Müasir Azərbaycan dilinin mənşəcə lüğət tərkibi

Sonu –ır ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: çadır, qatır və s.

Heydər Əliyev | Müasir Azərbaycan dövlətinin yaradıcısı

Müasir Azərbaycan tarixi dedikdə ilk öncə gözümüz önündə ulu öndərimiz bütün varlığı ilə xalqına böyük məhəbbətlə bağlanmış olan Heydər Əliyev canlanır. O özünün dediyi kimi azərbaycanlı olması ilə daim qürur duyurdu: — “Mən həmişə fəxr etmişəm və indi də fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam”.

Heydər Əliyev dünya tarixində ən ziddiyyətli yüzilliklərdən biri olan iyirminci əsrdə müasir Azərbaycanın qurucusu zirvəsinə yüksəldi. 40 ildən artıq olan bir dövr Heydər Əliyev şəxsiyyəti ilə, onun quruculuq fəaliyyəti və ölkənin tərəqqisi naminə mübarizəsi ilə bağlıdır. Heydər Əliyev Azərbaycan torpağının xalqımıza bəxş etdiyi tarixi şəxsiyyətdir. O, Azərbaycanın tarixi inkişaf prosesinin əsasını qoymuş, müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı kimi dövlətçiliyimizi formalaşdırmışdır.

Heydər Əliyev təkrarolunmaz, ozunəməxsus keyfiyyətlərə malik müstəsna dahi şəxsiyyətdir. Azərbaycan tarixinin önəmli bir dövrü — XX əsrin ikinci yarısı, XXI əsrin başlanğıcı onun adı ilə bağlıdır. Xalqın bütün maddi və mənəvi həyat sferasına onun gətirdiyi zənginliklər ölçüyəgəlməzdir. Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin taleyi millətin taleyi, xalqın taleyi idi. Azərbaycanın taleyi Heydər Əliyevin taleyi idi.

O, xalqın ayrılmaz hissəsi olan əbədi şəxsiyyət idi. Millətin dərdi, ağrısı onun dərdi, xalqının xoşbəxtliyi onun xoşbəxtliyi idi.

Heydər Əliyev müdrikcəsinə dilini, tarixini, mədəniyyətini dünyaya tanıtdırdı. O bildirdi ki, dil də, tarix də, mədəniyyət də millətsiz mövcud ola bilməz və hər hansı bir milləti yer üzündən izsiz olaraq silmək üçün onun dilini, mədəniyyətini, tarixini əlindən almaq kifayətdir. Həyata keçirdiyi tədbirlərdə böyük öndər bu faciənin qarşısını almağa çalışmış və ona nail olmuşdur. Öz uzaqgörənliyi ilə seçilən dahi şəxsiyyət hələ SSRİ kimi böyük imperiyanın tərkibində olan Azərbaycanın 1978–ci ildə qəbul olunan Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunmasına nail olmuşdur. Bu, Heydər Əliyevin dilinə, dininə, milli dəyərinə bağlılığının, əsl vətəndaş qətiyyətinin parlaq təzahürüdür.

Heydər Əliyevin hələ Sovet Azərbaycanına rəhbərliyi dövründə həyata keçirdiyi çoxşaxəli fəaliyyəti xalqımızda milli qürur, milli mənlik şüurunun formalaşmasına, azadlıq, müstəqillik duyğularının baş qaldırmasına gətirib çıxarmışdır. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin memarı və qurucusudur. Taleyinə Tanrı tərəfindən yalnız qurmaq və yaratmaq missiyası yazılmış böyük insan rəhbər kadrlarda, həm də işdə köklü dəyişikliklərə nail olmaq üçün təşəbbüs göstərdi. Müasir tələblərə cavab verən yeni kadrların hazırlanması işinə rəhbərlik etdi. O, kadrları xalqın qızıl fondu sayırdı. Heydər Əliyev azərbaycanlı olmağı ilə nə qədər fəxr edirdisə, Azərbaycan xalqı da öz böyük oğluna görə daha bəxtəvərdir.

