsəfi inkişafla bağlı zəka, elm kimi iki yolu göstərilir. Mahmud Şəbüstəri, Yusif Qarabaği və b. irsində də göstərilən bu iki yol A.Bakıxanovun kamilləşmə konsepsiyası üçün təməl idi. O, əsrinin elmi nailiyyətlərindən çıxış edərək mənəvi təkmilləşmədə elmə, elmlə əməlin (praktikanın) bağlılığına və mövcudatın rasional dərkinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. A.Bakıxanovun fəlsəfi və etik görüşləri, əsasən “Əxlaqi kamilləşmə” və “Nəsihət kitabı” əsərlərində əksini tapmışdır. Həmin əsərlərdə fəlsəfənin, fəlsəfi və etik kateqoriyaların tərifi, onların nisbiliyi, mövcudatda səbəbiyyət, inkişaf və qanunauyğunluğun problemlərindən bəhs olunur. Bu problemlərin rasional dərkini onların kamilləşən insan tərəfindən həll edilməsi əsası kimi təsəvvür edən A.Bakıxanov, məhz bu yolla vahid ailə saydığı bəşəriyyətin xoşbəxtliyə çatmasına inanırdı. Digər tərəfdən, A.Bakıxanovun sufizm təmayüllü dünyagörüşünə görə, həqiqi xoşbəxtlik mistik kamilləşmə yolu ilə vəhdəti dərketmə və fəna yolu ilə bəqaya (İlahi əbədiyyətə) qovuşmaqdır.

İctimai görüşlərində kamil insan və təkmil cəmiyyət konsepsiyasından çıxış edən A.Bakıxanov sübut etməyə çalışırdı ki, dünya nizamının əsasını sosial bərabərsizlik təşkil edir.

XIX əsrin görkəmli mütəfəkkir, maarifçi və alimlərindən biri də, yaradıcılığı ilə Azərbaycan və rus mədəniyyətlərini təmsil edən Qazan və Peterburq universitetlərinin professoru Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy idi. Bir neçə Şərq və Avropa dillərini bilən, rus şərqşünaslığının banilərindən olan Mirzə Kazım bəy XIX əsr Asiya və Avropanın elmi dairələrində şöhrət qazanmışdı. Mirzə Kazım bəyin mədəniyyət fəlsəfəsinə, Şərq ictimai-siyasi və fəlsəfi cərəyanlarına, İslam tarixinə və Quranın təfsirinə, mənəviyyat və qnoseologiya problemlərinə, dilin inkişaf qanunauyğunluqlarına həsr edilmiş əsərləri elmi dəyəri, çoxşaxəliliyi və orijinallığı ilə fərqlənir. Mirzə Kazım bəy xurafatın əleyhinə çıxmış, maarifi və elmi yüksək dəyərləndirmişdir. O, elmin milli və bölgə zəmininin olmasının vacibliyini xüsusi qeyd edirdi: “Qərb öz siyasəti ilə Asiyada maarifi bərpa edə bilməz… ölkənin islahatçıları ölkənin özündə doğulmalıdırlar”. M.Kazım bəyin “Bab və babilər” əsərində təbiətin bir-birindən fərqli, öz qanunlarına tabe üç (maddi, mənəvi və ruhani) aləmdən ibarət olmasından, təfəkkürün mənşəyinin gizli qüvvə, insan mənəviyyatının isə azad iradə ilə bağlılığından bəhs olunur. Onun “Firdövsiyə görə mifologiya” əsərində müxtəlif bölgə mifləri, onların mənşəyi və təşəkkülündə ədəbi və dini təfəkkür formaları və psixoloji amillər tədqiq edilmiş, “Şamil və müridizm”, “Bab və babilər” kitablarında isə sosial zülm və xarici istibdada qarşı yönəlmiş Şamil hərəkatı və babiliyin İslam bölgəsi təriqətləri ilə bağlı fəlsəfi, sosial, dini və etik görüşlərinin elmi şərhi verilmişdir.

Azərbaycanda Maarifçiliyin fəlsəfi ideyalarının yayılması və inkişafında şair-mütəfəkkir Mirzə Şəfi Vazeh, Seyid Əzim Şirvani və b. özlərinə məxsus yer tutmuşlar. XIX əsr Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixi M.F.Axundzadənin (Axundov) “Kəmalüddövlə məktubları”, “Mollayi Ruminin və onun təsnifinin babında”, “Həkimi-ingilis Yuma cavab”, “Yek kəlmə haqqında” və s. əsərlərində əksini tapmışdır. Mirzə Fətəli Axundzadənin dünyagörüşünün mənbəyi Azərbaycan, bütövlükdə İslam Şərqi, Qərb və rus mədəniyyətləri, ilk növbədə, fəlsəfi təlimləri və elmi nailiyyətləri olmuşdur. Onun fəlsəfi irsinin ontoloji aspekti materialist və ateist, qnoseoloji aspekti isə rasionalist təmayüllü idi. M.F.Axundzadəyə görə, Kainat – əsasında hissəciklərdən (atomlardan) ibarət maddi substansiya duran, əvvəli və sonu olmayan kamil, bütöv və vahid varlıqdır. Zaman və məkan onun zəruri atributlarıdır. Maddi varlıq daim hərəkətdədir, qanunauyğunluğa söykənir və bunların mövcudluğunda İlahi qüvvənin iştirakı yoxdur. Kainat həm yaradan, həm yaradılandır. Rasionalizmə söykənən M.F.Axundzadə maddi varlığın insan hissləri, əqli və müxtəlif elmlər vasitəsilə dərkini təsdiq edirdi. Onun dünyagörüşündə dialektika mexanistik baxışlarla birgə mövcuddur.

Kainatda qarşılıqlı əlaqə, asılılıq, səbəb və nəticə, hissə ilə tamın vəhdətini görən M.F.Axundzadə hərəkəti yerdəyişmə və təkcə kəmiyyət dəyişiklikləri kimi qəbul etmiş, zaman daxilində kəmiyyət dəyişikliklərinin isə dairəvi hərəkət daxilində baş verdiyini söyləmişdir. Başqa sözlə, M.F.Axundzadə yüksələn xətt üzrə inkişaf ideyasını qəbul etmirdi. Onun fəlsəfi əsərlərində materializm və rasionalizmin şərhi və müdafiəsi idealizm, teologiya və aqnostisizm prinsiplərinin tənqidi ilə paralel verilir. M.F.Axundzadə bir çox Azərbaycan maarifçilərindən fərqli olaraq din və dini dünyagörüşü ilə ardıcıl mübarizə aparmışdır. Onun İslam dininə, bu dinlə bağlı adət və ənənələrə qarşı radikalizmlə səciyyələnən və bir sıra məqamlarda obyektivlikdən kənar kəskin çıxışlarına səbəb dinin və dini dünyagörüşünün, Azərbaycan xalqı da daxil olmaqla, İslam bölgəsi xalqlarını maarifdən və Qərb inkişafından geri qoyduğunu hesab etməsidir. M.F.Axundzadənin ərəb əlifbasının sadələşdirilməsi, yaxud latın əlifbası ilə əvəz olunması uğrunda apardığı mübarizə də bununla bağlı idi. M.F.Axundzadə tərəfindən İslam və İslamla bağlı həyat və düşüncə tərzinin tənqidinin bir səbəbi də toxunduğu problemlərə marağı artırmaq məqsədi olmuşdur. O, azadlığın insana əzəli məxsusluğunu qəbul edir, azadfikirliliyi təbliğ edir, bəşəriyyətə azadlığı filosof və alimlərin gətirəcəyinə inanırdı. İnsanların əmlak bərabərliyindən deyil, hüquq bərabərliyindən bəhs edən M.F.Axundzadə qadınlar və kişilər arasında hüquq bərabərliyinə xüsusi diqqət verirdi. M.F.Axundzadənin fəlsəfi dünyagörüşü Şərqin mədəni həyatına böyük təsir göstərmişdir.

XIX əsr Azərbaycan maarifçilərindən olan təbiətşünas alim və mütəfəkkir Həsən bəy Zərdabi Rusiya hakim dairələrinin təzyiq və təqiblərinə baxmayaraq xalqı maarifləndirmək, ona hüquqlarını başa salmaq məqsədilə Azərbaycanda ilk azərbaycandilli qəzet və ilk milli teatr yaratmış, ölkədə ilk Azərbaycan müəllimləri qurultayının çağırılmasının təşəbbüsçüsü olmuşdur. Bir nəzəriyyəçi kimi Zərdabi xalqın “etnik özünümühafizəsi” probleminə mühüm diqqət yetirmişdir. Onun bu konsepsiyasında xalqın maariflənməsində dil, mədəniyyət və din fenomenlərinə xüsusi diqqət verilirdi. “Maarifdən təcrid olmaq xalqın məhvi deməkdir” söyləyən Zərdabi xalqın mənlik şüurunu oyatmağa, onu xurafatdan xilas etməyə çalışır, milli qırğına təhrik edən erməni millətçilərini mətbuatda kəskin tənqid edirdi. Mövhumat və cəhalətin elm və maarifə zidd olduğunu göstərən Zərdabi dini idealizm mövqeyindən çıxış edən Lev Tolstoyun insanın ilahiləşdirilməsinə aparan görüşlərini də tənqid edirdi. Cəmiyyətdə sosial bərabərsizliyə insanların elmi və mənəvi kamilləşməsi ilə son qoyulacağına inanan Zərdabi maarif zəminində siniflər arasında ümumi dil tapmağa səsləyirdi. Zərdabi bütün yaradıcılığı boyu zəhmətkeş xalqın havadarı və müdafiəçisi olmuşdur. O, əsərlərində sosial və iqtisadi məsələləri qoymaqla yanaşı, onların elmi həllinə xüsusi diqqət vermişdir. Mütəfəkkirin fəlsəfi görüşləri haqqında məlumatı onun “Torpaq, su və hava” adlı əsəri verir. Burada Yer planetinin təkamülünün elmi-materialist təsviri, onun müxtəlif tarixi dövrləri, bitki və heyvanat aləminin əlaqələri göstərilir, insanın yaranması haqqında dinə zidd fikirlər irəli sürülür.

XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikrində Şərq və dünya mədəniyyətində Cəmaləddin Əfqaninin mənəvi irsi xüsusi yer tutur. O, Azərbaycan, İran, Əfqanıstan, Hindistan, Misir, Türkiyə, Rusiya, Fransa, İngiltərə və s. ölkələrdə fəaliyyət göstərmiş, dövrünün qlobal sosialsiyasi və mədəni reallıqlarından çıxış edərək Şərqin Qərb müstəmləkəçiliyindən xilasının ideoloji və siyasi yollarını axtarmış, bununla bağlı nəzəri və praktiki proqramlar hazırlayaraq həmin proqramların həyata keçirilməsində şəxsən iştirak etmişdir. Sonralar Azərbaycan və Şərq İslam bölgəsinin ictimai-fəlsəfi fikrində bu bölgə xalqlarının qlobal məkanda özünütəsdiq və siyasi istiqlalının islamlaşma, milliləşmə və müasirləşmə ideyalarına əsaslanan və müxtəlif formalarda təzahür edən nəzəri-fəlsəfi konsepsiyaları C.Əfqaninin mənəvi irsindən qaynaqlanmışdır. İdealizm mövqeyində duran C.Əfqaninin fəlsəfəsində tərəqqi, hakimiyyət, dövlət, millət, din, dil, mədəniyyət və s. sosial fenomenlərin orijinal analitik təhlili öz dövrü üçün sosial aktuallığı ilə fərqlənirdi. Onun nəzəri baxımdan XIX əsr Şərq Maarifçiliyinin liberal ideyalarına daha çox meyilli olan fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri “Materializmin təkzibi”, “Renana cavab”, “Milli vəhdət fəlsəfəsi və birliyin mahiyyəti”, “İslami reforma”, “Tərəqqinin ən böyük düşməni mütləqiyyətdir” və s. əsərlərində əksini tapmışdır.

XIX əsrin fəlsəfi irsi XX əsrdə Azərbaycanda liberal Maarifçilik fəlsəfəsi ilə bərabər radikal inqilabi demokratizm və marksizm cərəyanlarının təşəkkülü üçün qaynaq və bünövrə oldu. XX əsrdə Azərbaycan fəlsəfi fikri keyfiyyətcə fərqli bir neçə mərhələ keçmişdir: 1920-ci ilədək, 1920–1991-ci illər və 1991-ci ildən sonrakı postsovet dövrü. XX əsrin əvvəllərində dünyada, ilk növbədə, Rusiya imperiyasında sinfi ziddiyyətlər və müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizənin inqilablar silsiləsi ilə tamamlanması və bu dövrün mürəkkəb ictimai və fəlsəfi fikrinin Azərbaycanda fəlsəfənin inkişaf qaynaqlarını təşkil etməsi ölkənin siyasi, mənəvi-mədəni və milli intibahı üçün zəmin olmuşdur. Bu illərdə Azərbaycanda, əsasən sosial fəlsəfə və etik fikir inkişaf edirdi. Dövrün ideologiyasını formalaşdıran mütəfəkkir və siyasətçilər sosial-iqtisadi, dini və milli problemlərin qoyuluşuna görə Azərbaycan sosial-fəlsəfi fikrinin keyfiyyətcə fərqli cərəyanlarını təmsil edirlər. Bunların içində liberal milli burjua və radikal marksizm təlimlərinin qarşıdurması mövcud idi. Şərqə, Qərbə və Rusiyaya siyasi və mədəni yönümlənmədə də fərqlər özünü göstərirdi. Azərbaycanda fəlsəfi fikir 1905–1907 illərə qədər, demək olar ki, tamamilə, sonra isə qismən Maarifçilik cərəyanı çərçivəsində inkişaf etmişdir. Azərbaycanın milli intellektual irsindən çıxış edən rus, Şərq və Qərb mədəni dəyərlərinə və fəlsəfi təlimlərinə yiyələnmiş ziyalılar inanırdılar ki, cəmiyyətin bütün bəlaları cəhalətdən doğur. Onlar Maarifçilik ideyalarını, elmi, siyasi və hüquqi bilikləri yaymaqla cəmiyyətin sosial dəyişməsinə, xalqın xoşbəxtliyinə, demokratiya və humanizmin qərarlaşmasına nail olmağın mümkünlüyünə inanırdılar. Bəzi əsərlərdə Azərbaycan Maarifçiliyi sosial yönümündən asılı olaraq mülkədar, müsəlman-islahatçı, liberal-demokratik, radikal-demokratik və inqilabi-demokratik istiqamətlərə bölünür. Həmin cərəyanları birləşdirən amillər Rusiya çarizminə neqativ münasibət və milli ideya idi ki, öz təzahürünü millətin suverenliyi və hüquq bərabərliyi tələblərində tapırdı.

Zaman keçdikcə xüsusi mülkiyyətə münasibət məsələsində bu ideoloji cərəyanlar arasında haçalanma kəskinləşirdi. İstiqamətlərdən hər birinin Azərbaycanın dövlət quruculuğu haqqında öz mövqeyi var idi. Xüsusi mülkiyyətə münasibət Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideologiyasını təmsil edən liberal milli burjua-demokratik təmayüllü mütəfəkkirlərin dünyagörüşünü, sosial-fəlsəfi baxışlarını radikal marksist-bolşevik təmayülündən ayırır və zaman keçdikcə onların qarşıdurmasını kəskinləşdirirdi. Azərbaycanın fəlsəfi və ictimai fikri mürəkkəb təkamül yolu keçirdi.

