BİNALARIN ZƏLZƏLƏYƏ DAVAMLIĞININ ARAŞDIRILMASI

Mümkün zəif dağıntı zonalarında, az əhəmiyyətli müssisələr,

Bina və qurğuların oda davamliligi

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Bina və qurğuların istismarı və rekonstruksiyası kafedrasında “Seysmoizoledici qurğusu olan bina və qurğuların zəlzələyə davamlığının tədqiqi” mövzusunda elmi seminar keçirilib.

“Unikal” xəbər verir ki, seminarda kafedranın əməkdaşları və dəvət edilmış mütəxəssislər iştirak ediblər.

Bina və qurğuların istismarı və rekonstruksiyası kafedrasının dosenti Tükəzban Həsənova geniş məruzə ilə çıxış edib. Alim çıxışında dünyanın bir çox ölkələrində baş vermiş zəlzələlərin təsirindən binaların zədələnmə dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi metodlarından, bu istiqamətdə aparılan elmi-tədqiqat işlərindən danışıb. O, qeyd edib ki, binaların zəlzələyə davamlığının qiymətləndirilməsi, karkas binaların hündürlüyünə qoyulan məhdudiyyətlərin araşdırılması hazırda inşaat konstruksiyalarının aktual problemlərindəndir.

Tükəzban Həsənova məruzəsində karkas binalarla bağlı aparılan elmi-tədqiqat işlərinə də toxunub. O, bildirib ki, eksperimental elmi-tədqiqatların analizi nəticəsində karkas binaların yüksək intensivlikli seysmik yüklərə parametrlərinin (həddi halda) təyin olunması mümkündür.

Sonda məruzə ətrafında müzakirələr təşkil olunub.

BİNALARIN ZƏLZƏLƏYƏ DAVAMLIĞININ ARAŞDIRILMASI

Magistrantların XIX respublika Elmi konfransı, 15-16 may 2019-cu IL

BİNALARIN ZƏLZƏLƏYƏ DAVAMLIĞININ ARAŞDIRILMASI

Bu sahifa navigatsiya:
• Magistrantların XIX Respublika Elmi konfransı, 15-16 may 2019-cu il
• MİS OVUNTULARININ BORU VƏ MUFTALARIN YİVLƏRI ÜZƏRİNƏ ÇÖKDÜRMƏKLƏ UZUNÖMURLÜLÜYÜN ARTILIRMASI Bəhmənli E.N.
• DƏMİR YOLU ESTAKADASINDA NEFT MƏHSULLARININ BOŞALDILMASI, ƏMTƏƏ PARKLARINA NƏQLİ VƏ YIĞILMASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Bodurov E.İ.
• NEFT VƏ NEFT MƏHSULLARININ DƏNİZDƏ (DƏNİZ KÖRPÜLƏRİNDƏ) BOŞALDILMASI VƏ DOLDURULMASINDA İSTİFADƏ EDİLƏN AVADANLIQLARIN ETİBARLILIĞININ
• DƏLMƏ DƏZGAHIN SAĞANAĞININ YASTIĞINA ƏKS MAQNİTLİ QÜVVƏNİN TƏSİRİ Cəfərov R.F.

BİNALARIN ZƏLZƏLƏYƏ DAVAMLIĞININ ARAŞDIRILMASI

Bayramlı G.A.