Xalqın təkidi ilə xilaskarlıq missiyasını öz üzərinə götürən Heydər Əliyevin müdrikliyi, uzaqgörənliyi, dəmir iradəsi sayəsində xalqımız bir çox bəlalardan xilas oldu, ölkədə vətəndaş müharibəsinin qarşısı alındı, ayrı–ayrı siyasi qüvvələrə və şəxslərə tabe olan silahlı birləşmələr ləğv edildi, vahid komandanlığa tabe olan ordu yaradıldı.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müstəqil dövlət quruculuğu işində ilk ciddi addımlarından biri “Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, qanunçuluğun və hüquq qaydalarının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında” 09 avqust 1994–cü il tarixli fərmanı idi. Həmin fərman Konstitusiyalı dövlət quruluşunun mühafizəsində, insan hüquq və azadlıqlarının cinayətkar qəsdlərdən qorunmasında, cinayətkarlığa qarşı mübarizədə və qanunçuluğun möhkəmləndirilməsində əsaslı dönüş yaratdı.

Azərbaycan Respublikasının 1969–cu ildən başlayan yeni tarixi, müstəqil dövlət kimi ölkəmizin və xalqımızın taleyi, ölkə həyatında əldə edilmiş nailiyyətlər yalnız və yalnız dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin adı və müdrik dövlətçilik siyasəti ilə bağlı olmuşdur.

“Azərbaycan tarixinin Heydər Əliyev dövrü” kimi qiymətləndirilən bu zaman kəsiyi ərzində ulu öndərimiz tərəfindən görülən böyük işlərin, onun həyata keçirdiyi xilaskarlıq və quruculuq missiyasının məntiqi nəticəsidir ki, bu gün xalqımız müstəqil, demokratik və hüquqi dövlətdə yaşamaq imkanı əldə etmiş, öz xoşbəxt gələcəyini təmin etmək üçün bütün təminatlara, ən başlıcası, siyasi və iqtisadi müstəqilliyə nail olmuşdur.

Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən müdrik dövlətçilik siyasəti nəticəsində Azərbaycanda demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu yolunda böyük işlər görülməklə milli dövlətçilik ənənələrinə və beynəlxalq standartlara uyğun köklü hüquq islahatlan aparılmışdır. Memarı Heydər Əliyev olan müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi, çoxpartiyalılıq prinsipi əsasında demokratik prezident, parlament və bələdiyyə seçkiləri təcrübəsinin formalaşması, siyasi plüralizm, söz və mətbuat azadlığı, siyasi partiyalar və ictimai təşkilatların fəaliyyəti üçün qanunvericilik təminatı olan əlverişli şəraitin yaradılması demokratik dövlət quruculuğu yolunda atılan mühüm addımlar vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması ilə nəticələnmişdir.

Heydər Əliyevin bir siyasətçi kimi bənzərsizliyi ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın çiçəklənməsində marağı olanların hamısının mənafeyi naminə çıxış edirdi. O, bilirdi ki, dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və bizim şəraitə tətbiqi yalnız o vaxt bəhrə verə bilər ki, özümüzün inkişaf yolumuz, yəni inkişafın Azərbaycan yolu tapılıb açılmış olsun.

Heydər Əliyev respublikamızda quruculuq tədbirlərinə neft strategiyasının yaradılması və həyata keçirilməsi ilə başladı. Məhz Heydər Əliyev tərəfindən dəqiqliklə həyata keçirilmiş neft strategiyası respublikamızda ilbəil hiss etdiyimiz iqtisadi inkişafın təməlidir. Dünyada analoqu olmayan “Əsrin müqaviləsi” bağlanmış 21 müqavilədən biridir.

Düzgün işlənmiş və müvəffəqiyyətlə həyata keçirilən neft strategiyası Heydər Əliyevin respublikamıza rəhbərlik etdiyi vaxtdan başlayaraq bərqərar olmuş iqtisadi–sosial və siyasi sabitlik bu ölkələrin Azərbaycana olan marağını artırmış, xarici investisiyaların axınına şərait yaratmışdır.

Respublikamızda qeyri–neft sektorunun da inkişafına dövlət diqqəti güclüdür. Həyata keçirilən aqrar islahatlar və bu islahatların uğuru buna əməli sübutdur. Belə ki, UDM–in dörddə bir hissəsinin istehsal olduğu, əmək qabiliyyətli əhalinin üçdə birini özündə birləşdirən aqrar sahədə islahatların mühüm əhəmiyyətli olduğunu yetərincə qiymətləndirən dahi siyasətçi bu sahə ilə bağlı zəruri addımlar atmışdır. Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının malik olduğu potensialın, qabiliyyətin, ali şüurun, milli təfəkkürün bariz nümunəsidir.