Ziddiyyətli sosial-siyasi proseslər milli ziyalıların dünyagörüşünü dəyişirdi. Məsələn, ölkədə ideoloji mübarizənin müəyyən mərhələsində görkəmli mütəfəkkir Nəriman Nərimanov və b. liberal Maarifçilikdən marksizm cəbhəsinə keçmişdilər. Liberal cərəyanın nümayəndələri Əhməd bəy Ağaoğlu (Ağayev), Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə və b. idi. Ə.Ağaoğlu (1868–1939) türk və müsəlman xalqlarının sosial problemlərinin həllini maarifdə görürdü. Sosial fəlsəfədə C.Əfqaninin ideya xəttini davam etdirən Ə.Ağaoğlunun əsərləri Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya, Fransa və İngiltərədə çap edilmişdir. Şərqdə və Avropada fəlsəfə, din və bütövlükdə mədəniyyət problemlərini tədqiq edən Ə.Ağaoğlu yeni dövrdə Budda-brahman və İslam mədəni dəyərlərinin Qərb mədəni dəyərlərindən təsirlənməsinin və bu mədəni dəyərlərin sintezinin Şərq aləmi üçün zəruriliyindən yazırdı. Onun “Üç mədəniyyət”, “Dövlət və fərd”, “İslama görə və islamda qadın”, “Sərbəst insanlar ölkəsində” və b. əsərlərində fəlsəfə, sosiologiya, din və etika məsələləri araşdırılır, sosial fəlsəfənin və mədəniyyətşünaslığın elmdə mübahisə doğuran “mədəniyyət”, “dil”, “din”, “millət” və s. kateqoriyalarının tərifi verilir. Ə.Ağaoğlu dinə ehtiramla yanaşmağa və ondan cəmiyyətin maariflənməsi üçün istifadə etməyə çağırır, lakin dinin dövlətdən ayrılmasını tövsiyə edirdi.

Şərq ölkələri, Rusiya və Avropada təhsil almış riyaziyyatçı, həkim, dilçi, rəssam və filosof Ə.Hüseynzadə (1864–1940) XX əsr türk-İslam Şərqinin və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideologiyasının fəlsəfi əsaslarının yaradıcılarından olmuşdur. “Milli Azərbaycan”, “İslam bölgəsi miqyasında intibah” və “Turan” konsepsiyalarına görə çar hakimiyyəti tərəfindən təqibə məruz qalan Ə.Hüseynzadə Türkiyəyə mühacirət etmişdir. O, türk xalqlarının inkişafında Şərq-Qərb mədəni sintezinə böyük əhəmiyyət vermiş, türkçülüyün, islamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyündən çıxış edərək İslam aləminin aktual vəzifəsini maariflənmə yolu ilə dünya sivilizasiyasına daxil olmaqda görmüşdür. Ə.Hüseynzadə bütün dinlərin humanist ideyalı olduğunu vurğulayır və dinlərə hörmətlə yanaşırdı. Sosial inqilablara zidd olan Ə.Hüseynzadə cəmiyyətin inkişafında yaşıl işığı maarifin simvolu, “qırmızı zülməti” isə inqilabın simvolu kimi qəbul edirdi. Ə.Hüseynzadə bədii-fəlsəfi etik əsərlərində (“Atlanmaq siyasəti” və “Füyuzat”) mücərrəd formada türkçülük, türk mədəniyyəti, bəşəriyyətin səadəti və bu səadətin bünövrəsi qismində fəlsəfi kateqoriya kimi məhəbbətdən bəhs edir. O, bütün xalqların xoşbəxtliyini maarif, ittihad və hürriyyətdə görür, Azərbaycana qarşı erməni millətçiliyinin ekspansiyasından bəhs edərkən şovinizm və beynəlmiləlçilik anlayışlarının məzmununu açıqlayırdı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli ideoloqlarından biri və rəhbəri M.Ə.Rəsulzadə (1884–1955), əsasən Maarifçiliyin və demokratik ideoloji cərəyanların təmsilçisi, mütəfəkkir, ədəbiyyatçı və siyasi xadim idi. Onun fəaliyyətinin əsas qayəsi “Millətlərə istiqlal, insanlara hürriyyət” şüarında əksini tapmışdır. M.Ə.Rəsulzadə elə ilk əsərləri ilə millilik və istiqlal carçısı kimi tanındı. O, milli müstəqil Azərbaycan ideyası və dövlət konsepsiyasının banilərindəndir. M.Ə. Rəsulzadənin bu konsepsiyadan bəhrələnən nəzəri irsi, əsasən “Azərbaycan Cümhuriyyəti”, “Əsrimizin Səyavuşu”, “Milli həmrəylik”, “İstiqlal məfkurəsi və gənclik”, “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Azərbaycan şairi Nizami”, “Çağdaş Azərbaycan tarixi” əsərlərində açıqlanmışdır. Onun fikrincə, milli şüur və milli özünüdərk milli istiqlala aparan yoldur. O, Rusiya, İran və Türkiyə ilə ilhaqa getməyin əleyhinə olmuş, azad azərbaycançılıq ideyasına üstünlük vermişdir. M.Ə.Rəsulzadə “kültür”, “milli kültür”, “mədəni yaşayış”, “millilik”, “milli dil” kateqorial anlamlarını, sosial fəlsəfənin və kulturologiyanın mühüm nəzəri problemlərini araşdırmışdır. “Əsrimizin Səyavuşu” əsərində M.Ə.Rəsulzadə milli istiqlal ideyası əsasında qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bütün vətəndaşlarının mülkiyyətindən, cinsindən, mənşəyindən, məsləkindən və s. asılı olmayaraq bərabərhüquqlu olduğunu qeyd edir. Lakin o bu hüquq bərabərliyini xüsusi mülkiyyətə aid etmir. M.Ə.Rəsulzadə həmin əsərdə yazırdı: “Azərbaycanlılar düşünürdülər ki, mülkiyyəti tamamilə ortadan qaldırmaq indiki vəziyyətdə insanlarda şəxsi təşəbbüs qüvvətini zorakı olaraq ortadan qaldırır. Bu qüvvət olmadıqca dünya nə düzələr, nə də gözəlləşər. Sosial həyat irəliləmədən düşər, insanlar bəsit bir ibtidailiyə doğru dönərlər, dünyanın nizamı pozular”.

XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda liberal milli-demokratik məfkurə ilə yanaşı, radikal, demokratik və marksizm prinsiplərini əks etdirən ideyalar, əsasən mülkədar-burjua təmayüllü dövri mətbuatda, “Molla Nəsrəddin” jurnalında, “Hümmət” və s. qəzetlərdə yayılırdı. Dilə, milli mədəniyyətə, təhsil və maarifə, qadın probleminə, xarici, xüsusilə rus, erməni ekspansiyasına münasibətdə bu ideya cərəyanlarının ümumi və ya oxşar cəhətlərinə baxmayaraq xüsusi mülkiyyət, onun yenidən bölünməsi, zəhmətkeşlərin mülkiyyət hüquqlarının real təminatı, onların parlament və hakimiyyət strukturlarında iştirakı və s. sosial-sinfi maraqlarla bağlı problemlərin izahında ciddi ziddiyyətlər mövcud idi. Əgər birinci cərəyan milləti və bütövlükdə milli maraqları, millətin türk-İslam bölgəsi ilə əlaqələrini, hürriyyət naminə ittihad ideyalarını ön plana çəkirdisə, radikal cərəyanlar millətin tərkibindəki sinif və silklərin qarşılıqlı münasibətindən, fəhlə, kəndli, kapitalist və mülkədarların cəmiyyətdə sosial vəziyyətindən, fanatik din xadimlərindən, xalqın adından çıxış edərək onun mənafeyini tapdalayan və satan milli siyasətçilərdən bəhs edir və millətin maariflənməsi üçün bütün həqiqətləri xalqın başa düşəcəyi dildə çatdırmağa çalışırdı. Bu məsələlər “Molla Nəsrəddin” jurnalının müəllifləri Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əliqulu Qəmküsar, Ömər Faiq Nemanzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Səməd bəy Mehmandarov, Hüseyn Minasazov və b. əsərlərində və xüsusən dövrün kəskin sosial satirasında əksini tapmışdı. Vaxtilə irfani fəlsəfi poeziyada əks edilən sosial fəlsəfə problemləri üçün Azərbaycan siyasi satirası bu dövrün təsiredici janrına çevrilmişdir.

Həmin dövrdə Azərbaycan Romantizm fəlsəfəsi də təşəkkül və inkişaf mərhələsini keçirirdi. Bu fəlsəfə Azərbaycan Maarifçiliyi kimi dövrdən və şəraitdən doğan özünəməxsusluqlarla yanaşı, Qərb Romantizm fəlsəfəsi ilə tipoloji oxşarlığa malik bir sıra cəhətlərlə səciyyələnirdi. Qərb, Şərq, o cümlədən Azərbaycan Romantizminə xas cəhətlər Maarifçilik fəlsəfəsinə inamın itirilməsi, ənənəvi mistik panteist fəlsəfəyə qayıdış və bu mövqedən dinə və cəmiyyətə nəzər, dünyaya, insana və vətənə təzadlı münasibət, milli dilə, milli mənəvi-mədəni dəyərlərə, etnikliyi təsdiqləyən, onun yaşamasını şərtləndirən amillərə münasibət, xoşbəxt utopik cəmiyyətə inam və s. universal sosio-mədəni fenomen olan Romantizmin keyfiyyət cəhətləri idi. Azərbaycanda Maarifçilik kontekstində yaranan Romantizm fəlsəfəsi əvvəlcə dünyəvi Maarifçiliyə, onun işıqlı ideallarının reallaşmasına, sonra isə sosializmin “xoşbəxt cəmiyyətinə” inamı itirərək mistik maarifə, qnostik mərifətə üz tutur, mistik eşq fəlsəfəsinə, İblisin insanda daimiliyi (Hüseyn Cavid) və “hər şeyin rəng olması” (Səməd Mənsur) qənaətinə gəlmişdi.

Romantizm fəlsəfəsinə məxsus cəhətlər Azərbaycanda həmin cərəyanı təmsil edən fəlsəfi poeziyanın nümayəndələri Məhəmməd Hadinin (1879–1920) utopik bərabərlik cəmiyyətindən bəhs edən “Aləmi-müsavatdan məktublar”, “İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah” və s. əsərlərində, Abbas Səhhətin, H.Cavidin, Abdulla Şaiqin fəlsəfi-ədəbi irsində əksini tapmışdır. XX əsrin mütəfəkkirləri arasında həkim, ədib, dövlət xadimi N.Nərimanovun (1870–1925) xüsusi yeri vardır. Əvvəl Maarifçiliyin, 1905–1907-ci illərdən sonra marksist-leninçi fəlsəfənin mövqeyinə keçən, 1917-ci ildən isə ardıcıl marksist-filosof olan N.Nərimanov məqalələrində və marksist fəlsəfəsinə dair “Kommunizmin idraki yolu” monoqrafiyasında (Azərbaycan və rus dillərində əlyazması şəklindədir) dialektik və tarixi materializmin əsaslarını şərh etmiş, fəlsəfi terminologiyanın Azərbaycan dilində müvafiq anlamlarını vermişdi. O, elmi biliklərin yayılması, dinin dövlətdən ayrılması ideyalarını əsaslandırmış, “sənət sənət üçün” konsepsiyasına tənqidi yanaşmışdır. Demokratiya və humanizmin təbliğatçısı, ardıcıl beynəlmiləlçi olan N.Nərimanov öz nəzəri irsində milli qırğın və milli bərabərsizliyi kəskin tənqid etmişdir. Müəyyən dövr marksizmin, xüsusən “bütün məzlumların və bəşəriyyətin müəllimi hesab etdiyi” Leninin irsinin Şərq üçün əhəmiyyətli olacağı fikri N.Nərimanovun ictimai görüşlərində xüsusi yer tuturdu. Sovet hakimiyyətinin real siyasəti N.Nərimanovun bu hakimiyyətə və onun rəhbərlərinə inamını tam itirir və o, oğluna yazdığı məktublarında V.İ.Lenin, İ.V.Stalin diktaturasının xalqa və beynəlmiləlçiliyə vurduğu ziyana və terror siyasətinə açıq etirazını bildirir. Marksizm nəzəriyyəsi ilə proletar diktaturası siyasəti arasında ziddiyyəti cəsarətlə açıqlayan N.Nərimanov “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” əsərində sovet hökumətinin Şərqi və Azərbaycanı “başdan-başa qarət etməsi, insanları kütləvi surətdə güllələməsi” haqda yazırdı.

1920-ci ildə Azərbaycanda sosial-siyasi həyat və ictimai fikirdəki fərqli prioritetlər, onların ictimai şüurda əksi, millətin siyasi və mənəvi baxımdan parçalanmasına, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna, ideoloji həyatda getdikcə marksizmin kök salmasına və yeni sosial quruluşun qələbəsinə gətirib çıxartdı. Yeni hakimiyyət dövründə terror və siyasi repressiyalar vasitəsilə millətin mövcud rejimə siyasi və ideoloji müxalifəti, xüsusən ziyalıları müntəzəm olaraq məhv edilirdi. Marksist-leninçi ideologiyanın hakim ideologiyaya çevrilməsi üçün geniş imkanlar yarandı. Məqsədyönlü və ardıcıl siyasi və ideoloji təbliğat yolu ilə yeganə hakim dünyagörüşünə çevrilən marksist-leninçi fəlsəfə sovet hakimiyyəti illərində özünəməxsus təkamül dövrünü keçdi. Bu dövrdə Azərbaycanın proletar diktaturası və marksizm fəlsəfəsinə müxalif mütəfəkkirlərinin bir qismi siyasi repressiya qurbanı oldu, digər hissəsi isə mühacirət edərək xaricdə siyasətlə bərabər fəlsəfə sahəsində də öz fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Beləliklə, Azərbaycanın qeyri-marksist fəlsəfəsi mühacirətdə, Şərq və Avropa ölkələrində Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Hüseyn Baykara, Mirzəbala Məmmədzadə, Əbdülvahab Yurdsevər və b. tərəfindən inkişaf etdirilir və yayılırdı. XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan fəlsəfi fikrinə xas türkçülük, islamçılıq və müasirlik prinsipləri üzərində yüksələn və müstəmləkə Şərqinin dirçəliş ideologiyası kimi səciyyələndirilən bu ideyalar qlobal məkanda türk xalqlarını müstəqilliyə hazırlamaq baxımından zəruri idi. Bu zərurətin nəticəsidir ki, sovet hakimiyyətinin süqutundan sonra bu üç prinsip zamanın sınaqlarından çıxaraq milli ideologiya və fəlsəfi dünyagörüşünün ontoloji və sosioloji aspektlərinin müddəaları kimi yaşamaqdadır. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra ölkədə marksizm-leninizmə müxalif olan ideoloji cərəyanların fəaliyyəti dayandırıldı, qeyri-marksist fəlsəfi və ictimai-siyasi problemlərin tədqiqinə son qoyuldu. Sovet İttifaqının daxilində Azərbaycan Respublikasının marksist olmayan filosofları ilə yanaşı, bir çox həqiqi marksist filosoflar da müxtəlif illərdə siyasi təqibə məruz qaldılar. Onların fəlsəfi irsinin məxfi arxivlərdə saxlanılmış kiçik bir hissəsi Azərbaycan alimi Z.Göyüşovun “Sovet Azərbaycanında fəlsəfi fikir” (1979) kitabı vasitəsilə Azərbaycanın fəlsəfə tarixi elminə daxil edildi.
[redaktə]
Ədəbiyyat
Ибн ал-Асир. Тарих ал-камиль. Б.,1940;
Гусейнов Н. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. Б., 1949; *Бертельс А.Е. Насир-и Хосров и исмаилизм. М.,1959;
Маковельский А.О. Авеста. Б., 1960;
Qasımzadə F. Qəm karvanı, yaxud zülmətdə nur. B., 1968;
Кулизаде З.А. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Б., 1970;
Məmmədov Z. XI–XIII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir. B., 1978;
Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. B., 1994; Геюшев З. Философская мысль в Срветском Азербайджане. *Краткий очерк. Б., 1979;
Сагадеев А.В. Бахманйар ал-Азербайджани и его энциклопедический труд «ат-Тахсил». Б., 1983;
Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. B., 1987;
Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. Пер.с англ. M., 1988;
Rəsulzadə M.Ə. Əsrimizin Səyavuşu. B., 1991;
История азербайджанской философии. T.1, B., 2002;
История азербайджанской философии. Т.2. Б., 2008.

Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı

A bbasov Akif Nurağa oğlu. Azərbaycanca-ingiliscə pedaqoji- psixoloji terminlər lüğəti /AkifAbbasov; Elmi red.: Ə.Bayramov, Ə.Ağayev, D.Yunusov.- Bakı: Mütərcim, 2006.- 196 s.

Abbasov İdris Əziz oğlu. Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət təhlükədədir? [Mətn] İ.Ə.Abbasov; elmi red. A.Qafarov, N.Məmmədli.- B.: Zərdabi, 2013.- 743, [1] s.

Abbasov Yaqub Bəhram oğlu. İslam alimləri. Dünyada tanınmış Azərbaycanlı müctəhidlər, Ayətullahlar [Mətn]: XVI-XX əsrlər /Yaqub Abbasov; Red. Faiq Vəlioğlu.- B.: Nurlar, 2007.- 440 s.

Abbaszadə Mirzə Abbas. Şəriət dərsi [Mətn] /Mirzə Abbas Abbaszadə.- B.: nəşriyyati-bəradəran Orucov, 1917 (1335 h.).- 31 s.

Ağayeva Mənzər. İslam dininin həqiqətləri [Mətn] /M. Ağayeva; red. K. Ağayeva. B.: Adiloğlu, 2015.- 862 s.: 25 sm.

Ağayeva Mənzər. İsmi şəriflərin hikmətləri [Mətn] /M. Ağayeva; red. K. Ağayeva. B.: Zərdabi LTD, 2015.- 374, [2] s.: ill., 22 sm.

Ağayeva Mənzər xanım. Quran əlifbası ilə tanışlıq [Mətn] /H. M. Ağayeva. [Bakı]: [s.n.], [2015].- 48 s.: ill., 24 sm.

Axundzadə Əbdüssəlam. Risaleyi-zübdətül-əhkam [Mətn] /müəllif və naşiri; Ə.Axundzadə.- Tiflis: [s.n.], 1898 (1315 h.- 74 s.

Axundzadə Əbdüssəlam. Risaleyi-ümdətül-əhkam [Mətn]: Türki-Azərbaycan lüğətində əqaidi-şieyi-isna əşəriyyə və əhkami-şəriyyeyi fəriyyə babında təlif olunubdur /Ə.Axundzadə.- B.: [s.n.], 1902(1320 h.).- 123, [1] s.

Axundzadə Əbdüssəlam. Risaleyi-zübdətül-əhkam [Mətn] /müəllif və naşiri; Ə.Axundzadə.- Tiflis: [s.n.], 1903 (1320 h ).- 73 s.

Axundzadə Mirzə Əbu Turab. İslamın təfriqəsi səbəbləri [Mətn] /Axund Hacı Mirzə Əbu Turab Axundzadə.- B.: Nəşriyyati-bəradəran Orucov, 1914 (1332 h.). -110 s .

Alxasov Alxas Əmrah oğlu. Müqəddəs ziyarətgahlar [Mətn] /A. Alxasov; red. A. Quliyeva.- B.: Araz, 2000.- 191 s.

Alxasov Alxas Əmrah oğlu. Müqəddəs ziyarətgahlar [Mətn] /A.Alxasov; red. A.Quliyeva.- Bakı: Müəllim, 2011.- 195 s.

Ali-Yasin, Şeyx Razi. İmam Həsənin sülhü [Mətn] /Ş.R.Ali-Yasin; mütərcim, Əliyev; red. M.Hüseynova I.- [yersiz]: [s.n.], 2008.- 240 s. ; 20 sm.

Aslan Ömər. Təfsir üsulu [Mətn] /Ö.Aslan; Məsləhətçi. V.Məmmədəliyev; Elmi red. A.Kahraman; Tərcümə. N.Abuzərov.- B.: Nurlar, 2008.- 216 s.

Atalı Soylu. İnamçı harayı [Mətn]: araşdırmalar, haraylar, içsəslər /S.Atalı; Tərtibçi, red. və ön söz. Safruh.–Bakı : Adiloğlu , 2007.- 224 s.

Atalı Soylu. İnsanlığın inam yolu [araşdırmalar, haraylar, izharlar] /S. Atalı ; nəşrə haz. G. Atalı, N. Atalı.-Bakı : Elm və təhsil , 2013..-378, [2] s.

Atik Kemal. Quranda allah inancı və ateizmin tənqidi [Mətn] /K.Atik; Türkcədən hazırl. və red. Ə.İbrahimov B.: Göytürk, 1994.- 115 s.

Aydınqızı Nüranə. Behişt reyhanı [Mətn] /N. Aydınqızı; ön söz müəl. S. Ə. Hüseyni Qum: [İslamiyyə], [2004] 107s.

Ayət və hədislərlə Qurban kitabı [Mətn] / Tərtib etdi. H.Ə.Azəri.- Gəncə: Gəncə Poliqrafiya ASC, 2007.- 48 s.

Azərbaycan Respublikası məscidlərinin ensklopediyası [Mətn] /İran İslam Respublikasının Azərbaycandakı Səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzi; Red: Əlibala Hacızadə;b Tərtibçi: Seyyid Ələsgər Behbudlu; Fotoqraflar: Məşədi Hacı Qəniyev, Hacı Şahin Məmmədov, Elçin Arifoğlu.- B.: Beynəlxalq Əlhuda, 2001.- 310 s.

Babayev Elman Bəşir oğlu. Xaliq [Mətn] /E. B. Babayev, E. B. Babayev ; rəs.-dizayn. Z. D. Əfəndiyev ; mətni yığan A. H. M. Teymurova ; N. E. Ərəblinski. Bakı: Print-S, 2016.- 444 s.: ill., 22 sm.

Babayev Yaqub Məhərrəm oğlu. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm [Mətn]: Ali məktəblərin filolji fakültələri üçün dərs vəsaiti /Y.Babayev; Elmi red. T.Novruzov; Rəyçilər. R.Hüseynov, M.Allahmanlı..- B.: Nurlan, 2007.- 128 s.

Babayev Yaqub Məhərrəm oğlu. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm [Mətn] : [ali məktəblərin filoloji fakültələri üçün dərs vəsaiti] /Y. M. Babayev ; elmi red. E. Quliyev. Bakı: Elm və təhsil, 2011.- 158, [2] s., [2] v. fotoşək.: ill., portr., 20 sm.

Bakıxanov Abbasqulu ağa. Qanuni-Qüdsi [Mətn]: [dərslik] /A. Bakıxanov Tiflis: [s.n.], 1831 (1247 h.). -41 s.

Balayev Məhəmməd Alı oğlu. İslam, əxlaq və siyasət [Mətn]: Metodik vəsait /M.A. Balayev; Rəyçilər. K.Hüseynov, Ş.Hacıyev; N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti.- B.: [N.Tusi adına ADPU-nun nəş-tı], 1994.-36 s.: 20 sm.

Baş Haydar. Əhli-beyt tövhidin mərkəzidir [Mətn]: prof. dr. Haydar Başın III Beynəlxalq Əhli-Beyt Simpoziumunda çıxışı /Haydar Baş; tərc. R.Məmmədov; [dizayn F.Məhərrəmov].- B.: Təknur, 2013.- 55, [1] s.

Baş Haydar. İmam Əli [Mətn] /Haydar Baş; türkcədən tərc. ed. və red. R.Məmmədov.- B.: Təknur MMC, 2014.- 463, [1] s.

Bayındır Əbdüləziz. Quran işığında təriqətçiliyə baxış /Əbdüləziz Bayındır; Türkcədən tərc. edən.: Ağayar Şükürov; Elmi red.: Rasim Osmanzadə.- B.: 2004.- 178 s.

Bayramov Qurban Balı oğlu. İnsan və zaman [Mətn]: [İnsan həyatının dialektikası]/Q.Bayramov; Red.: M.Əsədova.- Bakı: Azərnəşr, 1992.- 181 s.

Berkova K. Ruh varmıdır / K.Berkova.- B.: Azərnəşr, 1932.- 48 s.

Biz İslamı öyrənirik [Mətn]: Uşaqlar üçün tədris vəsaiti /Red. heyəti: V. Məmmədəliyev, R. Aslanova, A. Göyüşov və b.; Nəşrə hazırlayan: Azərbaycan Respublikası Dini Araşdırmalar Mərkəzi.- B.: 1997.- 104 s.

Bizim bir şeyximiz var [Mətn] : Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə haqqında məqalə, müsahibə, etüd və şeirlər /rəyçi və məsləhətçi Hacı Vasim Məmmədəliyev ; red. və naşir Hacı Ağəddin Mansurzadə. Sumqayıt: [Mütərcim], 1999. 266, [6] s.: portr., fotoşək

Böyük övliyalar [Mətn]: Həyatları, rəvayətləri, hikmətli sözləri.[Toplu] /Toplayanı: Rəcəb Dikici, Məsməxanım Nemət; Elmi red.: Hacı Vasim Məmmədəliyev.- B,: Vətən, 1998.- 144 s.: 18 sm.

Buraq Bəkir. Qadınlıq aləminin sultanı həzrəti Xədicə (r.a.) [Mətn] /B.Buraq; red. İ.Quliyev; tərc. A.Məmmədova.- Bakı: Xəzər, 2008.- 92, [3] s. , şək. ; 20 sm.

Buzovnalı Rəhimağa İmaməliyev. İslam ensiklopediyası [Mətn] /B.R.İmaməliyev.- Bakı: Boz oğuz, 1997.- 554 s. ; 20 sm.

Bünyadov Ziya Musa oğlu. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər [Mətn]: [ensiklopedik soraq kitabı] /Ziya Bünyadov. – Bakı: Şərq-Qərb, 2007. – 336 s.

Bünyatzadə Rəfiqə. Nur-Namaz [Mətn] /Məşədi Rəfiqə Bünyatzadə; Naşir: İsabəyli Qəşəm.- B.: Şirvannəşr, 2006.- 256 s.

Cami Hacı. Şərayiül- islam [Mətn]: Əhli- sünnət vəlcəmaətə məzhəbindı olan əhali üçün əqaidi-diniyyə və əhkami-şəriyyəsi babında bir töhfədir. /Hacı Cami. – B.:[s. n.], 1913 (1331 h.).

Cavadlı Qəmər Xanım Aydın qızı. İslam və kütləvi informasiya vasitələri [Mətn]: monoqrafiya /Q.Cavadlı; elmi red. V.Məmmədəliyev; məsləhətçi. Y.Əlizadə; dizayn. C.Qasımov.- Bakı: [s.n.], 2009.- 176, [9] s.

Carullabəyov Musa. Uzun günlərdə ruzə [Mətn] /M.Carullabəyov.- Kazan: [s.n.], 1911.- 204 s.

Cəbiyeva Təranə Kommuna qızı. İçərişəhərin əbədi sakini [Mətn] /T.Cəbiyeva; naşiri və red. M.Borçalı.- B.: Borçalı, 2010.- 108 s.: portr., şək., fotoşək., 22 sm.

Cəfərli Nazim Həsən oğlu Müsəlman hüququnun əsasları [Mətn]: Dərslik /N.Cəfərli, R.Rüstəmov; Elmi red. A.H.Qəhrəman; Rəyçilər. V.M.Məmmədəliyev, Ş.İ.Şirəliyev.- Bakı: [MBM], 2008.- 256 s.

Cəfərli Nazim Həsən oğlu. Müsəlman hüququnun əsasları [Mətn]: dərslik /N.Cəfərli, R.Rüstəmov; elmi red. A.H.Qəhrəmanov; rəyçi V.M.Məmmədəliyev, Ş.İ.Şirəliyev.- Bakı: Elm və təhsil, 2011.- 270, [2] s.

Cəfərov Azər. Bəhai dini Azərbaycanda [Mətn] /A.Cəfərov; Elmi red. Cəlal Zahidi.- B.: Təhsil NPM, 2004.- 80 s.

Cəfərov Hikmət Arif oğlu. Həcc ziyarəti toplusu [Mətn] /H. A. Cəfərov.- B. 2010. -249 s.

Cəlilova Nərminə. Zirvədən baxış 80 seçmə hədis /N. Cəlilova; red. L. Cəlilqızı; dizayn, tərt., ideya müəl. Cəlilovlar ailəsi.- B.: [s.n.], 2012.- 208, [8] s.

Cordaq Corc. İmam Əli [Mətn]: insan ədalətinin səsi Əli (ə) və insan hüquqları C.Cordaq; fransızcadan tərc. F.Şirvanov; red. M.Şahbazov.- [Bakı] [Qanun] [2014].- 312 s.

Cümə xütbələri [Mətn]: Axundlar və imamlar üçün /Yeni nəşrin tərt. R.Əliyev; Red. A.Məmmədov, E.Quliyev.- B.: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.- 75 s.

Çexov Anton Pavloviç. Qız istəmək [Mətn]: Bir pərdədən ibarət qayət müzhik bir vodevildir. /A.P.Çexov; mütərcimi. Ə.S.Qasımov; naşiri. Ə.Ələkbərov.- B.: [c. n.], 1911.- 40 s.

Dəstğeyb Ayətullah Şəhid Seyyid Əbdülhüseyn. Merac [Mətn]: Nəcm surəsinin təfsiri Ayətullah Əbdülhüseyn Dəstğeyb; Mütərcimlər.M.Ramiz, Ş.Mətin; Nəşr edən. “Dinin fəxri” nəş-tı; Çapa hazırlayan. “Əl-qiraət” kitab mağazası.[Şiraz] Dinin fəxri, 2001.- 339 s.

Din təlimləri [Mətn]:Əqaid. Tarix. Əxlaq. Əhkam: [yeniyetmələr üçün dini bilgilərtoplusu] hazırlayan Seyyid Həsən Musəvi; tərtibatçı N.Kərimli.- [Bakı] [s.n.] [2006].- 540 s.

Din və ictimai təhlükəsizliyin aktual problemləri [Mətn] layihənin elmi rəh. A.Mustafayeva; elmi red. V.Məmmədov; tərt. G.İbrahimova, E.Rəcəbov, A.Qurbanova, N.Fərəcova; nəşrə haz.A. Mustafayev, M. Hacıyev, Z.Əliyeva, N.Yusifzadə; AMEA, İnsan Hüquqları İn-tu.- B.: [Elm və təhsil], 2013.- 277, [1] s.

Din və proletariyat [Mətn] /Allahsız kitabxanası.- B.: Azərnəşr, 1928.- 34 s.

Din və proletariyat [Mətn] Bakı: Azərnəşr, 1928.- 27 s.

Dini suallara cavab [Mətn] /Elmi Tədqiqat Birliyi; Naşir. Ümudünya İslam Elmlər Akademiyası; Çapa Hazırlayan. Qurani -Kərim Elmi Araşdırmalar Mərkəzi.- [s.l.]: [s.h.], 2005 .- 76 s.