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

Yer səthində gözlənilməyən baş verən boyuna və eninə rəqslər zəlzələ adlanır.Yer səthinin cox hissəsi

zəlzələ rayonudur və həmin ərazilərdə milyonlarla insanlar yaşayır.Zəlzələ nəticəsində güclü təkanlar baş

verir və bu da evlərin, binaların zədələnmələrinə və dağılmasına, hətta insanların tələf olmasına gətirib

çıxarır. Yerin daxilində baş verən prosesləri, titrəyişləri yəni zəlzələləri öyrənən elm seysmologiya

elmidir.Zəlzələ o qədər qorxulu hadisədir ki, bir neçə saniyə ərzində insan əməyi ilə yaranmış bütün gözlə

görünə bilən hər şeyi məhv ede bilir.Zəlzələ üç tipə ayrılır: denudasiya, vulkanik, tektonik

Zəlzələn təsirlərini aradan qaldırmaq üçün çoxlu üsullardan istifadə olunsa da belə tədbirlər heç də

həmişə müsbət nəticə vermir. Zəlzələ proqnozu ilə əlaqədar olaraq əvvəllər alimlər bir çox fikirlər irəli

sürsələr də verilən proqnozlar düzgün olmamışdır.Binaların zəlzələyə davamlığını müəyyən etmək üçün ilk

növbədə zəlzələyə davamlığa hesablanmalıdır. Hal-hazırda bunun üçün AZDTN 2,3-1 “seysmik rayonlarda

tikinti” istifadə edilir.Qeyd etmək lazımdır ki, binaların pasportlaşdırılması insanların təhlükəsiz və sağlam

şəraitdə yaşaması üçün vacibdir.Binanın texniki pasportunda onun təkcə sxemi yox, keyfiyyətləri,təhlükəli

olub-olmaması haqqında məlumatlar qeyd olunmalıdır.Hər hansı hadisə baş verdikdə məsuliyyət daşıyan

bütün orqanlar cavabdeh olmalıdırlar.

Zəlzələyə davamlı bina və qurğuların yaradılması aktual məsələlərdən biridir. Ona görə ki, zəlzələ baş

verən zaman onun qarşısını almaq qeyri mümkündür.Buna görə də bina və qurğular zəlzələyə davamlı

tikilməlidir. Buna əsasən zəlzələyə davamlı qurğularla bağlı olaraq ötən əsrdə bir-birindən fərqli iki üsul

yaradılmışdır.Hər iki üsul təcrübədə istənilən nəticəni verə bilmədiyindən ləğv edilmişdir.birinci üsulun

məğzi ondan ibarətdir idi ki,bina və qurğular sərt qrunt üzərində tikilsə yaxşıdır.Lakin baş verən

zəlzələlərdən sonra bu üsul mütləqliyini itirdi. Belə olduqda ikinci üsul yaradıldı ki, bina və qurğular

yumuşaq qrunt üzərində tikilsin.Lakin 1964-cü ildə Yaponiyada baş vermiş Hiqata zəlzələsinin nəticəsinə

görə bu üsulun istifadə edilməsi effektli olmadı.Sınaqdan keçirilmiş bu iki üsula əsasən belə bir fikir irəli

sürüldü ki, bu üsul digər üsullardan fərqli olaraq seysmik rezonans halını nəzərə almağa və ondan yayınmağa

imkan verir. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,sərtliyi yüksək olan bina və qurğular sərtliyi aşağı olan

qrunt üzərində, sərtliyi aşağı olan bina və qurğular isə sərtliyi yüksək olan qrunt üzərində yaradılsa yaxşıdır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi zəlzələnin proqnozlaşdırılması ən zəruri məsələlərdən

biridir.Texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar zəlzələnin baş verə biləcəyi əraziləri əvvəlcədən müəyyən etmək

mümkündür.Dəqiqliklə təyin olunmuş seysmik xəritələr belə zəlzələnin dəqiq vaxtının təyin edilməsi

sahəsində istənilən nəticəni vermir.Ağac materialından istifadə olunan binalar zəlzələyə davamlılığına görə

Magistrantların XIX Respublika Elmi konfransı, 15-16 may 2019-cu il

ən effektiv üsul sayılsa da yanğına davamlı və uzunmüddətli olmadığı üçün tikintilərdə tətbiq olunmur.20-ci