Xalqımız əsrlər boyu qazandığı nailiyyətləri, ali keyfiyyətləri Heydər Əliyev epoxasında təkmilləşdirərək sistem halına saldı və millət kimi mövcudluğunu, dövlət qurmaq haqqını, özünü idarə etmək bacarığını ən yüksək halda nümayiş etdirdi. Heydər Əliyev nəinki respublikamızın, həm də bütün Qafqazın təəssübünü çəkər, ona qayğı ilə yanaşardı. Qafqaz xalqının həyatında Şeyx Şamildən sonra Heydər Əliyev ikinci böyük qüdrət sahibi idi ki, bütün Qafqaz əhalisinin qayğısına qalırdı. Dünya ədəbiyyatında öz yeri olan böyük qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov Heydər Əliyevi tarixi, həm də əfsanəvi şəxsiyyət adlandırırdı.

Heydər Əliyev çağdaş dünyanın siyasi tarixində öz izini qoymuş, adını əbədi olaraq tarixə həkk etmiş böyük şəxsiyyətdir.

Qədim yunan filosofları o kəsləri dahi hesab edirdilər ki, onlar heç kəsin görə bilmədiklərini görə bilsinlər. Heydər Əliyev məhz belə dahilərdən idi.

Heydər Əliyev Azərbaycanın adını bir dövlət kimi dünya tarixinə böyük hərflərlə və əbədi olaraq yazdı. Heydər Əliyevin qeyri–adi istedadı, dərin zəkası, fenomenal qabiliyyəti, unikal dövlətçilik məharəti dünya nəhəngləri arasında onun yerini müəyyənləşdirdi. Heydər Əliyev tarixi yaradan şəxsiyyət idi. O, zamanla ayaqlaşan, bəzən onu qabaqlayan siyasətçilər cərgəsinə aiddir. Ulu yaradan ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə çox şey vermişdir — fenomen yaddaş, dərin təhlil qabiliyyəti, vətəninə bağlılıq, sadəlik, dözüm, səlis nitq, hətta yaraşıqlı qamət və tarix yaratmaq bacarığı.

Bu gün hər bir azərbaycanlı fəxr edir ki, məhz o, Heydər Əliyevin qurduğu müstəqil Azərbaycanın vətəndaşıdır, onun bütün varlığı ilə sevdiyi bir xalqın övladıdır. Azərbaycan Prokurorluğu mövcudluğuna, inkişafına, formalaşıb təşəkkül tapmasına, dövlət hakimiyyəti orqanlarında mövqeyinə görə ümummilli liderimiz, böyük öndər Heydər Əliyevə minnətdar olmalıdır. Cinayətkarlığa qarşı mübarizə, hüquq qaydalarının möhkəmlənməsi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində əldə etdiyi bütün uğurlar Heydər Əliyev zəkasının məhsuludur. Ulu öndər xalqımızın əldə etdiyi tarixi nailiyyətlərə üstünlük verərək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 01 oktyabr 1918–ci il qərarı ilə Bakı Dairə Məhkəməsi tərkibində prokurorluq orqanının fəaliyyətə başlamasını əsas götürərək hər il oktyabrın 1–nin Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu işçiləri günü kimi qeyd olunması barədə 17 iyul 1998–ci ildə sərəncam imzalamışdır.

Bu gün hər bir prokurorluq işçisi fərəh duyur ki, onlar Heydər Əliyev kimi memarı olan gözəl bir ölkədə çalışır. Bütün bacarığı və işgüzarlığını xalqının daha layiqli təmsil olunmasına, qanunların qorunmasına xidmət edir.

Müstəqilliyimizin əbədiliyini və dönməzliyini təmin etmək üçün ulu öndərimiz yeni, dünyəvi qanunlar yaradılması, dövlətimizin daxili və xarici siyasətinin inkişaf istiqamətlərini nizamlayan, dünyəvi normalara cavab verən qanuni islahatların aparılması üçün vacib baza yaratmışdır: “Məhkəmələr və hakimlər haqqında”, “Prokurorluq haqqında”, “Prokurorluq orqanlarında qulluq keçmə haqqında”, “Polis haqqında”, “Əməliyyat” axtarış fəaliyyəti haqqında”, “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” və sair qanunlar qəbul edilmişdir. Ölkəmizdə demokratiyanın yaradıcısı olan Heydər Əliyevin apardığı hüquqi islahatların nəticəsi olaraq Azərbaycanda ədalətli prezident, parlament, bələdiyyə seçkiləri keçirilmiş, seçki qanunları qəbul olunmuş, ölüm hökmü ləğv olunmuş, vətəndaşların Konstitusiya məhkəməsinə müraciət etmək hüququ təmin olunmuşdur.