Elcan Şıxbala. Qoşa nur [Mətn] : Məhəmməd Peyğəmbərin həyatı : Həsən Bəsrinin zikri /Ş. Elcan ; [elmi red. N. Məmmədli]. Bakı: Elm və Təhsil, 2009.- 271, [1] s.: şək., portr., cədv., 21 sm.

Elcan Şıxbala. Quran-i Kərimin anlamı [Mətn] : qafiyəli nəsrlə /Ş. Elcan ; elmi red. N. Məmmədli ; red. H. Y. Babayev. Bakı: Elm və təhsil, 2015.- 466, [2] s.: 25 sm.

Elmi ateizm [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /müəl. kol. A.F.Okulov [və b.]; tərc. ed. P.H.Mahmudov, İ.Ə.Rüstəmov.- B.: Maarif, 1981.- 322, [2] s.

Emin İbrahim. Bitdili imamı /İ.Emin.- Bakı: Azərnəşr, 1930.- 40 s.

Etik və estetik cəhətlərin incəsənətdə vəhdəti [Mətn]: elmi əsərlərin tematik məcmuəsi /AzSSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi; red. heyəti A.M.Aslanov, C.V.Mustafayev, T.İ.Əhmədov [və b.].- B.: [S.M.Kirov adına Azərb. Dövlət Un-nin nəşri], 1981.- 65, [3] s.

Etnopsixologiya və etnopedaqogika: mənbələr və müasir problemlər. Respublika elmi konfransının tezisləri [Mətn]: 9-10 noyabr 1992-ci il. Bakı şəhəri /Red. H.M.Əhmədov, Ə.Ə.Əlizadə, S.F.Şabanov, F.A.Rüstəmov; N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti.- B.: 1992.- 144 s.

Eyvazov Anar. Misli bərabəri olmayan ibadət Oruc [Mətn] /A.Eyvazov; Üz qapağı. İ.Abdulla.- B.: Xəzər, 2008.- 77, [3] s.

Ə. İ. Şükufeyi-qəm [Mətn]: növhə /Ə.İ. B.: Nəşriyyati-bəradəran Orucov, 1913 (1331 h.).- 223 s.

Əbdülbəha həzrətlərinin nitqi [Mətn]: 1912-ci ildə Kaliforniya darülfünunda “Vəhdəti kainat” haqqında söylənilən nitq /Mütərcimi. Əli Rağib Cavadzadə.- B.: [s. n.], 1922.- 20 s.

Əhədov Abdulla Fətulla oğlu. Müqəddəslərə pərəstişin mahiyyəti və müasir qalıqları haqqında [Mətn]: /A. F. Əhmədov; [red. M. Məmmədov]; AzSSR “Bilik” Cəmiyyəti.- Bakı: [s.n.], 1986. -47, [1] s.

Əhədov Abdulla Fətulla oğlu. Vicdan azadlığı, ateizm və qanun [Mətn] /Abdulla Əhədov.- B.: Azərnəşr, 1989.- 184 s.

Əhmədov Əhməd. Din ilə mübarizə /Ə.Əhmədov.- İrəvan: Ermənistan Dövlət, 1929.- 32 s.

Əhmədov Əhmədağa Hacı Mirzə Əbdülkərim oğlu. Dürəfşan kəlamlar [Mətn] /Ə.Əhmədov; Naşiri və red.: Hacı Kamal Novruz.- B.: [Təbib], 1996,203 s.

Əhmədov Əhmədağa Hacı Mirzə Əbdülkərim oğlu. İslam təlimi [Mətn] Əhmədağa ƏhmədovBakı Mədyən 2001.- 255 s.

Əfəndizadə Muxtar əfəndi. Şərayiül- islam [Mətn] /Muxtar əfəndi əfəndizadə.- B.: [s. n.], 1911.- 24 s.

Əhli-Beyt (ə) [Mətn]: Məqamı və yolu /Çapa haz. və nəşr edən. “Əl-bəlag”[Tehran]: Əl-bəlag müəssisəsi, [2002.]

Əhməd Əsgər Sücayət oğlu. XII-XV əsrlərdə Azərbaycanın mənəvi mədəniyyəti tarixi etnoqrafik araşdırma /Ə. S. Əhməd; elmi red. R. Rəsulov, Ş. Bünyadova.- Bakı: Elm, 2012.- 367, [1] s.

Əhmədli Əlişir. Allah Rəsulunun müqəddəs kəlamları [Mətn] /Ə. Əhmədli. I hissə. B:. Nurlar, 2009.297, [6] s

Əhmədli Salatın. Həcc ziyarəti [Mətn] /S.Əhmədli; red. B.Budaqov.- B.: [Şirvannəşr], 2009.- 63, [1] s.

Əhmədov Hüseyn Mustafa oğlu. Nəsirəddin Tusi: (1201-1274) /H.Əhmədov; Red.: F.A.Rüstəmov; ABU.- B.:2001.- 52 s.

Əjdəroğlu Tale. Necə qayıdaq? [Mətn]: (Tövbə ilə) /T.Əjdəroğlu; Red. M.Əlizadə[Yersiz]: Lisanus-sidq, 2003.- 224 s.

Əkbərov Nazim Fərrux oğlu. Mənəviyyat: inam və əxlaq vəhdəti [Mətn]: Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinifləri və orta ixtisas məktəbləri üçün eksperimental dərs vəsaiti /N.Əkbərov, N.Camalov; Baş red. Z.Qaralov; Red. R.Hüseynzadə, B.Mustafa oğlu.- B.: 2006.- 232 s.

Ələkbərov Səfər. Azərbaycan folklorunda din əleyhinə mübarizə motivləri [Mətn]: /S.Ələkbərov; [red. H.Mehdiyev]; Azərb. SSR “Bilik” Cəmiyyəti.- Bakı: [s. n.], 1975.- 35, [1] s. ; 20 sm.

Ələsgərov Bəybala Aydabala oğlu. Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə-görkəmli din xadimi, sülhməramlı elçi [Mətn] /B.A.Ələsgərov; elmi red. A.İsgəndərli; Azərb. Resp., Nobel İnformasiya Mərkəzi. B.: Elm və təhsil, 2014.- 375, [1] s.

Əli Əkbərli Məhəmməd Kazım. Fəlsəfə elmləri İdializm və materializm və yaxud yeni fəlsəfə [Mətn]: 1927-ci il 19 temuz Quba pedaqoji kurs müdavimləri qarşısında söylənmiş leksikanın məzmunu /M.K.Əli Əkbərli; red. Ə.Yusifov, Ə.İ.Cabbarlı.- B.: Quba pedaqoji kurs nəşriyyatı, 1927.- 50 s.

Əlibəyzadə Elməddin Məmməd oğlu. “Avesta” Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixidir /Elməddin Əlibəyzadə; Elmi red.: Şamil Əliyev; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu.- B.: Yurd NPB, 2005.- 238 s.

Əliyev Əlipaşa Hacıvəli oğlu. Mənəvi mədəniyyət və din [Mətn] Ə.H.Əliyev.- B.: Azərnəşr, 1981.- 89, [3] s.

Əliyev Heydər Əlirza oğlu. Dinimiz xalqımızın milli-mənəvi sərvətidir [Mətn] / Heydər Əliyev; redə hey. A.Paşazadə [və b.]; nəşrə ön söz R.Əliyev; “İrşad” İslam Araşdırmaları Mərkəzi.- B.: [Əbilov, Zeynalov və oğulları]:[“İrşad” mərkəzi]; 1999.- 165, [1] s.

Əliyev Rafiq Yəhya oğlu. Dövlət və din: Çıxışlar və məqalələr toplusu /Rafiq Əliyev.- B.: Avropa, 2006.- 96 s.

Əliyev Rafiq. Din. Əxlaqa aparan yol [Mətn] /Rafiq Əliyev; Red.: İntiqam Qasımzadə.- B.: İrşad İslam Araşdırmaları Mərkəzi, 2005.- 80 s.

Əliyev Rafiq Yəhya oğlu. Dinin əsasları [Mətn] /R.Y.Əliyev; elmi red. A. M. Məmmədov.- B.: Qismət, 2004. -272 s.

Əliyev Rafiq. İslam [Mətn] /R.Y. Əliyev; Red. A.H.Paşazadə, A.M.Məmmədov.- Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2004.- 332 s. , portr.; 21 sm.

Əliyev Rafiq Yəhya oğlu. İslamda ailə və nikah münasibətləri [Mətn] /R.Əliyev; red. A.Paşazadə; A.Məmmədov.- B.: [“İrşad” Mərkəzi], 2003.- 191, [2] s.

Əli-zadə Aydın Arif oğlu. Xristianlıq tarix və fəlsəfə [Mətn]: ilk çağlar /A.Əli-zadə; Elmi red. Y.Rüstəmov; Rəyçi G.Abdullazəazə.- B.: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2007.- 172 s.

Əlizadə Ə.Ə. Uşaqlar və yeniyetmələr: seksual inkişafın psixopedaqogikası [Mətn] /Ə. Ə. Əlizadə; elmi red. L.Ş.Əmrahlı.- B.: [s.n.], 2009.- 563, [1] s.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Azərbaycan güzəran psixologiyası məsələləri [Mətn] Etnopsixoloji araşdırmalar /Ə.Ə. Əlizadə; Elmi red. S.F. Şabanov; N. Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti.- I hissə.- B.: N. Tusi adına ADPU, 1994.- 124 s.

Əlizadə Əli Əbdül oğlu. Məktəblinin psixologiyası [Mətn] / Ə.Ə.Əlizadə, Q.E.Əzimov, E.M.Quliyev; elmi red. S.F.Şabanov; AzSSR Xalq Təhsili Nazirliyi, V.İ.Lenin ad. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu.- Bakı: [s.l.], 1990.- 101, [1] s.

Əlizadə Soltan Hüseynqulu oğlu. Azərbaycanda Həzrət Əli (ə.) qədəmgahları və ziyarətgahları [Mətn] /S.H.Əlizadə; red. A.Buzovnalı; xəttat C.Lahıclı.- B.: Ozan, 2011.- 287, [1] s.

Əlizadə Soltan Hüseynqulu oğlu. Bunu hamı bilməlidir [Mətn] /S.H.Əlizadə; red. A.Buzovnalı.- Bakı: [Ozan], 2011.- 150, [2] s.

Ə lizadə Soltan Hüseynqulu oğlu. Həzrət Əli (ə.) qədəmgahı zəvvarların gözü ilə [Mətn]: (Buzovna, hicri 1410-1430; miladi 1990-2010) /tərt.- müəl. Axund Hacı Soltan Hüseynqulu oğlu Əlizadə; red. Hacı Arif Buzovnalı; mütərcim Hacı Vasif Hacı Arif oğlu, Tahirə Davud qızı, Gültəkin Yusif qızı; elmi məs. Axund Hacı İlham Səlimov, Hacı Nazim Məmməd oğlu, Hacı Maarif Hacı Arif oğlu.- Bakı: Ozan, 2011.- 374, [2] s.

Əlizadə Soltan Hüseynqulu oğlu. Həzrət Əli (ə) və Azərbaycan [Mətn] /Axund Hacı Soltan Hüseynqulu oğlu Əlizadə; red. A.Ə.Buzovnalı.- B.: Ozan, 2006.- 471, [1] s.

Əlizadə Soltan Hüseynqulu oğlu. Qədir-Xum həqiqətləri [Mətn] /S. H. Əlizadə; red. A. Buzovnalı.- Bakı: Ozan, 2011.- 759, [1] s.

Əmmə cüz [Mətn]: Qurani məcid: ba tərcümeyi farsi və türki /tərc. ed. A.Müsbahzadə, Ə.Kayanpur; xəttat. Q.Səfa Bir hissə.- Tehran: İqbal, 1990.- 78 s.

Ənsarian Hüseyn. İslamda ailə quruluşu [Mətn] H.Ənsarian; tərc. ed. M.Sayılov; red. Ş.İxtiyaroğlu; ön söz M.T.Cəfəri.- B.: Nurlar, 2012.-347, [1] s.

Əsgərov Elçin Mirnizami oğlu. İslamın əsasları: fəlsəfə, tarix və əxlaq baxımından [Mətn]: [İslamın əsasları mövzusunda 62 mühazirə] /Dini Araşdırmalar Mərkəzi; �.�.Əsgərov, N.Ə.Rəhimova.- Bakı: Dini Araşdırmalar Mərkəzi, 2002.- 320 s. , şək. ; 21 sm.

Əyyubov Səlahəddin. Bəhai Dini Azərbaycanda və ya bütün dinlərdə Vəd Olunmuş Kəsin zühuru [Mətn] /S. Əyyubov, [Bakı]: [Ekspress], [2013.] 245 s.: xəritə, fotoşək., portr., cədv., 20 sm.

Fatimə Ağanisə. Qadınların qürur tacı [Mətn] Ağanisə Fatimə; Red. İ.Əsədova; Rəssam. T.Qasımov.- B.: Qorqud, 2002.- 160 s.

Feyzullazadə Hacı Şıxəli. Təzkirətül-övliya[Mətn] /Hacı Şıxəli Feyzullazadə; naşiri. İsa bəy Aşurbəyli.- B.: [s. n.], 1917.- 61 c.

Fəlsəfə terminləri [Mətn] /Azərb. Döv. Elmi-Tədqiqat İn-tu, Terminaloji Şöbə; tərt. ed. S. Vsailyev, M.İsmayılov.- B.: Azərnəşir, 1932.- 24 s.

Freyd Z. Fromm E. Bir illüziyanın gələcəyi. Psixoanaliz və din. [Mətn]: Bakı Universiteti nəşriyyatı, B.: 2004.- 157 s.

Göyüşov Altay Rəşid oğlu. Azərbaycanda ittihadçılıq [Mətn] /Altay Göyüşov; Red.: Ə.Məmmədov; M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu.- B.: 1997.- 132 s.

Gözəlov Ariz Əvəzoğlu. Müasir ictimai inkişafın qlobal – fəlsəfivə sosial � siyasi problemləri /A.Ə.Gözəlov; elmi red. Ə.Tağıyev; AMEA, Fəlsəfəvə Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İn-tu.- Bakı: [s.n.], 2007.- 169, [1] s.

Güvəndikli Əli. Allah-Kainat-İnsan Quran və dünyanın bütün sirləri açıldı: monoqrafiya /Ə. Güvəndikli; red. Ə. Həsən.- Bakı: [s. n.], 2012.- 36 s.

Hacı Siracəddin Qənimət oğlu. Həzrət Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında peyğəmbərlik anlayışı və Həzrət Məhəmməd (s.a.s) [Mətn]: [monoqrafiya] /Siracəddin Hacı; elmi red. A. Kahraman, M. Quliyeva; ədəbi red. V. Muradxanqızı.- Bakı:Nafta-Press, 2009. -384, [1] s., 21 sm.

Hacı Siracəddin. Həzrət Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında peyğəmbərlik anlayışı və Həzrət Məhəmməd (s.a.s.). 1-ci kitab [Mətn] / Siracəddin Hacı; Elmi red. A.Kahraman, M.Quliyeva; Rəyçi. L.Əliyeva, Y.Paşayev; Sponsor. İ.Hüseynov.- B., 2006.- 537 s.

Hacı Siracəddin. Həzrət Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında peyğəmbərlik anlayışı və Həzrət Məhəmməd (s.a.s.). 1-ci kitab [Mətn] /Siracəddin Hacı; Elmi red. A.Kahraman, M.Quliyeva; Rəyçi. L.Əliyeva, Y.Paşayev; Sponsor. İ.Hüseynov.- B., 2006.- 537 s

Hacıyev Bayram. Azərbaycan dramaturgiyasında ateizm motivləri [Mətn] /B.Hacıyev;AzSSR “Bilik” Cəmiyyəti.- Bakı: [s.n.], 1972.- 20 s.