əsrin 50-ci illərindən başlayaraq zəlzələyə davamlı tikintilərdə iripanelli yaşayış binalarından daha geniş

istifadə olunurdu.Çünki onların ağırlığı daş binalara nisbətən 1.5-2 dəfə artır. Zəlzələ təhlükəsi olan

rayonlarda hadisələrin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir. Əgər tikilən rayonda zəlzələnin aktivliyi 8

baldırsa binanın davamlılığı 9 bal nəzərdə tutularsa, bina daha da zəlzələyə davamlı olar.Hal-hazırda Bakı

şəhərində karkas tipli binaların tikintisi sürətlə davam etdirilir.Bu binalar daş və iri panelli binalara nisbətən

zəlzələyə daha çox davamlıdır.

Müasir dövrdə binaların zəlzələyə davamlığını artırmaq üçün seysmoizolyasiya qurğularından geniş

istifadə edilir.Bu qurğular binanın bünövrə hissəsinə yerləşdirilir və zəlzələ intensivliyini 1-2 bal azaltmağa

Həmin cihaz binanın altına elə yerləşdirilir ki, zəlzələ baş verdikdə digər adi binalara nisbətən o

sadəcə elastik formada zəif titrəmələrə məruz qalır.Nəticə olaraq binaların inşası zamanı qeyd olunanların

hər biri mütləq şəkildə nəzərə alınmalıdır. Bu ilk növbədə insanların həyatı üçün vacib məsələdir.Müasir

texnologiyanın tətbiqindən səmərəli şəkildə istifadə etməklə binaların zəlzələyə davamlığını təmin etmək

MİS OVUNTULARININ BORU VƏ MUFTALARIN YİVLƏRI ÜZƏRİNƏ

ÇÖKDÜRMƏKLƏ UZUNÖMURLÜLÜYÜN ARTILIRMASI

Bəhmənli E.N.

Sumqayıt Dövlət Universiteti

Giriş. Neft sənayesində istifadə olunan avadanlıqların uzunömürlülüyünün yüksəldilməsində

başlıca məqsəd, bu prosesdə tətbiq olunan avadanlıqların təkmilləşdirilməsi istiqamətində fundamental

tətqiqatların aparılmasıdır.Maşın və mexanizmlərin etibarlılığı təsir yükünün xarakteri və qiymətindən,

qovşaq hissələrinin material və konstruksiyalardan, hazırlanma keyfiyyətindən, istismar şəraitindən və s.

asılıdır.Bu faktorların əksəriyyətinin təsiri təsadüfü xarakter daşıyır (təsadüfi əlava yüklənmələr, metalda

defektlər və s.) elə bu səbəbdən də baş verən dayanmalar öz təbiəti etibarı ilə təsadüfi olurlar.

Etibarlılığın qiymətləndirilməsində istifadə olunan kəmiyyətlərdə tısadüfi xarakter daşıyırlar. Buna

görə də qazma borularln etibarlılığını xarakterizə edən əsas qanunauyğunluqlaqrda statistik verilənlərə

əsasən etimal və riyazi statistika qanunları nəzəriyyəsi əsasında aparılır.

Nanotexnologiyanın geniş inkişafı və tətbiqi ilə əlaqadar olaraq nanoölçülü metal və o cümlədən mis

ovuntuların yeni üsulla alınması və xassələrin tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilir.Yüksək disperslik metallik

ovuntuların böyük xüsusi səthinin yaranmasına şərait yaradır. Mis və onun ovuntularının yüksək diffuziya

etmə və istilik keçirmə qabiliyyətinə, sürtünmə zamanı yağlama qabiliyyətinə malik olduğu üçün onlara

maşınqayırma sənayisində geniş yer verilir.