Prokurorluq orqanlarının dövlət hakimiyyətinin bir qolu olan məhkəmə hakimiyyəti sisteminə daxil edilməsi, əsas qanunda əlavə və dəyişikliklər aparılaraq Baş Prokurorluğa qanunvericilik təşəbbüsü hüququ verilməsi Heydər Əliyev qayğısının bariz nümunəsidir.

Azərbaycan Prokurorluğu dövlətə və xalqa sədaqət rəmzidir. Bütün düşüncəsini və elmini xalqının güzəranının yaxşılaşmasına həsr edən Heydər Əliyevin yaratdığı ictimai–siyasi sabitlik, prokurorluq orqanlarına inanması, güvənməsi prokurorluq işçilərini daha da məsuliyyətlə işləməyə sövq etmişdir. Ölkəni və xalqı məhvə aparan qüvvələrin üzə çıxarılaraq cinayət məsuliyyətinə alınmasına, mütəşəkkil cinayətkar dəstələrin vaxtında ləğv edilməsində xüsusi xidmətləri olmuşdur.

Heydər Əliyev dühasından qüdrət alan Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq təşkilatlarda nüfuz, hörmət qazandıqca, diqqətəlayiq məsələlərin həllində konkret təkliflərlə çıxış etdikcə, qarşılıqlı hüquqi yardımlar barədə daha çox müqavilə və sazişlər bağlanmış, prokurorluq orqanlarının beynəlxalq əlaqələri genişlənmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun ulu öndərin tövsiyəsi ilə Beynəlxalq Prokurorlar Assosiasiyasına üzv seçilməsi ölkəmizdə beynəlxalq hüquq normalarının düzgün tətbiq edilməsində mühüm rol oynamışdır. Azərbaycan prokurorluğunun demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğunda mühüm rol oynayan bir dövlət orqanı kimi beynəlxalq aləmdə tanınması ulu öndərimizin adı ilə bağlı olmaqla inkişaf tariximizi əks etdirir.

Prokurorluq işçilərinin həyatında ən əlamətdar günlərdən biri də 2000–ci ilin aprelində keçirilmiş görüşdə ulu öndərimizin çıxışı olmuşdur. O, prokurorluq əməkdaşlarına münasibət bildirərək qeyd etmişdir: “Mən prokurorluqda işləyən insanların əksəriyyətini sədaqətli və peşəkar işçi hesab edirəm. Təbii ki, belə adamlara etimad göstərmək, etibar etmək lazımdır”. Hər yerdə kadrların aparıcı rolunu qeyd edən ulu öndərimiz prokurorluq sistemində də kadrların işə götürülməsində çox demokratik bir üsulun həyata keçirilməsini formalaşdıran “Prokurorluqda işə qəbul olunmaq üçün namizədlərlə müsabiqə keçirilməsi haqqında” 19 iyul 2001–ci ildə fərman imzaladı. Əsasnamənin tələblərinə uyğun olaraq 2002–ci ildən başlayaraq prokurorluq orqanlarında kadr korpusunun komplektləşdirilməsinin ən demokratik və mütərəqqi vasitəsi kimi qulluğa qəbulun yeni qaydalarının tətbiqi, qəbulun TQDK ilə birlikdə tam aşkarlıq şəraitində şəffaf keçirilməsi kadrların seçilməsində xüsusi rol oynayır. Bacarıqlı, işgüzar gənclərin seçilməsi kadr potensialını gücləndirməklə yanaşı, işin də səmərəli təşkilinə köməklik etmişdir. Prokurorluğun kadr korpusunun formalaşdırılması işində alternativi olmayan işə qəbulun bu demokratik prosedur əsasında keçirilməsi, eyni zamanda, ölkəmizdə həyata keçirilən gənclər siyasətinin daha da inkişaf etdirilməsi, gənclərin dövlətin və cəmiyyətin sosial iqtisadi, ictimai–siyasi və mədəni həyatında fəal iştirakına şəraitin yaradılması gənc mütəxəssislərin işlə təminatına zəmin yaradır.