Haşimi Seyid Asif. Quran aynasında cənnət və cəhənnəm əhli [Mətn] /S. A. Haşımı; mütərcim. G. Cəmaləddin; red. M.Hüseynova.- B.: [Azərb. Resp. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi], 2008.- 431 s .

Heydər Əliyev və Azərbaycanda din siyasəti: gerçəkliklər və perspektivlər [Mətn] /Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi; [H.Orucovun ümumi redaktəsi ilə; tərt. G.İsmayılov; red. S.Nəzərli; rəssam. A.Hüseynov; dizayn. M.Bəhmən]B.: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2007.- 399, [1] s., [12] v. fotoşək.: portr., 21 sm.

Həbib oğlu Nizam. Ya Ətağa Cəddi. yaxud Əfsanəyə dönmüş ömür / Hacı Nizam Həbib oğlu, Georgi Zapletin.- B.: Ozan, 2003.- 138 s.

Həmədani Əhməd Sabiri Ayətullah. İmam Hüseyn Əleyhissəlam Həzrət Mehdi (ə.f.) haqqında /Ə.S.Həmədani; tərc. ed. H.Abıyev.- Bakı: Əlhuda Beynəlxalq nəşriyyatının bakı şöbəsi, 1995.- 36 s. ; 20 sm.

Həmidullah Məhəmməd. İslama giriş [Mətn] /Məhəmməd Həmidullah; Ön söz müəllifi: V.Məmmədəliyev; Elmi dini red.: A.Kahraman; Anadolu türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə tərcüməçi: G.İsmayılov; Dil redaktoru: Siracəddin Hacı.- B.: Qismət, 2006.- 338 s.

Həsənoğlu Həşim. Azərbaycanın dini-tarixi abidələri, ziyarətgahları, seyidləri, övliyaları [Mətn] /H.Həsənoğlu; red. H.V.Məmmədəliyev; məsləhətçi. H.F.Heydərov I hissə.- B.: Nasir, 2005.- 524 s.

Həsənoğlu Həşim. (Heydərov.) Qarabağın seyidləri [Mətn]: [sənədli publisistika] /H.Həsənoğlu; red. M.Nərimanoğlu Cild Kitab 1.- B.: Nasir, 2002.- 383, [1] s.: fotoşək., portr., 22 sm.

Həsənov Elnur Lətif oğlu. Gəncə İmamzadə türbəsi [Mətn] : kitab Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümünə həsr olunur : [tarixi-etnoqrafik tədqiqat] /E. Həsənov ; elmi red. F. Əliyev ; AMEA, Gəncə Regional Elmi Mərkəz. Bakı: Elm və təhsil, 2012.- 264, [4] s., [2] v. fotoşək.: 22 sm.

Həzrəti İmami Cəfəri sadiqdən 40 hədis [Mətn]: Bəsət quruluşu /Çevirən. H.Sərxablı.- Tehran: 1371-1993.- 23 s.

Hişam Əl-Talib. Təşkilatçılıq və idarəetmə istedadı /Hişam Əl- Talib; İngilis dilindən tərcümə: “İrşad” İslam Araşdırmalar Mərkəzi; Azərbaycan dilinə tərcümə: AMK və “Əl-Rəhman” Fondu tərəfindən həyata keçirilmişdir;Red.: Babaşov M.,Əskərov E.; Nəşrə məsul: Xalid Əbu Nəhlə, Əli Əbu İslam;On söz: Ə.Qarayev; Asiya Müsəlmanları Komitəsi “Əl-Rəhman” Beynəlxalq xeyriyyə Fondu, Beynəlxalq İslam Fikri İnstitutu, Azərbaycan Respublikası Gənclər Təşkilatlarının Milli Şurası, Azərbaycan Respublikası Dini Araşdırmalar Mərkəzi. [Yersiz]: [1999] 356 səh.: ill., 1 portr

Hüseyni. Cənnət və nemətləri [Mətn] /Hüseyni.- B.: Əhli-Beyt, 1999.- 154 s.

Hüseyninəsəb Seyid Rza. Şiə cavab verir [Mətn] /Seyyid Rza Hüseyninəsəb; Mütərcim. M.Əlizadə; Ön sözün müəl. C.Sübhani [Qum]: Məhdiyyə, 2003.- 151 s.

Hüseynov Sərdar Polad oğlu. İdrakda gizlənən dərketmə [Mətn] / S. P. Hüseynov; red. Ş. Səlimbəyli, A. Həsənli.- Bakı: Avropa, 2004.- 527 s.

Hüseynov Teymur. Orucluğun əmələ gəlməsi/ T.Hüseynov.- B.: Azərnəşr, 1928.- 24 s.

Hüseynov T. Orucluğun əmələ gəlməsi /T.Hüseynov; Azərbaycan Allahsızlar İttifaqı.- B.: Azərnəşr, 1928.- 20 s.

Hüseynov T. Orucluğun əmələ gəlməsi /T.Hüseynov; Azərbaycan Allahsızlar İttifaqı.- Bakı: Azərnəşr, 1930.- 20 s.

Hüseynzadə Şeyx Hüseyn. Bəyanül-həqq [Mətn] /Şeyx Hüseyn Hüseynzadə; naşiri. Cahangir xan Nurubəyov.- B.: [s. n.], 1911(1329 h.) (üz qabığında 1912).- 159 s.

Xanməmmədli Əmrah. İlahi sevgi [Mətn] /Ə.Xanməmmədli; red. T.Qaraqaya; rəssam. E.Xanməmmədli.- B.: Nərgiz, 2009.- 71, [1] s.

Xanzadə Şakir Şəmil oğlu. Sınaqlar və yozumlar [Mətn] Ş. Ş. Xanzadə; red. İ. Xanzadə B.: [s.n.] 2002.44 s.

Xuluflu Vəli. Panislamizm, imperializm və ruhaniyyət /V.Xuluflu; Azərbaycan Allahsızlar İttifaqının Bakı Şurası.- B.: Azərnəşr, 1928.- 47 s.

Xuluflu Vəli. Panislamizm, imperializm və ruhaniyyət /V.Xuluflu; Bakı Allahsızlar İttifaqı.- Bakı: Azərnəşr, 1929.- 40 s.

İbadulla Nüsrət. İslami dəyərlər və həcc [Mətn] /N.İbadulla; red. Famil.- B.: Təknur MMC, 2009.- 159, [1] s.

İbrahimov Səbuhi Məmmədəli oğlu. İsna Əşəri [Mətn] : 12 İmamilik /H.S.M.İbrahimov; Elmi məsləhətçilər: Z.Məmmədov, R.Aslanova; Elmi red.: M.Nağısoylu.- Bakı: 2007.- 128 s.

İbrahimov Səbuhi Məmmədəli oğlu. Şərq peripatetizmi və islamda imamilik [Mətn] H.S.İbrahimov; Elmi məsləhətçi: Z.Məmmədov; R.Aslanova; Elmi red.: Z.Abdullayev.- Təbriz: Firuzan, 2006.- 1385.- 188 s.

İlyaszadə M. Dini-islamın arvadlara töhfəsi [Mətn]: müxtəsərən /M. Yusifzadə. B.: [s.n.], 1914.- 23 s.

İmani Seyyid Kamal Fəqih. Ayətullah Peyğəmbər (s) və Əhli-Beyt (ə) gülüstanından bir dəstə gül [Mətn] Ayətullah Seyyid Kamal Fəqih İmani; “İmam Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)” adına İslami Təhqiqat Mərkəzi.İsfahan “İmam Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)” adına İslami Təhqiqat Mərkəzi Tawoos Behesht [2001.] 244 s., [7] v. fotoşək.

İncil [Mətn]: əhdi Cədid yaxud Rəb İsa Məsihin xoş xəbəri /Tərc. edəni. M.Mixaeli. Stokholm: Bibliya Tərcümə İnstitutu, 1993. 612 s.

İoqanson O. Uşaq nə üçün mövhumatçı olur [Mətn] /O.İoqanson.- B.: Azərnəşr, 1928.- 18 s.

İrəvani Balağa. Kitabe təharət [Mətn] /B.İrəvani Təbriz: (s.n.), 1883 (1299 h.).- 326 s.

İrvinq Vaşinqton. Məhəmməd Peyğəmbərin həyatı [Mətn] /V.İrvinq; Rus dilindən tərcümə edəni: G.Mehdiyeva; Red.: M.Kərimov, H.Dayızadə.- Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 1996.- 184 s.

İslam [Mətn]: qısa məlumat kitabı /red. V.M.Məmmədəliyev.- B.: Azərnəşr, 1985.- 162, [2] s.

İslam əxlaqı [Mətn] /Azərb. Resp. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi; ön söz H.Orucov; tərt. ed. G.İsmayılov, A.Qurbanov, E.Səmədov, E.Salmanov.- B.: [s.n.], 2010.- 211, [1] s.

İslam: tarix, fəlsəfə və hüquq [Mətn] : ensiklopedik lüğət /AMEA, Fəlsəfə və Hüquq İn-tu ; tərt. müəl. A. Əlizadə, E. Səmədov ; elmi red. İ. Məmmədzadə. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016.- 307, [1] s.: 25 sm.

İsmayıl oğlu Əhməd-Cabir. “Qurani-Kərim”-də qida məhsulları və islamda qidalanma [monoqrafiya] /Ə. C. İ. Əhmədov; məsləhətçi H. S. Musayev; rəyçi H. M. Meybullayev.- Bakı: [İqtisad Universiteti], 2013.- 378, [2] s.

İsmayılzadə İlqar. Xilaskar [Mətn]: İmam Mehdi Sahibəz-zaman (ə) Quran və hədis baxımından /İ.İsmayılzadə; red. X.Şirinova; naşir. Ümumdünya İslam Elmlər Akademiyası, Tədqiqat şöbəsi.- Qum: [Ümumdünya İslam Elmlər Akademiyası], 2005.- 240 s.

İsmayılzadə İlqar. Quran elmləri ensiklopediyası [Mətn] /İ.İsmayılzadə; önsöz. M.H.Mərifət; red. Hacı Arzu; çapahaz. Qurani Kərim Elmi Araşdırmalar Mərkəzi; naşir. Beynəlxalq İslam Elmləri Akademiyası.[Qum]: [Beynəlxalq İslam Elmləri Akademiyası], 2006.- 591 s. faksim

İsmayılzadə İlqar. Qurani-Kərim olduğu kimi. Bakı: 2010.- 87 s.

İşçi allahsızlar dərnəyi üçün dərs kitabı [Mətn] /Azərbaycan Mübariz Allahsızlar İttifaqı Bakı Şurası I hissə.- B.: Azərnəşr, 1929.- 228 s.

Kahraman Abdullah. Fiqh üsulu [Mətn] /A.Kahraman; tərc. M.Camalov; red. V.M.Məmmədəliyev, Ö.Aslan.- B.: Nurlar, 2007.- 272 s.

Kazımzadə Kazım. Bəhai Dinin haqqında xülasə [Mətn] /K.Kazımzadə; Tərcümə edəni və red.: Ç.Əyyubov.- B.: 1998.- 27 s.: 20 sm.

Kəlimeyi şəhadət [Mətn] tərt. ed. Ə.Əmiraslan, L.Əmiraslan, R.Savalan; red. Y.Ağasəfa; rəyçi. Ş.H.A. Paşazadə.- B.: [s.n] 1990.- 63,[2] s.

Kəngərli Paşa Murad. Peyğəmbərlər və islam tarixi [Mətn] /Hacı Paşa Murad Kəngərli; red. H.Ə.Həsənoğlu.- B.: Araz, 2003.- 719, [1] s.

Kəndlilər və din [Mətn] /Allahsız kitabxanası.- Bakı: Azərnəşr, 1928.- 46 s.

Kəndlilər və din /Allahsızlar İttifaqının Bakı Şurası II buraxılış.- B.: Azərnəşr, 1928.- 34, [1] s.

Kirill. Azadlıq və məsuliyyət: harmoniya axtarışında İnsan hüquqları və şəxsiyyətin ləyaqəti /Kiril; elmi red. və ön söz Ş.A.Paşazadə.- Bakı: Qoliaf qrup, 2012.- 367, [1] s. , portr., fotoşək. ; 25 sm.

Kısakürək Nəcip Fazil. Həzrət Əli [Mətn]: elm şəhərinin qapısı /Nəcip Fazil Kısakürək; Red. S.Ağayev; Türk dil. çevirən. və Ön söz. H.M.K.Mirsadıq oğlu.- Bakı: Avropa, 2007.- 304 s., fotoşək., il.; 20 sm.

Klimoviç L. İslamın sinfi mahiyyəti [Mətn] /L.Klimoviç; tərcümənin red. A.Heydərli.- B.: Azərnəşr, 1929.- 30 s.

Klublarda qurban bayramı [Mətn] /M.Səttaroğlu.- B.: Ali Siyasi Maarif İdarəsi, 1926.- 47, [1] s.

Kurani Əli. Zühur əsri [Mətn] : Həzrət Höccət İbnil-Həsən Məhdi (ə.t.f.ş.)-in zühuru zamanı baş verəcək hadisələrin bəyanı /Ə. Kurani; mütərcim: M.Əlizadə; red. İ.Məhəmmədov[Yersiz]: [Dinin fəxri], [2009]352 s.

Qabıssanlı Şakir. Dədə-Qorqud və Qabıssan [Mətn] /Ş. Qabısanlı; elmi red. V. Nərimanov, Q. Xaçınçaylı.- Bakı: Təknur, 2011.- 447, [1] s.

Qabıssanlı Şakir. İbrahim peyğəmbər xalq mahnılarında [Mətn] /Ş. Qabıssanlı; red. V. Nərimanov B.: Müəllim, 2010.- 272 s.

Qabıssanlı Şakir. Muğamat və İbrahim Peyğəmbər [Mətn] /Ş. Qabıssanlı; red. M. Rəcəb.- I hissə.- B.: Müəllim, 2010.- 312 s.

Qasımoğlu Nəriman. (Qasımzadə Nəriman Qasım oğlu.) Oxu müqəddəsliyi /N.Qasımoğlu.- B.: Təhsil, 2005,220 səh.portr., ill

Qasımov Səməd Əli oğlu. Gəlin ünsiyyətdə olaq [Mətn]: /Səməd Qasımov, Emilya Kərimova; Elmi red.: R.İ.Əliyev; Təhsil Problemləri İnstitutu.- B.: 2006.- 246 s.

Qasımova Aida Şahlar qızı. XIV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı və Quran qissələri [Mətn]: Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Xətai və Füzulinin ana dilində olan əsərləri əsasında /A.Qasımova; Elmi məsləhətçi: V.Məmmədəliyev; Elmi red.: Firuz Sadıqzadə, Səadət Şıxıyeva; Rəyçi: Ələsgər Məmmədov, Təhsil Mütəllimov, Zakir Məmmədov.- B,: [Bakı Universiteti], 1998.- 438 s.: 20 sm.

Qaraoğlu Fazil. Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmmədin həyatı [Mətn] /F.Qaraoğlu; red. A.Talıboğlu.- Bakı: 2006.- 334 s. şək

Qarayev Ə.H. Matəm kimə lazımdır? [Mətn] /Ə.H.Qarayev.- B.: Azərbaycan Kommunist Firqəsinin Mərkəzi və Bakı Komissarlığının təbliğat şöbələri, 1923.- 15 s.

Qasımov Salman Həsən oğlu. Fatihə surəsi Quranın anası və əsasıdı [Mətn] /S.H.Qasımov; rəyçi: Hacı Axund Nəbi Salahlı.- B.: Şirvannəşr, 2003.- 128, [2] s., [20] s.