Boru yayma zavodlarında boru yivlərini kəsilməsindən sonra, muftaları boruların yivli hissələrinə

bağlayırlar. Borulara yivi kəsildikdən sonra, kəsmə rejimindən və digər təsirlərdən, yivlərdə gərilmələri

ölçürllər və sonra gərilməyə görə yiv birləşmələri seçilir. Burada çoxlu vaxt itkisi ilə yanaşı, əlavə ölçu

vasitələri və işçi qüvvələri tələb edir. Buda məhsulun maya dəyərini yuksəldir. Ondan başqa yiv

Magistrantların XIX Respublika Elmi konfransı, 15-16 may 2019-cu il

birləşmələrindən maye və qazların sızmasına qarşı kipləyicilərdən istifadə olunur. Lazımi dəqiqliyi və

ölçüləri əldə edilməsi çətinliklər törədir.

Məqalənin məqsədi: nanoölçülu mis ovuntuları boru və muftanın yivli hissələrinin ölçülərini və

səthin hamarlığını yüksəltməkdir.

Muftalara yiv kəsildikdən sonra onları elektroliz üsulu ilə sinkləyirlər (Zn). Buda çox

funksiyalı əməliyyat olduğu üçün istehsal tempinə mənfi təsir göstərir. Bundan başqa sinklənmə zamanı

yivlərdə sinkin yiv səhtinin nə qədər örtürülməsi prosesi zamanı nəzarət etmək olmur. Əvvəllər müxtəlif

üsullarla mis nanoovuntu alınması və onlara əsaslı elektrikli kompozisiyalar çəkməklə bərabər müxtəlif

amillərin ovuntunun dispersiya, stabilliyə və elektrik keçiriciliyə təsiri tədqiq edilmişdir. Nano ovuntuları

misin duzlarının müxtəlif reduksiya edicilərlə reduksiya etməklə alınırlar.

Son zamanlar ucuz və əlverişli xammal kimi reduksiya edici kimi qlükoza istifadə olunur. Lakin,

qlükoza zəyif reduksiya edici sayılır. Metallik fazanın alınması üçün bilavasitə onun reaksiya şəraitinin

seçilməsi və yoxlanmasına ciddi nəzarət olmalıdır. Ədəbiyyat təhlilləri göstərir ki, qlükozanın tətbiqi

birvalentli mis oksidinin reduksiya etmə mərhələsinə kimi öz funksiyasının yerinə yetirir.

Tədqiqatlar göstərmişdir ki, C

Obyektlərin işinin dayanıqlılığı

nəticələrinin aradan qaldırılmasınadək müxtəlif işlər aiddir.

FH zamanı həm sülh vaxtı, həm də müharibə vaxtı iqtisadiyyat

obyektlərinin dayanıqlı işinin təmini ölkə mülki müdafiəsi qarşısında

qoyulan əsas və mürəkkəb məsələlərdən biridir.

Fövqəladə vəziyyət şəraitində obyektlərin iş

dayanıqlılığının əsasları, mahiyyəti və onlara

təsir edən amillər

Obyektdə işin dayanıqlılığı

– müəssisənin qəzalara, kortəbii

hadisələrə və müasir silahların zədələyici təsirinə davam gətirməsi,

bunların təsiri şəraitində belə, planda nəzərdə tutulmuş həcmdə

məhsul buraxması, mühəndis-texniki avadanlığın zəif, yaxud orta

dərəcədə zədələndikdə istehsalın mümkün qədər tez bərpa olunması

Maddi nemətlər istehsal etməyən obyektlərin (nəqliyyat, rabitə,

səhiyyə, tədris müəssisələri və b.) işinin dayanıqlılığı deyildikdə isə

onların fövqəladə hallarda öz funksiyasını yerinə yetirməsi bacarığı

Fövqəladə vəziyyət şəraitində obyektlərin iş

dayanıqlılığının əsasları, mahiyyəti və onlara təsir edən

Təsərrüfat sahələrinin işinin dayanıqlılığı

şəraitində obyektlərin bəzi hissələrinin sıradan çıxması və bu zaman

sənaye əlaqələrinin pozulması hallarında, ölkə əhəmiyyətli məhsulun

istehsalını davam etdirmək və təmin etmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur.