Ulu öndərin diqqət və qayğısı ilə prokurorluq orqanlarında sağlam iqlim yaradılmış, prokurorluq əməkdaşları mənəvi cəhətdən daha da sağlamlaşdırılmışdır. Onların peşəkarlığı, qabaqcıl fikir və ideyalarına hörmətlə yanaşılmış, əməkləri dövlət səviyyəsində qiymətləndirilmişdir. “Azərbaycan Respublikası Prokurorluq orqanlarında işləyən işçilərin maddi və sosial təminatı haqqında” 08 oktyabr 2002–ci il tarixli sərəncamı ulu öndərimizin prokurorluq işçilərinə atalıq qayğısının bariz təzahürü olmuşdur.

Azərbaycanda hüquqi dövlətin banisi, ulu öndər Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi strateji xəttin, onun siyasi kursunun layiqli davamçısı möhtərəm Prezident İlham Əliyev tərəfindən müasir dövrün yeni keyfiyyət tələblərinə uyğun səviyyədə uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində ölkəmiz misli görünməyən sürətli inkişaf dinamikasını yaşayaraq regionun lider dövlətinə çevrilmişdir. Bu gün obyektiv bir reallıqdır ki, Azərbaycan öz müstəqil inkişaf yolu ilə inamla irəliləyən, xalqının firavan həyatı üçün möhkəm iqtisadi əsaslar yaradan, həm ölkə miqyasında, həm də ayrı–ayrı regionlar səviyyəsində yuksələn xətlə sosial–iqtisadi inkişafa nail olan, dünyanı bürüyən böhran şəraitində iqtisadi inkişaf göstəricilərinə görə dünyada aparıcı yerlərdə olan, bu mövqelərini saxlayan, ölkə həyatının bütün sahələrində demokratik yenidənqurma proseslərini günü–gündən sürətləndirən bir ölkəyə çevrilmiş, dünya dövlətləri birliyinə daha sıx inteqrasiya olunan ölkəmizin beynəlxalq nüfuzu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Bu yüksək inkişafa və böyük uğurlara sosial–iqtisadi və ictimai–siyasi həyatın bütün sahələrini əhatə edən demokratik və köklü islahatlar zəmin yaratmışdır.

Zaman keçdikcə ümummilli lider Heydər Əliyevin gördüyü işlərin möhtəşəmliyi, xalqımızın qarşılaşdığı böyük təhlükələri aradan qaldırmaq üçün həyata keçirdiyi qətiyyətli siyasi tədbirlərin əhəmiyyəti daha aydın görünür. Öz ulu öndərinə dərin sevgisini, onun siyasi irsinə sadiqliyini əməlləri ilə sübuta yetirən xalqımız Heydər Əliyevin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, onun gələcəyə istiqamətləndirilmiş tövsiyələrinin həyata keçirilməsi üçün bütün işlərin görülməsini təmin etməklə ümummilli liderinə olan dərin hörmətini nümayiş etdirir, onun müqəddəs ruhu qarşısında mənəvi borcunu ödəyir və Heydər Əliyev ideyalarına sonsuz sədaqətini ifadə etdirir. Qarşıdan ulu öndərimizin 90 illik yubileyi gəlir. Hər bir azərbaycanlı kimi Sumqayıt şəhər prokurorluğunun işçiləri də bu böyük bayramı bütün ömrünü xalqımızın firavanlığına həsr etmiş böyük şəxsiyyətin adına layiq keçirmək üçün daha əzmlə çalışır.

Müəllif: Dağlar ZEYNALOV Sumqayıt şəhər prokuroru baş ədliyyə müşaviri

• Teqlər:
• Heydər Əliyev

Müasir Azərbaycan dilinin mənşəcə lüğət tərkibi

olan eynilik təsəvvür etmək çətindir” , – deyə ifadə etmişdir.