Qeybdən insana publisistika /tərt. Z. Qəriboğlu; red. N. Zöhrablı.- Bakı: Qanun, 2012.- 103, [1] s.

Qəzali İmam. Ey oğul [Mətn]: risalə /İmam Qəzali; Azərb. dilinə tərc. ed. E.Sadayoğlu; nəşrə haz. S.Z.Meriç.- Bakı: İpək yolu, 2007.- 46, [2] s.; 17 sm.

Qəzvini Seyyid Muhəmməd Kazim. Əhli Beyt (ə) [Mətn]: nicat gəmisi /S.M.R.Qəzvini; tərc. ed. M.C.Ələkbərov, M.H.Əliyev; red. M.Abbasov.- [yersiz]: [s.n.], [2007].- 48 s. ; 20 sm.

Qrünebaum Qustav Edmund fon. Klassik islam tarixinə dair oçerk [Mətn] : 600-1258 /Q.E.fon Qrünebaum; Rusca nəşrin ön sözün və şərhlərin müəllifi: V.V.Naumkin; Rus dilindən tərcümə edən: Ş.H.Hənifəzadə; Müqəddimənin müəllifi: M.Fərhad oğlu.- Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 1998.- 248 s.; 20 sm.

Quliyev Cahid Süleyman oğlu. Kollektiv və şəxsiyyət [Mətn] /C.Quliyev.- B.: Gənclik, 1981.- 109, [3] s.

Quliyev Mustafa. Mədəni inqilab və islam/ M.Quliyev; red. A.Yusifzadə; Azərbaycan Allahsızlar İttifaqının Bakı Şurası.- B.: Azərnəşr, 1928.- 52 s.

Quluzadə Musa. Dinimiz dünən və bu gün [Mətn]: 1920-1995-ci illər /M.Quluzadə; Elmi red.: C.P.Həsənov.- Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 1996.- 152 s.

Qumri Mirzə Məhəmməd Tağı. Gülzari-Hüseyni [Mətn] /Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri [Təbriz]: [s.n.], 1907.- 138 s.

Qumri Mirzə Məhəmməd Tağı. Gülzari-Hüseyni və kənzül məsaib [Mətn] /Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri. -Dərbəndi [Təbriz]: [s.n.], [1915.].- 346 s.

Qumri Mirzə Məhəmməd. Kənzül-məsaib [Mətn] /Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri; naşiri: Hacı Əli Sərraf. -Təbriz: [s.n.], 1890 (1308 h.) -139 s.

Qurani – Kərim [Mətn] / Tərcümə. Z.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev; Ön söz. V.M.Məmmədəliyev; Məsləhətçi-red. Ş.H.A.Paşazadə.- B.: Azərnəşr, 1992.- 714 s.

Qurani-Kərim: [otuz cüzdən ibarətdir] /Xəttat: O.Taha; Tərcüməçi: Beynəlxalq “Əlhuda” nəşriyyatının tərcüməçilər qrupu; Red.: T.Kərimli, H.Abıyev. [Bakı]: 1999. 616 səh

Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsi [Mətn] /Ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z.M.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev (ön söz).- B.: Qismət, 2006.- 480 s.

Qüsl Dəstəmaz, Namaz [Mətn] /Məsləhətçi: Mahmudov, Elşad; Dini red.: A.Kahraman; Dil red.: Siracəddin Hacı.- B.: Qismət, 2006.- 88 s.

Manafoğlu Rafiq. İslami dəyərlər L.N.Tolstotyun baxışlarında [Mətn] /R.Manafoğlu; red. T.Teyyubqızı.- B.: ABU, 2007.- 99, [1] s.

Mansurzadə Ağəddin Mansur oğlu. Cənnətdə görüşənədək [Mətn]: Elmi-dini, ədəbi-bədii publisistik qeydlər /Hacı Ağəddin Mansurzadə; Rəyçi və məsləhətçi: H.V.Məmmədəliyev; Elmi-dini red.: H. i. Yarıyev; Ədəbi-bədii red.: Feyzi Mustafayev.- Sumqayıt: 1998.- 420 s.: portr., 21 sm.

Mansurzadə Ağəddin Mansur oğlu. El ağsaqqalı, xalq elçisi [Mətn]: Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə haqqında etüdlər /Hacı Ağəddin Mansurzadə; Rəyçi və məsləhətçilər: Vasim Məmmədəliyev, Qəzənfər Paşayev; Red.: Mirəziz Seyidzadə, Orxan.- Sumqayıt: [Əbilov, Zeynalov və oğulları], 2006,306 s. portr

Masonlar [Mətn]: toplu /tərtibçilər. M.Ənsərli, S.Dostəliyev, G.Qurbanova I Kitab.- B.: Qanun, 2010.- 355, [1] s.

Masevro T. İmamzada /T. Masevro Bakı: Azərnəşr, 1930. 40 s.

Masse Anri. İslam [Mətn]: [Tarixi oçerk] /Anri Masse; Ruscadan tərcümə edənlər. C.Cabbarov; A.Ələsgərov; Buraxılışına məsul və ön söz. H.Dayıyev, M.Kərimov.- Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyasının Baş Redaksiyası, 1992.- 256 s.

Masse Anri İslam: Tarixi oçerk /A.Masse; Ruscadan tərcümə edənlər: C.Cabbarov; A.Ələsgərov; Red.: H.Əlizadə, SSRİ Elmlər Akademiyası Asiya Xalqları İnstitutu.- B.: Azərnəşr, 1964.- 256 s.

Marağeyi Axund Molla Hüseyn. Külliyyat [Mətn] /Axund Molla Hüseyn Marağeyi, Dəxil.- Yersiz: [s.n], 1882.- 282 s.

Mehdizadə Zəkəriyyə Məmməd oğlu. Uşaq psixologiyası [Mətn] /Z. M. Mehdizadə; elmi red. E. Quliyev; V. İ. Lenin ad. Azərb. Dövlət Pedaqoji İn-tu I hissə.- B.: APİ, 1982.- 90 s.

Mehdizadə Zəkəriyyə Məmməd oğlu. Uşaq psixologiyası [Mətn] /Z.M.Mehdizadə; elmi red. E.Quliyev; V.İ.Lenin.- ad. Azərb. Döv. Pedaqoji İn-tu II hissə.- Bakı: APİ, 1984.- 82, [2] s.

Mehdizadə Zəkəriyyə Məmməd oğlu. Uşaq psixologiyası [vəsait] /Z.M.Mehdizadə; elmi red. Q.E.Əzimov; Az SSR Xalq Təhsili Nazirliyi, V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İn-tu III hissə.- Bakı: APİ, 1988.- 84, [2] s.

Mehrdad Mehrin. Xiromantiya və ya əlin sirləri [Mətn] M.Mehrdad; Red. S.Məsiyev.- B.: Nüybar, 1993.- 120 s.

Meşkini Həzrət Ayətullah. Vacib və haramlar [Mətn]: İslam dininin etiqad və əməl sahəsində olan vacib və haramlar /Həzrət Ayətullah Meşkini.- B.: Təkamül Tərcümə Mərkəzi, 2001.- 248 s.

Məhəmməd Əsəd bəy. Son peyğəmbər [Mətn] /M. Əsəd Bəy; alman dilindən çevirən. Ç.Qurbanlı; red. S.Abdullayev, G.Pirnəzərova; Qafqazın Strateji Tədqiqatlar İn-tu.- B.:Nurlan, 2005.- 452 s.

Məhəmməd ibn Məhəmməd əfəndi. Altı barmaq [Mətn] /Məhəmməd ibn Məhəmməd əfəndi.- Qazan: [s. n.], 1904.- 712 s.

Məhəmməd Peyğəmbər. 40 sual-cavab. Hikmətləri [Mətn] /Məhəmməd Peyğəmbər; Tərtib edəni və çapa hazırlayan: S.Kərimli; Red.: Ə.Hüseynzadə.- Bakı: 1998.- 70 s.

Məhəmməd Şeyx Nasir əd-Din əl-Əlbani. Peyğəmbərin namazı [Mətn]: təkbirdən təslimədək /Şeyx Məhəmməd Nasir əd-Din əl-Əlbani; Ərəb dilindən tərc. edəni. Z.Qasımov; Elmi red. Ş.Uluxanov.- B.: Adiloğlu, 2007.- 104 s.

Məhəmmədov A. İslam /A. Məhəmmədov; red. İ.Abasov.- Bakı: Azərnəşr, 1933.- 58, [2] s. ; 22 sm.

Məhəmmədzadə. Məhərrəmlik barəsində [Mətn]: Türk fəal işçilərinin iclasında məruzə / Məhəmmədzadə; ön söz. H.Səfərov.- Bakı komitələri təbliğat və təşviqat şöbələri, 1924.- 23 s.

Məhərrəm münasibətilə tezislər [Mətn] Bakı: Bakı işçisi, 1926.- 10 s.

Məhərrəm və mərsiyəxanalar [Mətn] B.: Məhərrəm əleyhinə kampanya aparan komiysyonun nəşriyatı, 1925.- 35 s.

Məmmədəliyev Vasim Məmmədəli oğlu. Quran və elm [Mətn] /Vasim Məmmədəliyev; Red.: V.Qaradağlı.- Bakı: Qismət, 2006.- 128 s. ; 21 sm.

Məmmədov Əziz Bəşir oğlu. Elmi idrak və onun inkişaf dialektikası [Mətn]: [Monoqrafiya] /Ə.B. Məmmədov; Elmi red.: V.M.Kərimov.- B.: Səda, 1998.- 110 s.

Məmmədov Əziz Bəşir oğlu . Müasir fizikanın metodoloji prinsiplərinin fəlsəfi təhlili [Mətn] / Ə.B.Məmmədov; Elmi red.: İ.F.Abutalıbov.- B.: Səda, 1998.- 84 s.

Məmmədov Nəsrulla Naib oğlu. Qurani-Kərimin üslub xüsusiyyətləri [Mətn] /Nəsrulla Məmmədov; Elmi red. V. M. Məmmədəliyev.- B.: Nafta-Press, 2008.- 374 s

Məmmədov Sultan. Masonluq: Dünyanı idarə edən qüvvə [Mətn] /S. Məmmədov; red. N. Hacıoğlu; [ön söz müəl. S. Rüstəmxanlı].- B.: Qanun, 2009. -251 s.

Mən nə üçün. və necə namaz qılıram [Mətn] /Ərəb dilindən çevirən. Ə.Əmirəhmədov.- B,: [s.n.], 1998.- 80 s.: 16 sm.

Mərhəmət və Şəfqət Peyğəmbəri Həzrəti Məhəmməd Sallallahu Əleyhi və Səlləm [Mətn] /Red.Əli Çərkəzoğlu; Tərcüməşi İ.Abdulla və b.; Təsisçi. “Xəzər nəşriyyatı” MMC.- B.: [Xəzər nəşriyyatı MMC], aprel 2007.- 64 s.

Məsumların nurlu kəlamlarından 500 hədis [Mətn] /toplayan Ə.Həmədani; tərc. ed. Miqdad [yersiz]: [Faiz], 2006.- 78 s.

Məşədi Manaf. İslam dəryasından incilər [Mətn]: 3 cilddə /Məşədi Manaf, Məşədi Xanım Gülbacı; [red. A. İsabəyli; naşir. Q. İsabəyli] I cild.- B.: Şirvannəşr, 2007.- 180 s.

Mir Cəfər Ələvi. Kitabi-kəşfül-həqayiq [Mətn]: təfsiri-qurani-şərif. Türki-Azərbaycan dilində /Mir Cəfər Ələvi. cild 1, 2, 3 Bakı: [s. n.], 1904 (1322 h.).- 961 s.

Mir Cəfər Ələvi. Kitabi-kəşfül-həqayiq [Mətn]: təfsiri-qurani-şərif. Türki-Azərbaycan dilində /Mir Cəfər Ələvi cild əvvəl.- B.: [s. n.], 1904 (1322 h.).- 745 s.

Mir Cəfər Ələvi. Kitabi-kəşfül-həqayiq [Mətn]: təfsiri-qurani-şərif. Türki-Azərbaycan dilində /Mir Cəfər Ələvi.- cild 3.- B.: [s. n.], 1904 (1322 h.).- 961 s.

Mir Seyyid Əli Kəşmiri Həmədani. İslam peyğəmbəri (c) və Həzrət Əli (ə) [Mətn]: Əmirəl-Mömininin (ə) fəzilətləri haqqında yetmiş hədis /Mir Seyyid Əli Kəşmiri Həmədani; Ərəb. tərc. Ayətullah Sabiri Həmədani; Red. Ə.Hacızadə, İ.Həmidov.- B.: Sabah, 1995.- 52 s.: 1 portr

Mirfazil Mircəlal oğlu. Sədərəyin Seyidlər ocağı [Mətn] /Hacı Mirfazil ; red. K. Qədim. Bakı: Elm və təhsil, 2016.- 142, [2] s., [1] qat. v. şəcərə: portr., fotoşək., 21 sm.

Mirmöhsünzadə Hacı Mirağa Şirvani. Şəriət kitabı [Mətn]: əqaid və əmali-şəriyyəyə məxsus məsail mötəbər mənbələrdən əxz olunmuş məcmuədir /H.M.Mirmöhsünzadə Şirvani.- B.: [s.n.], 1909.- 150 [1] s.: 20 sm.

Mirmöhsünzadə Hacı Mirağası. Təlimül-şəriyyə [Mətn] /H. M. Mirmöhsünzadə, A. Y. Talıbzadə; naşirlər. Q. Şərifzadə, A. Kazımzadə.- B.: [s.n.], 1910.- 43, [2] s.

Mirzə Fərhad. Kəlamlar [Mətn] /Hacı Fərhad Mirzə; Red.: T.Əhmədov, Ə.Sadıqov; Rəyçi: L.Qurbanlı.- B,: Şirvannəşr, 1998.- 137 s.: 1 portr., 21 sm.

Mirzəyev M. Sosializm ölkəsində dini mövhumata yer yokdur /M.Mirzəyev; red. Çopuryan. İrəvan: Erməninəşr, 1932. 44 s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. İbtidai əqaidi-islam və firuiddin [Mətn]: sadə türki və Azərbaycan dilində /Mollazadə, Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi.- Gəncə: [s. n.], 1911 (1329 h.).- 36 s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. Əqaidül-islam və firuiddin [Mətn] /Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi.H. 2.- B.: [s. n.], 1910.- 116 s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. Əqaidül-islam və firuiddin [Mətn]: Dini və tarixi və əqli və şəri bir çox məlumat izafəsi ilə tərtib və təlif olunubdur. /Mollazadə, Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi.- Gəncə: [s. n.], 1911 (1329 h.).- 118 [2] s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. Zübdətüt-təvarix [Mətn]: Həzrəti Adəmdən zəmanəmizə qədər keçən vüquati-təvarixiyəyi came dörd cild üzərinə yazılmış tarixi-ümumidir. /Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi.- 1 cild.- Tiflis: [s.n.], 1905 (1323 h.).- 261 s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. Zübdətüt-təvarix [Mətn]: Hicaz və Yəmən diyarında zühur edən təbəqati-ərəbin müxtəsər əhvalatı /Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi II cild.- Gəncə: [s.n.], 1908 (1326 h.).- 120 s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. Zübdətüt-təvarix [Mətn] /Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi.- III cild- I hissə Gəncə: [s.n.], 1913 (1331 h.).- 155 s.

Mollazadə Hacı Şeyx Həsən Gəncəvi. Zübdətüt-təvarix [Mətn] /Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi.- IV cild- II hissə.- Gəncə: [s.n.], 1912(1330 h.).- 92 s.