Respublika təsərrüfatının fəaliyyətinin dayanıqlılığı

isə ümumiyyətlə onun müdafiə və təsərrüfat üçün tələb olunan

səviyyəni saxlamaq qabiliyyəti nəzərdə tutulur.

Təsərrüfat sahələrinin və obyektlərin dayanıqlılıq anlayışı birinci

növbədə onların FH zamanı, planlaşdırılmış məhsuldarlığı saxlamaq

qabiliyyətini təmin etməkdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu cür

dayanıqlılığın əsas tərkib hissəsi, təbii fəlakət, sənaye qəzaları və

müasir silahların zədələyici amillərin təsirinə qarşı hər bir obyekt və

sənaye kompleksinin fiziki dayanıqlılığıdır.

Mülki müdafiənin mühəndis-texniki tədbirlərinin layihələndirmə

normalarının əsas vəzifəsi, əvvəlcədən ən vacib şəhərlərin həyat tərzini

yüksəltməkdən və obyektlərin, təsərrüfat sahələrinin sülh və müharibə

dövründəki fövqəladə hadisələrdə işinin dayanıqlılığının artırmaqdan

MM-in mühəndis–texniki tədbirlərinin layihələndirilməsi

normaları aşağıdakıları əhatə etməlidir:

əhalinin həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsini;

mümkün itki və dağıntıların azaldılmasını;

obyektlər və xalq təsərrüfatı sahələrinin dayanıqlı işinin təmin

dağılmış sənaye mərkəzlərində xilasetmə işlərinin tez və keyfiyyətli

yerinə yetirilməsi üçün lazımi şəraitin yaradılmasını.

Mühəndis–texniki tədbirlərin hazırlanması üçün verilən məsələlər,

şəhər və obyektlərin layihələşdirilməsi və rekonstruksiyası üçün

qoyulan məsələlərin əsas tərkib hissəsi olmaqla, uyğun MM

qərargahları ilə razılaşdırılır. İri şəhərlər və mühüm əhəmiyyətli

obyektlər üçün, düşmən tərəfindən müharibə vaxtı nüvə zərbəsi

gözlənilən ərazidə dağılma zonası müəyyənləşdirilir. Bu zona nüvə

zərbəsinin, zərbə dalğasının izafi təzyiqinin qiyməti 10 kPa və daha

çox olan ərazidir.

Bütün mümkün dağılma zonası iki zonaya ayrılır:

Mümkün güclü dağıntı zonası

izafi təzyiqin qiyməti 30 kPa və

Mümkün zəif dağıntı zonası

izafi təzyiqin 10 kPa – 30 kPa qədər

olan halda baş verir.

Mümkün dağıntı zonasının sərhəddi uyğun olaraq hesabat yolu ilə

və MM mühəndis–texniki tədbirlərini planlı surətdə nəzərə almaqla,

seçilən tikinti sənaye müəssisələri və xalq təsərrüfatının digər

sahələrində yeni kommunikasiya xəttləri, eneji, su-qaz təchizatı,

nəqliyyat və rabitə hesaba alınmaqla müəyyənləşdirilir.

Fəaliyyətdə olan normativ sənədlərlə əsas mühəndis–texniki

tədbirlər müəyyən edilir və burada aşağıdakı ardıcıllıq nəzərə alınır və

Xalq təsərrüfatı obyektlərinin yerləşməsinə olan

Şəhərlərin tikilməsi, sənaye binaları və qurğuların

layihələşməsi və tikilməsi planlaşmasına olan tələbat;

Enerji-su və qaz təchizatının layihələşdirilməsi və tikilməsinə olan

MM-nin mühafizə qurğularının tikilməsinə olan tələbat.

Müasir şəraitdə mümkün dağıntılar və itkilərin qarşısını almaq

və azaltmaq üçün ən effektli və real tədbir, respublikanın məhsuldar

gücünü maksimal seyrəkləşdirməkdən və iri şəhərlərin əhalisinin

artmasının qarşısını almaqdan ibarətdir. Bundan irəli gələn normativ

sənədlərdə xalq təsərrüfatı obyektlərinin yerləşməsinə aşağıdakı

tələbatlar müəyyən edilmişdir:

Yaşayış məntəqələri və xalq təsərrüfatı obyektləri bütün

respublika ərazisi üzrə bərabər yerləşməli və paylanmalı;

Mümkün güclü dağıntı zonalarında olan iri şəhərlərdə əhalini

cari təmin edən ərzaq anbarları, sərnişin və yük daşıyan dəmir yol

stansiyaları şəhər ətrafında bərabər qaydada yerləşdirilməlidir;

Mümkün zəif dağıntı zonalarında, az əhəmiyyətli müssisələr,

anbarlar və dəmir yol stansiyaları yerləşə bilər;

Çox əhəmiyyətli müəssisələr, bazalar, anbarlar, düşərgə və ruhi

xəstəxanalar, istirahət evləri, sanatoriyalar, düşərgə və sağlamlıq

mərkəzləri mümkün dağıntı zonalarından kənarda yerləşdirilməlidir;

Su basmasına məruz qala bilən fəlakət zonalarında, mühüm

əhəmiyyətli xalq təsərrüfatı obyektlərinin və sağlamlıq

düşərgələrinin yerləşdirilməsi qadağandır;

Xüsusi əhəmiyyətli obyektlərin, təbii və süni yeraltı boşluqlarda

Uçucu, tez alışan maddələr və güclü təsirli mayelər istehsal edən

müəssisələr, suyun axarı istiqamətində, yaşayış məntəqələrindən

mümkün qədər aşağı ərazidə yerləşdirilməlidir.

Küçələrin dəmir yol xətti ilə və həmçinin öz aralarında kəsişmə

yerləri eyni səviyyədə ehtiyat keçidlərilə əsas yoldan 50 m-dən az

olmayan məsafədə təmin olunmalı;

Şəhərdaxili nəqliyyat yolu yaşayış məntəqələri və sənaye

müəssisələri arasında sıx əlaqə yaratmaqla şəhər kənarına sərbəst çıxmaq

Tərtibat və texniki dəmir yol stansiyalarını, mümkün güclü dağıntı

zonasından kənarda yerləşdirilməli;

Tramvay və trolleybus parkları iri şəhərlərdə hissə-hissə şəhər ətrafı

Parklarda, bağlarda, bağçalarda və tam tikilməmiş meydançalarda,

yanğın söndürmək üçün süni su tutumları yaratmalı;

Mümkün dağıntı zonalarında sənaye binalarını maksimum dərəcədə

az mərtəbəli və yüngül materiallardan istifadə etməklə tikməli; 11.

Binaları yanmayan və çətin yanan materiallardan hazırlamalı;

Texnoloji avadanlıqları mümkün qədər açıq

Mümkün dağıntı zonasında yerləşən yeyinti sənaye binaları və

qurğuların ərzaq anbarlarına, radioaktiv tozların və güclü təsirli zəhərli

maddələrin keçməsinə qarşı tədbirlərin görülməli;

Şəhərlərdə olan hamam və avtomobil yuma məntəqələri elə

qurulmalıdır ki, fövqəladə vəziyyət zamanı onlardan istifadə oluna bilsin;

Anbar otaqları zirzəmi və yarım zirzəmilərdə tikilməli və onların qapı

və pəncərələri minimum qədər az olmalıdır.