Mövhumat və din əleyhinə [Mətn] Bakı: Azərnəşr, 1927.- 50 s.

Mövlayi Adil. Qafqazda elm dünyasının ulduzları [Mətn] /A. Mövlayi ; rəssam H. Mərdanə ; [ön söz müəl. A. H. Paşazadə ; S. Ə. Ocaqnəjad] B.: [s. n.], 2013. 223 s.: portr

Mühəmməd Səid Dağıstani əl-Əvəcuqi. Üç yüz məsələ [Mətn] /Mühəmməd Səid Dağıstani əl-Əvəcuqi; Transliterasiya və tərtib edəni, ön söz, qeydlər və izahların müəll. G.Əhmədzadə; Red. A. Məmmədov; Rəyçi. R. Əliyev; AzEA Şərqşünaslıq İnstitutu; “İrşad” İslam Araşdırmaları Mərkəzi.- B.: “İrşad” mərkəzi, 1994.120 s. 1portr

Mütəhhəri Murtəza. İmam Hüseynin (ə) qiyamına analitik bir baxış [Mətn] /Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri; tərc. ed. [Əhli-beyt Cəmiyyətinin mədəniyyət şöbəsi].- [yersiz]: [s.n.], 2006.- 125, [2] s. ; 21×11 sm.

Müznib Əlabbas. Müxtəsər Ənbiya və İslam tarixi [Mətn]: 1917-ci il /Ə.Müznib; çapa hazır. C.Qəhrəmanov; burax. məs. P.Əliyev; red. M.Adilov.- Bakı: Gənclik: [“Dan yeri” RİK], 1990.- 60 s.

Nağısoylu Möhsün Zellabdin oğlu. Quran hekayələri [Mətn] /M.Nağısoylu; red. C.Qəhrəmanov, M.Babaşov.- B.: Nurlan, 2009.- 144 s.

Naxçıvani Hacı Molla Məhəmməd. Səhabəd-dümu [Mətn] /Hacı Molla Məhəmməd Naxçıvani.- Təbriz: [s. n.], 1903 (1321 h.).- 432 s.

Nemət Məşədixanım Kərbəlayı Sədulla qızı. Azərbaycanda pirlər [Mətn]: (Sosial-ideoloji iqtisadi-siyasi mərkəzlər) /M.Nemət: Red. T.Babayev; Rəssam: B.Xanayev; Rəyçi: Q.Əhmədov. B.: Azərnəşr, 1992. 104 s.: portr., ill

Nemətulla Seyid. Cəzairli Seyid Nemətullanın tərcümeyi-halı [Mətn] /Seyid Nemətulla; tərc. ed. Ərəszadə Gəncəli.- Tiflis, 1907 (1324 h.).- 35 s.

Nəbibəyli Ziyadxan. Əxlaqa aparan yol /Z. Nəbibəyli ; red. və ön söz əvəzi İ. Cəlilbəyli ; ixtisas red. F. Qaraoğlu.-Bakı : Adiloğlu , 2013.-354, [2] s.

Nəcəfov Məhəbbət Səməd oğlu. Beyin fəaliyyəti və pisixi hadisələr [Mətn] /M. S. Nəcəfov.- B.: Azərnəşr, 1989.

Nuruşov Teyyub Məşədi Əlibaxış oğlu. Təkamülə gedən yol /Məşədi Teyyub Nuruşov; Ön sözün müəllifi: S. Məmmədov; Red.: F. Rzabəyova. B.: Ulu, 1999. 116 səh.: portr., fotoşək

Ocaqnəjad Seyid Əli Əkbər. İnsana inanın S.Ə.Ocaqnəjad; Red.: Ə.Hacızadə Cild I.- B.: Nafta-Pres 2001.- 112 s.

On gün [Mətn]Bakı: Bakı işci, 1925. [3 Beynəlmləl].- 64 s.

Ordubadi M.S. Kərbəla hadisələrinin mənşəyi [Mətn]: M.S.Ordubadi.- B.: Məhərrəm əleyhinə kampaniya aparan komissarlıq, 1925.- 28 s.

Ordubadi Məmməd Səid. Qurban mövhumatı /M.S.Ordubadi.- Bakı: Azərnəşr, 1931.- 24 s. ; 18 sm.

Ordubadi Məmməd Səid. Məhərrəmlik adətləri əleyhinə /M.S.Ordubadi.- Bakı: Azərnəşr, 1930.- 30, [1] s.

Ordubadi Məmməd Səid. Məhərrəmlik mövhumatı və onun sinfi mahiyyəti /M.S.Ordubadi- Bakı: Azərnəşr, 1931.- 29 s.

Ordubadi Məmməd Səid. Məhərrəmlik və mədəni inqilab [Mətn] /M.S.Ordubadi.- B.: Azərnəşr, 1929.- 25, [1] s.

Ordubadi Məhəmməd Səid. Novruz kimdən qalmışdır?! [Mətn] /M. S. Ordubadi; Ali siyasi maarif idarəsi.- B.: Ali siyasi maarif idarəsi, 1925.- 27 s.

Ordubadi Məmməd Səid. Qurban mövhumatı /M.S.Ordubadi.- Bakı: Azərnəşr, 1931.- 24 s.

Orucluq ilə mübarizə tezisləri. – Tiflis: Yeni Əlifba komitəsi ilə “Yeni-kənd” qəzetəsi və “Dan yıldızı” jurnalı, 1930.- 10 s.

Oleşşuk F. Qolçomak və molla muzdurun düşmənidir /F.Oleşşuk; çevirəni. Y.Yusifli; red. V.Xuluflu II buraxılış.- B.: Azərnəşr, 1929.- 42 s.

Orucluq fətvaları [Mətn] /fətvaları top. və tərc. ed. Abdur Rahim Muradlı; məsləhətçi Q.Süleymanov.- B.: Adiloğlu, 2007.- 64 s.

Panova V.F. Mühəmməd peyğəmbərin həyatı [Mətn]: [rus dilindən tərcümə] /V.F.Panova, Y.B.Vaxtin; tərc. ed. V.Quliyev; ön söz. P.Əliyev; r�d. �.Məmmədov.- B.: �zan, 2003.- 512 s.

Paşazadə Allahşükür Hümmət oğlu. İslamda ümmət və şüubilik[Mətn] Din nəzəriyyəsi və tarixi İslamşünaslıq.- Bakı: Bilik, 1992.- 127 s.

Paşayev Qəzənfər. Nostradamusun möcüzəli aləmi [Mətn] /Qəzənfər Paşayev; Elmi red.Bəkir Nəbiyev; Rəyçi. A. Vəfalı.- B.: Təhsil, 2007.- 760 s.

Pilavoğlu Mehmet Kamal. Müsəlman qızın din kitabı Mehmet Kamal Pilavoğlu; Azərbaycan türkcəsində nəşrə hazırlayan: Vüsalə Rauf qızı.- B.: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2002.- 144 səh.

Pilavoğlu Mehmet Kamal. Vəhhabilərin yanlış yolları: Dünya dinləri və missionerlik; Təsəvvüf və əxlaq İkinci kitab /Mehmet Kamal Pilavoğlu.- B.: 2003.- 144 s.

Pişnamazzadə Axund Əbdülcabbar Şəkuyi (Nuxa). Kitabi-müsbahül-hərəmeyn [Mətn] /Axund Əbdülcabbar Pişnamazzadə Şəkuyi.- Tiflis: [s. n.], 1904 (1322 h.).- 478 s.

Pişvayi Mehdi. İmam Riza (ə), İmam Məhdi (ə.c.) və Həzrət Məsumə (ə) haqqında qısa məlumat [Mətn] / M. Pişvari; tərc. ed. Z.Hüseynzadə.- [yersiz]: [Cəmkəran], 2005.- 96 s.

Polad Əli. Həzrəti Əli [Mətn] /Əli Polad; Red.: V.Məmmədəliyev; N.Cəfərov; Rəssam: V.İbrahimqızı.- Bakı: Nurlan, 2004.- 256 s.

Pot Con Dyon. Məhəmməd və Quran [Mətn] /C. D. Pot; red. və ön sözün müəl. M. Nağısoylu; tərc. M. Y. Yusifli. Bakı: [s.n.], 2009.- 149, [3] s.: 21 sm.

Pürğəm Ağa Mirzə Əhməd. Divani-Pürğəm [Mətn] /Ağa Mirzə Əhməd Pürğəm. [Yersiz], 1906(1324 h.).- 122 s.

Reyşəhri Məhəmmədi. Əhli-Beyt (ə) Quranda və hədisdə [Mətn] /M.Reyşəhri; tərc. S.H.Musəvi; red. S.Ə.Behbudlu I Cild.-[Bakı]: [Nurlar Nəşriyyat Poliqrafiya Mərkəzi], [2009].- 518, [1] s.

Reyşəhri Məhəmmədi. Əhli-Beyt (ə) Quranda və hədisdə [Mətn] /M.Reyşəhri; tərc. S.H.Musəvi; red. S.Ə.Behbudlu II Cild [Bakı]: [Nurlar Nəşriyyat Poliqrafiya Mərkəzi], [2009].- 351, [1] s.

Reyşəhri Məhəmmədi. Mizanul-hikmət (xülasəsi) [Mətn] : Peyğəmbər (s) və İmamlar (ə)ın mübarək hədisləri /M. Reyşəhri ; ixtisas red. H. A. Mövlayi ; ədəb. red. D. Cəfərli ; tərc. et. A. Mehdiyev ; E. Mahmudov ; E. Quliyev. B:. [Nurlar], 2009.991, [1] s.

Rəfsəncani Hüccətül İslam Vəlmüslümin Haşimi. Dünya besət dövründə [Mətn] /Hüccətül islam vəlmüslümin Haşimi Rəfsəncani, Şəhiddoktor Məhəmməd Cəvad Bahünər Qum: 1994.- 210 s.

Rist Şarl. Fiziokratlardan günümüzə qədər iqtisadi məzhəblər tarixi [Mətn] /Şarl Rist. Şarl Jid; mütərcimlər. Əhməd M.Şükri, Qaya. I cild.- İstanbul, [1922] 1341 h.- 423 s.

Rıhtım Mehmet. Seyid Yəhya Bakuvi və xəlvətilik [Mətn] /M.Rıhtım; elmi red. A.Musayeva, S.Şıxıyeva; red. F.Xəlilli, V.Səmədova.- B.: Qismət, 2005.- 264 s.

Rzayev B. Bəhayilər kimlərdir /B.Rzayev.- Bakı: Azərnəşr, 1930.- 27, [1] s.

Sabotski V. Məhərəmlik və ruhaniyyət [Mətn] /V.Sabotski; İ.Şeyxzaman; Türkmən Mədəniyyət İnstitutu.- Aşqabat: Türkmən Mədəniyyət İnstitutu, 1928.- 40 s.

Sadiq İmam Cəfər. Ya Əli [Mətn]: Məhəmməd peyğəmbərin vəsiyyəti /İmam Cəfər Sadiq; Ön sözün müəllifi: Ş.H.A.Paşazadə; Red. və naşir: H.A.Mansurzadə.- Sumqayıt: 1998.- 56 s.: 17 sm.

Sa diq Qulam . 1937-ci ilin repressiya qurbanı. Böyük övliya Ağa Mirbağır ağa [Mətn] /Qulam Sadiq, Saday Quliyev; Ön sözün müəllifi. Hacı Salman Babazadə.- B., 2007.- 178 s.+ [9] v. portr., fotoşəkil., ill.

Salim Əli Əl-Bəhnəsavi. Dialoq və fikir ayrılığı ədəb-ərkanı [Mətn] /Salim Əli Əl-Bəhnəsavi; tərc., red., ön söz və şərhlərin müəl. E.Məmmədov; Beynəlxalq İslam Fikri İn-tu.- B.: İdrak, [CBS], 2014.- 178, [6] s.

Seyyidzadə Mirəziz Qazi Hacı. İslami söhbətlər [Mətn]: [2 hissədə] Şəriət: Dərslik I hissə /Q.H.�.Seyyidzadə; Red.: N.Niftiyev.- B.: Gənclik, 2003.- 687 s.

Seyyidzadə Mirəziz Qazi Hacı. İslami söhbətlər [Mətn]: dərslik: [2 hissədə] /Q.H.�.Seyyidzadə; red. V.Hüseynov, N.Niftiyev II hissə.- B.: Gənclik, 2002.- 524 s.

Seyidzadə Seyid Mehdi. Kərbəla müsibəti [Mətn]: [nəzmlə] /S.M.Seyidzadə.- B.: [s. n.], 1917 (1335 h.).- 87 s.

Səd kəlmei-Əmirəlmöminin Əli əleyhissəlam [Mətn] / Mütərcimi: Seyid Hüseyn Seyid Aslanzadə; naşiri. H.R.Babazadə.- B.: [s. n.], 1910 ( 1328 h.).- 64 s.

Səffar Həsən. (Şeyx Həsən Səffar ibn Musa ibn Şeyx Rza) İslamda etiqad və vicdan azadlığı [Mətn] Həsən Səffar; ərəb dilindən tərc. ed. C.Ələkbərov; red. Z.Sadıqov, B.: Nurlar, 2012.- 231, [1] s.

Səfərova Zemfira Yusif qızı. Əbdülqadir Marağai [Mətn] /Z. Y. Səfərova ; naşir S. Şəkərli ; Azərb. Resp. Elmlər Akad., Memarlıq və İncəsənət İn-tu.B.: Təbriz, 1997.62, [2] s. ill., not

Səhih əl-Buxari [Mətn]: müxtəsər /tərt. ed. Zeynuddin Əhməd ibn Əhməd ibn Abdul-Lətif-əz-Zəbidi; ərəb dilindən tərc. ed. Ə.Musayev; red. heyəti Ə.Z.Musayev [və b.] [Bakı]: [ Şərq-Qərb], [2009.].- 973, [3] s.

Səmədov Elsevər. Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və dini təhsilin formalaşması [Mətn]: [monoqrafiya] /E.Səmədov; AMEA, Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İn-tu.- B.: [s.n.], 2009.- 169, [1] s.

Soltan qızı Zeynəb. Azərbaycan müsəlmanları və idman [Mətn] /Z.Soltan qızı; BDU.- B.: Ozan, 2005.- 112 s.

Sosial-mənəvi tərəqqi və islam [Elektron resurs]: dərs vəsaiti Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, ADİU; tərt. ed. G.Əliyeva; elmi red. M.Cəlilov; rəyçilər Ə.Qurbanov, A.Şükürov.- B.: [İqtisad Un-ti] 2010.- 180 s.

SSRİ mübariz allahsızlar ittifaqının kolxoz, MTS və sovxoz özəklərinin işlərinə dair təlimat [Mətn] /SSRİ Mübariz Allahsızlar İttifaqı Məkəzi Soveti ; red. A. Qərib ; çevirən. İ. Əliyev. B.: Azərnəşr, 1937. 42, [2] s

SŞCİ Mübariz allahsızlar ittifaqının sovxoz MTS və kolxozdakı özəl işlərinə dair təlimat /SŞCİ Mübariz Allahsızlar İttifaqının Mərkəzi Surası; çevirən Ə.Qulamzadə; red. X.Əzizbəyli.- B.: Azərnəşr; 1931.- 39, [1] s.;17 sm.

Stepanov İ. Dini etiqadların inkişafı [Mətn] /İ.Stepanov; tərcümə. S.Məlik.- B.: Azərnəşr, 1927.- 46 s.

Stepanov İ. Doğru və yalan dünya və həqiqi və uydurma allahlar haqqında [Mətn] /İ.Stepanov; mütərcim. H.Məcnun.- B.: Azərbaycan Ali Siyasi Maarif İdarəsi, 1924.- 29 s.