Məlumdur ki, bu göstərilən kommunal enerji sistemindən biri

kəsilərsə, bu müəssisənin öz işini dayandırmağa məcbur edir və

nəticədə planlaşdırılmış məhsuldarlıq pozulur. Bununla yanaşı şəhərlər

və yaşayış məntəqələrində insanların həyat fəaliyyəti pozulur. Buna

görə də göstərilən sistemlərin təchizatının yüksək səviyyədə olması

üçün onlara olan tələbat da artıq olmalıdır. Bu tələbatlardan

aşağıdakıları göstərmək olar:

bu mənbələr bir-birindən kənar yerləşdirilməlidir ki, onlar eyni

vaxtda dağılmasınlar. (Burada su mənbələrindən biri yaxşı olar ki,

yeraltı torpaq sularından istifadə etməklə yaradılsın, bu həm də

radioaktiv, kimyəvi və bioloji zəhərlənməyə davamlı olur;

bu mənbələr öz aralarında elə birləşdirilməlidir ki, lazım olan

vaxt ehtiyat mənbə sistemə rahat qoşula bilsin;

mümkün dağıntı zonalarında bu mənbələr yeraltı qoruyucu

əhəmiyyətli obyektin özünün bu

sistemlərinin ehtiyat mənbələri olmalıdır;

obyektlərdə yanğınısöndürmək üçün ehtiyat su mənbələri

təchizat sisteminin mühüm əhəmiyyətli elementləri mümkün

dağıntı zonasından kənarda yerləşdirilməlidir. Bu cür elementlərə

enerji təchizat sistemində – elektrik stansiyaları, idarəetmə

mərkəzləri, yüksək gərginlikli elektrik ötürücü xəttləri;

su təchizatı sistemində – nasos stansiyaları və təmizləyici

qaz təchizatı sistemində – qaz paylayıcı stansiyaları və magistral

təchizat xətlərində avtomat və yarım avtomat ayrıcı və bağlayıcı

yeni təchizat sistemi hazırlanarkən köhnəsini ehtiyat mənbəyi

kimi saxlamaq məsləhətdir.

Obyektlərin başqa yanğın növünə keçirilməsinə baxılmalıdır. Bu

zaman su təchizatından texnoloji proseslərdə maksimum istifadə

etmək üçün o dövr etdirilməlidir. Suyun zəhərlənməsinin qarşısı

maksimum alınmalıdır, obyektlərdə yanğını söndürmək üçün

ehtiyat su mənbələri yaradılmalıdır. Həmçinin qəza ehtiyat

boruları olmalıdır ki, bundan lazım gəldikdə magistral boru

kəmərlərində və obyektin özündə istifadə olunmalıdır.

Fövqəladə hallarda işin dayanıqlılığını yüksəldən konkret

tədbirləri müəyyən etməkdən ötrü əvvəlcə obyektdə bu sahə üzrə

araşdırmalar (tədqiqatlar) aparılır.

Araşdırma zamanı obyektin istehsal prosesində iştirak edən

bütün əsas elementlərinin mövcud vəziyyəti müasir silahların

bütün zədələyici amillərinə, ikinci amillərə, habelə ehtimal edilən

qiymətləndirilib, təyin edilir. Bunda məqsəd – obyektin istehsal

fəaliyyətində ən zəif sahələri aşkara çıxarmaq və onların

etibarlığını, eləcə də bütünlüklə müəssisənin dayanıqlı işini təmin

etmək üçün tələb olunan mühəndis-texniki, texnoloji və təşkilati

Mühəndis-texniki tədbirlər

obyektdəki binaların, qurğuların,

avadanlığın və kommunikasiyaların zədələyici təsirlərə fiziki

davamlılığını artırmaq üçün görülən tədbirlərdir.

Texnoloji tədbirlər

dedikdə ikinci zədələyici amillər yaranması

ehtimalının qarşısını almaq məqsədilə obyektdə texnoloji rejimin

dəyişdirilməsi nəzərdə tutulur.

Təşkilati tədbirlər

isə, fövqəladə hallar yaranan şəraitdə

obyektdə mülki müdafiə qərargahının, dəstələrinin, habelə fəhlə və

qulluqçuların ən səmərəli fəaliyyət qaydalarını müəyyən etməkdən

Fövqəladə vəziyyət şəraitində obyektin dayanıqlığının

qiymətləndirilməsi hər bir zədələyici amilə qarşı aşağıdakı

ardıcıllıqla aparılır:

obyektdə yerləşən sexlərin, sahələrin və b. qurğuların sayı,

həmçinin elementləri və onların mümkün zədələyici amillərə

obyekt elementlərinin dayanıqlı işi pozulmayan hal üçün

parametrlərin maksimal qiymətinin təyini;

obyektin dayanıqlı işinə təsir edə bilən ən zəif (zərif) elementinin

zəif elementin dayanıqlığının artırılaraq, əsas elementlərin

dayanıqlıq həddinə çatması;

zəif elementin dayanıqlığını yüksəltmək üçün hesabat və

tədbirlərin aparılması və işlənməsi.

Obyektin ən vacib elementlərinin, bina və qurğularının

möhkəmliyinin artırılması

– buradakı avadanlığı, dəzgahları,

texnoloji xətləri mühafizə üçün vacibdir. Məlum olduğu kimi tikilən

sənaye binaları və qurğularının ümumi dayanıqlılığı hissələrin

ağırlığına və külək nəticəsində yaranacaq əlavə yüklərə hesablanır. Bu

zaman tutaq ki, zərbə dalğasının, yaxud zəlzələnin törədə biləcəyi hər

cür təsiri dəqiq nəzərə almaq heç də həmişə mümkün olmur. Bununla

belə, sonradan konstruksiyalarda əsaslı dəyişiklik aparmaqla binaların

möhkəmliyini artırmaq adətən lazımı nəticə vermir, həm də böyük

xərclər tələb edir. Buna görə də bina və qurğuların dayanıqlılığını

artıran əlavə tədbirlər yalnız elə hallarda məqsədəuyğun sayılır ki,

onların bütün istehsal prosesini təmin edən ayrı-ayrı vacib elementləri

digər elementlərə nisbətən az davamlıdır. Onda belə hissələrin,

həmçinin əlahiddə fəaliyyət göstərməklə dərhal işlədilə bilən məhsul

buraxmaq qabiliyyətinə malik sahələrin dayanıqlılığını artırmaq

Maddi-texniki təchizatın dayanıqlılığının artırılması

təchizatın sabitliyi xammal, material, avadanlıq və yanacaq ehtiyatları

Ekstremal şəraitdə obyektin idarəetmə sisteminin etibarlılığının

– rəhbər heyətin fəaliyyətində əsas və ən məsuliyyətli

Müəssisələrdə istehsalat qəzalarını və

ikinci zədələyici amillər

törəməsi ehtimalını və onların zərərini azaltmaq üzrə tədbirlərin işlənib

adətən birgə hazırlanır. Yanacaq, güclü təsirli kimyəvi

maddələr istehsal edən və digər yüksək təhlükəli zavodlarda bu

tədbirlər sülh dövrü üçün obyektin mülki müdafiə planında nəzərdə

Obyektdə istehsalın bərpa edilməsi üçün hazırlıq görülməsi

yuxarıda deyildiyi kimi, obyektin məhsul buraxmağa qısa müddətdə

hazırlanması imkanı onun işinin dayanıqlılığının vacib göstəricisidir.

Beləliklə, sülh və müharibə dövürlərindəki ekstremal şəraitdə

sənaye obyektlərində işin dayanıqlılığının yüksəldilməsi üzrə tədbirlər

– işçilərin etibarlı mühafizəsinə, xilasetmə işlərinin qısa müddətdə

icrası, istehsalın bərpa olunmasına yönəldilməklə bərabər, həmçinin

sülh dövründə də istehsalat qəzaları ehtimalının azaldılması və qəza

nəticələrinin məhdudlaşdırılması üçün böyük əhamiyyətə malikdir.