Şeyx Məhəmməd ibn Yəqub əl-Kuleyni. Üsuli-kafi [Mətn]: hədislər toplusu /Şeyx Məhəmməd ibn Yəqub əl-Kuleyni; tərc., ixtisar və izahlar İ.İsmayılzadə; red. A.Babayev – Bakı: Nurlar [QüdsDekor] 2013.- 580, [4] s.

Şəhidi Seyyid Cəfər. İmam Hüseyn (ə)qiyamı [Mətn] /Doktor Seyyid Cəfər Şəhidi; Tərtibçi: Qabil Xeyrullaoğlu; Tərcüməçilər: “Əlhuda” nəşriyyatının tərcüməçilər qrupu.- Bakı: Əlhuda, 1997.- 148 s.

Şəfiyev Əfqan-Cövhər. Azərbaycanın Astara bölgəsində olan inanc yerləri və onların mənşəyi [Mətn ]: /Ə.C.Şəfiyev; elmi red. R. Məmmədzadə; rus və ing. dil. tərc. S. Hüseynov; rəyçi, ön söz. M.Məmmədov.- Bakı: Elm və təhsil, 2010.- 93, [3] s. , portr., fotoşək. ; 20 sm.

Şəkinskaya Fəridə. Mir Mövsüm Ağa F.Şəkinskaya.- B.: Ozan, 2003.- 238 səh.

Şəriət hökmlərinin izahı [Mətn]: Əhli-beyt (əleyhimus-salam) məzhəbinin görkəmli mərcəyi-təqlidi Ayətullahil-Üzma Hacı Şeyx Məhəmməd Hadi Mərifətin fətvaları ilə uyğun Məhəmməd Hadi Mərifət ; tərc. ed. və ön söz. İ.İsmayılzadə; red. F.Cəfərzadə.Qum “Ət-təmhid”, 2003.- 192 s.

Şəriət kitabı [Mətn]: Əqayid və əmalüş-şəriyyəyə məxsus məsail mötəbər mənbələrdən əxz olunmuş məcmuədir /M.M.Şirvani.- B.: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, 1992.- 150 s.

Şəriəti Əli. Ey ata, ey ana, biz müttəhimik! [Mətn] /Dok. Ə.Şəriəti; tərc. ed. M.Azəri.- [yersiz]: [Daneshe-hamedun], [2004].- 77, [2] s.: 21 sm.

Şirazi Seyid Məhəmməd Hüseyn. Həzrət Ayətullahil-Üzma Hacı Aşura örnəkləri [Mətn] /Həzrət Ayətullahil-Üzma Hacı Seyid Məhəmməd Hüseyn Şirazi; tərc. M.Şahbazov [Qum]: [Silsila], [2003]48, [12] s.

Şirazi Uzma Nasir Məkarim. Üsulıddin haqqında əlli dərs [Mətn] /Ş.N.M.Şirazi; mtərcim. Y.İbrahimova.- Bakı: [Azərb. Respublikasının Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komotəsi], 2008.- 223 s. ; 21 sm.

Şirvani Yusif Muskuri. Sufi yolunu keçmək istəyənlər üçün sirlərin izahı [Mətn]: Yaradılış ardıcıllığı /Y.M. Şirvani; Ərəbcədən çevirən və ön söz müəllifi C. HacıyevElmi məsləhətçi Z. Quluzadə Stokholm: “CA&CC Press”, 2006. -336 s.

Şüai. Divan [Mətn]: Haza kitabi-müstətabi-Şüai əlfəzail vəl-müsibətə /Şüai[Yersiz]: [s.n.], 1868.- 335 s. UOT 2 Ş89

Sübhani Cəfər. Əbədiyyət nuru [Mətn] Həzrət Muhəmməd (s): İslam peyğəmbərinin həyatı barədə mükəmməl araşdırma /C.Sübhani; tərc. M.Ağaverdiyev; red. A.Babayev; [ön söz. V.Məmmədəliyev]B.: Şərq-Qərb, 2010.- 656 s.

Süleymanoğlu Nizami. Allaha səcdələrlə [Mətn]: Elmi-dini-ruhi tədqiqat / N. Süleymanoğlu, K. Asifqızı; Məsləhətçi: Ə. Asif; Red.: Ş. Şahbazqızı I B.:Adiloğlu; 2006.- 232 s.

Talıbov Mirzə Əbdürrəhim oğlu. Səma elçisi [Mətn]: Məhəmməd Peyğəmbərin tarixi /M.Ə.Talıbov; Ruscadan tərcümə edəni. Ş.Nəcəfov; Elmi red. R.Sultanov.- Bakı: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, 1991.- 120 s. ; 20 sm.

Talıbzadə Axund Yusif. Hədiyeyi-nisvan [Mətn]: analar üçün ümdə dəstaviz /A.Y.Talıbzadə.- B.: [s.n.], 1903.- 119 s.

Talıbzadə Axund Yusif. Həqiqəti – islam [Mətn]: din islamın məsləkinə və bəzi həqiqətlərinə müştəməl bir risalə /A. Y.Talıbzadə.- B.: [s. n.], [1907].- 93, [3.] s.

Talıbzadə Axund Yusif. İslamın qısa tarixi [Mətn] /A.Y.Talıbzadə I hissə.- B.: [s. n.], 1910.- 35-56 s

Talıbzadə Axund Yusif. Müxtəsər tarixi-islam [Mətn]: dörd sənəlik dərsə şamil xilqəti dünyadan başlayaraq xatəmülnəbiyya həzrətlərinin əhvalatına müştəməl bir risalədir /A.Y.Talıbzadə I hissə.- [Bakı ]: [s. n.], 1917 (1335 h.).- 68 s.

Talıbzadə Aydın Ağa Yunus oğlu. Min maska və bir mən.. yaxud islam mədəniyyətinin semiolojisi [Mətn] : [məqalələr toplusu] /A. A. Talıbzadə ; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. B.: Təhsil, 2015.-372, [4] s.: 22 sm.

Talıstanlı Oktay. Allahın 99 adı və mənaları [Mətn] O. Talıstanlı; red. F. Qədirov; dizayn. M. Məmmədova.- Bakı Elm və təhsil 2011.315, [1] s.

Tavus ibn Seyyid. İmam Hüseyn [Mətn] : Üçüncü imam həzrət Hüseyn (ə)-ın həyatı /Seyyid ibni Tavus; Mütərcim: Mahir Bəylərzadə.- Bakı: Əhli-beyt (ə) məktəbi, 1998.- 179 s.

Təbatəbai Əllamə Məhəmməd Hüseyn. Möcüzə və onun mahiyyəti [Mətn] /M. H. Ə. Təbatbai; tərc. ed. Beytül-hikmət tərcümə mərkəzi; red. C. Əkbərzadə [Yersiz]: [Fəcri-Quran], [2000] 80 s.

Təfsiri-Əlbəyan [Mətn]: Qurani-kərimin otuzuncu cüzünün tərcümə və təfsiri /Təfsirçi: Şeyxul-İslam Məhəmməd, Həsən Mövlazadə Şəkəri; Təshih: R.İsmayılzadə.- B.: Əlhuda, 2006.- 136 s.

Təəssübkeş. Orucluq [Mətn]: orucluğa aid pyes, felyeton və mahnı məcmuəsi /Təəssübkeş.- B.: Ali siyasi maarif idarəsi, 1926.- 60, [1] s.

Təmiz Əhməd Əmin. Həzrəti Ömər [Mətn] /Əhməd Əmin Təmiz; türkcədən çevirəni. N.Quliyev; red. R.İsmayılov; məsləhətçi. M.Qabiloğlu.- Bakı: Altun Kitab, 2006.- 206, [2] s. ; 20 sm.

Tövrat və zəbur və kütübi-ənbiya və incil və quran [Mətn]: Hər bir müsəlman gərək allahın iradətini bilmək üçün bu kitabları oxusun. [s. l.]:[s. n.], [1913].

Tövfiqi Hüseyn. Böyük dinlərlə tanışlıq [Elektron resurs] H.Tövfiqi; red., ön sözün müəl. H.İsaxanlı.- B.:[Xəzər Un-ti] 2013.- 362 s.

Türk illəri və falnamə [Mətn] /Tərc. M. Payızov; Tərc. red. M. Adilov; Red. M. Əfəndiyeva; Rəssamı: V. Çernojukov.- B.: Azərnəşr, 1993.- 91 s.

Yaxın və orta şərq ölkələrinin içtimai-siyasi həyatında dinin yeri [Mətn]: elmi əsərlərin tematik məcmuəsi /Azərbaycan SSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi, S.M.Kirov adına Qırmızı Əmək Bayrağı Ordenli Azərbaycan Dövlət Universiteti; red. hey. Z.Z.Abdullayev, N.Ə.Həsənov, M.N.Mirzəyev və b.- B.: Azərbaycan Dövlət Universiteti, 1985.- 84, [3] s.

Yaqub Paşa Alı oğlu. Doğrulan ümidlər [Mətn] /P. Yaqub; red. H. Xalid.- Bakı: [Zərdabi LTD MMC ], 2009.- 159, [1] s.,

Yaqub Paşa Alı oğlu. Nurlu simalar [Mətn] /P.Yaqub; red. H. M. Seyidzadə.- Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2010. -127, [1] s.

Yaqub Paşa Alı oğlu. Şıx Eyyub Baba [Mətn] /P. Yaqub; red. H. M. Seyidzadə.- Bakı: [Zərdabi LTD], 2010.- 95, [1] s.

Yaqub Paşa Alı oğlu. Torpağı şərəfləndirənlər [Mətn] /P. Yaqub; red. H. M. Seyidzadə; məsləhətçi. H. N. İlisulu.- Bakı: [s.n.], 2011.- 79, [1] s.

Yampolski Z.İ. Azərbaycanda qədim dinlər [Mətn]: elmi-populyar xülasə: mühazirəçil üçün material Z.İ.Yampolski; red. İ.Əliyev; Azərb. SSR Siyasi və Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyət.Bakı [s. n.] 1958.- 23, [1] s.

Yazıçı Seyfəddin. Əsas dini biliklər [Mətn]: [etiqad, ibadət, əxlaq, Həzrəti Peyğmbərin həyatı] /S.Yazıçı; türk dilindən tərc. ed. M.Musaoğlu; [yığıcı H.Ekinci və b.]Ankara: [Başbakanlıq Basımevi], 2003.- 333 s.

Yəhya Harun (Adnan Oktar) Dünya həyatının həqiqətləri [Mətn] /H. Yəhya (Adnan Oktar) ; [tərc. ed. Məryəm Xanım ; red. M. Seyidova ; elmi red. E. Miri] İstanbul: [Global Publishing], 2009. 204 s.: portr., şək

Yəhya Harun. Qlobal masonluq /H.Yəhya (Adnan Oktar); [tərc. ed. V.Məmmədov; red. M.Seyidova; ixt. red. E.Miri]İstanbul: [Global Publishing], 2009.- 176 s. , portr., fotoşək.

Yəzdi Əllamə Misbah. İslamda əqidə əsasları [Mətn]: dərslik Ə.M.Yəzdi;tərc. ed. M.Yaqub; red. İ.Ağazadə.- B.: Nurlar, 2012.- 222, [1] s.

Yunusov Arif Seyfulla oğlu. Azərbaycanda islam [Mətn] / Arif Yunusov; Red.: R.Hüseynov; Tərc.: M. Mütəllimov.- B.: Zaman, 2004.- 364 s.

Yusifli Mir Yəhya Mir Baba oğlu. Dini tolerantlığa gedən yol /Mir Yəhya Yusifli; red., [ön söz] A. Cabbaroğlu.- Bakı: Adiloğlu, 2012.- 98, [1] s.

Yusifli Mir Yəhya Mir Baba oğlu. İran və fars şovinizmi [Mətn] /M. Y. Yusifli. Bakı: Adiloğlu, 2009.- 51, [1] s.: portr., 20 sm.

Yusifpur Əbdürrəhman. İslam tarixi [Mətn] /Höccətül-İslam Vəl-Muslimin Hacı Əbdürrəhman Yusifpur.- B.: 1996.- 98 s.

Yusifpur Əbdürrəhman. İslamda tərbiyə və uşaq psixologiyası [Mətn] Höccətül-İslam Vəl Müslimin Əbdürrəhman Yusifpur; Tərcümə edəni: Ə.Hacızadə; Red.: H.V.Məmmədəliyev.- B.: Nafta-press, 1998.-106 s.

Yusifzadə Cəlal. Rəşəhati-nəbəviyyə [Mətn] /C.Yusifzadə; naşir. bəradəran Orucovlar I hissə.- B.: [s.n.], 1910 (1328 h.).- 87 s.

Vəlioğlu Faiq. Azərbaycanın görkəmli islam alimləri [Mətn] /F.Vəlioğlu; red. M.Süleymanov. [yersiz]: [Əhli-beyt (ə)], 2009.- 221 s.

Zeydan Curci. İslamın mədəniyyət tarixi [Mətn]: Siyasi, ictimai, iqtisadi, coğrafi, dini, mədəni, ədəbi, fəlsəfi, islamiyyət tarixidir. /C. Zeydan; Qafqaz türkcəsinə təbdil edən. M. Mirbağırov; naşir. M. Ə. Ələkbərov.- I cild.- B.:- [1913] 256 s.

Zeynalova Tahirə Əli qızı. Axirətin bələdçiləri [Mətn] /top. və tərtib ed. T.Zeynalova; red. Ş.Səlimbəyli I cild.-Bakı: Avropa, 2007.- 352 s. ; 21 sm.

Zəkəriyyə əfəndi Hacı Cami Alacaxari Əlqubalı. Şərayiül- islam [Mətn]: Əhli- sünnət vəlcəmaətə məzhəbindı olan əhali üçün əqaidi-diniyyə və əhkami-şəriyyəsi babında bir töhfədir /Zəkəriyyə əfəndi Hacı Cami Alacaxari Əlqubalı; naşiri. Mirzəzadə.- B.: [s. n.], 1918(1336 h.).- 32 s.

Ziyarətnamələr. Müqəddəs ziyarətgahlar [Mətn]: Bağdad, Kazimey, Samirra, Nəcəf, Kufə, Kərbala /hazır. S.H.Müsəvi; ön söz müəl. S.Ə.O.Nejad; İİR-nın Mədəniyyət Mərkəzi.- Bakı: [Lisanus-sidq], 2005.- 317, [1] s.

Похожие статьи

• Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı acbir isgəndərli

  Azərbaycanda mövcud dinlər Odun hər cür çirkinliyi, rəzaləti yox etdiyinə, insanlara təmizlik gətirdiyinə inam bəslənmişdir. Novruz bayramı ilə…

• Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı cabir isgəndərli

  Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi qeyri-ənənəvi dinlərin və təriqətlərin yaşamasına imkan yaradır MUMEYYİLƏRİN MÖVQEYİ-nə qısa münasibət (21.10.2018)…

• Azərbaycanda tolerantlığın formalaşması

  Məktəbəqədər uşaqlarda tolerantlığın formalaşması Beynəlxalq aləmdə Bakı prosesi kimi təqdim və qəbul edilən bu Forum dünyada mütəmadi keçirilən mötəbər…

• Azərbaycanda turizimin inkişafı

  Azərbaycanda turizimin inkişafı Turizmin inkişafı Azərbaycanda dövlət siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilməklə iqtisadi tərəqqi və yüksəlişin…

• Azərbaycanda turizim

  Azərbaycanda turizim Yanar dağ Azərbaycanda rekreasiya Azərbaycan sizin gözlərinizlə #ExperienceAzerbaijan Hər fotonun öz tarixçəsi var. Siz də…