Azərbaycan xalqı mənşəyinə görə türk dilləri ailəsinə daxildir. Lakin dilimizdə çoxlu

alınma sözlər də vardır. Bu xalqımızın tarixində olmuş hadisələrlə bağlıdır. Belə ki, “yerli

əhalinin dilinin gəlmələrin dili ilə əvəz olunması Azərbaycanda da baş vermişdi..” (“Azərbaycan

tarixi”, I cild, Bakı, 1961, s. 189). Azərbaycan xalqı qonşu xalqlar və bir sıra digər ölkələrlə

həmişə siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuş, başqa xalqların dilindən Azərbaycan dilinə

çoxlu sözlər keçmişdir. Bu sözlər dilçilikdə alınma sözlər adlanır. Azərbaycan dilinin lüğət

tərkibindəki alınma sözlər muxtəlif dillərdən – fars, ərəb, rus, fransız, ingilis, ispan, italyan,

gürcü və s. dillərdən keçmişdir.

Dilimizin lüğət tərkibində olan sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür:

Əsl Azərbaycan sözləri.

Əsl Azərbaycan sözləri

Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin əsas hissəsini mənşəyinə görə əsl Azərbaycan sözləri

təşkil edir. Əvəzliklər, sadə fellər, saylar ( sıfır, həştad, milyon, milyard, trilyon sayları

istisnadır), bədən üzvlərinin adını və qohumluq münasibətini bildirən isimlər (“əmi” sözü

istisnadır), əsli sifətlər əsl Azərbaycan sözləridir.

Azərbaycan dilinə məxsus sözlərin bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Bunlar, əsasən,

Dilimizə məxsus söslərin kökləri əsas etibarilə təkhecalıdır: gəl, get, bax, sel, yol, baş, göz,

at, ot, bir, beş və s.

Ahəng qanununa tabedir: qapı, otaq, uşaq, ipək, düymə və s.

Vurğunun yeri sabitdir və sözün son hecasına düşür: yaşı`l, sürmə`.

Söz əvvəlində və söz sonunda iki samit yanaşı işlənmir.

Sözdə iki sait yanaşı işlənmir.

Fleksiyaya uğrayan sözlər alınmadır (“kiçil”, “alçal”, “saral” və s. sözlər istisnadır).

İltisaqiliyin pozulduğu aşağıdakı sözlər öz sözlərimizdir: ağzım,

alnım, burnum, qarnım, nadinc, natəmiz,nakişi,oğru, ayrı,sarğı və s.

Sonu –aq, -ək, -q ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: daraq, ələk, ipək və s.

Sonu –ar, -ər ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: qatar, çəpər, çapar və s.

Sonu –ır ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: çadır, qatır və s.

Sonu –ma, -mə ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: düymə, qiymə və s.

Sonu –nc ilə bitən təkhecalı sözlər Azərbaycan sözləridir: dinc, tunc, künc və s.

Dilimizdə ı və ğ ilə başlanan sözlərə rast gəlinmir.

Var, ver, vur sözləri və onlardan törəyənlərdən başqa dilimizdə v ilə başlayan milli söz

Mən, min, mırıq, muncuq sözləri; fır, fıs, fış tipli təqlidi sözlər və onlardan törəyənlər;

zoğ, zoğal, hörük, hay, haray, haça, hə, hör, hür sözləri öz sözlərimizdir.

Sonu qoşa samitlə bitən təkhecalı Azərbaycan sözü yoxdur (alt, üst, kənd, dörd, ilk

o, ö, e saitləri şəkilçilərdə işlənməz ( -lov, -sov, -ey istisnadır).

Alınma sözlər

Dilimizin lüğət tərkibində olan sözlərin bir qismini alınma sözlər təşkil edir. Alınma sözlər

də mənşəyinə görə müxtəlifdir. Sözlər bir dildən başqa dilə həm şifahi şəkildə, həm də yazı

vasitəsilə keçə bilər. “Alınma sözlər müəyyən zərurət nəticəsində mədəni, ictimai, iqtisadi və s.

tələbatla əlaqədar alınan sözlərdir. Tamamilə Azərbaycan dilinin leksik sisteminə daxil olub

dilimizə xas olan laeksik mənanı, qrammatik əlaməti qəbul edən, müxtəlif üslublarda işlədilən və

fonetik sistemə müvafiq olaraq səslənən sözlər alınma sözlər adlanır.” (Həsənov H.,”Müasir

Azərbaycan dilinin leksikası”, Bakı, 1988, səh. 120).

Azərbaycan dilinə müxtəlif dillərdən keçən sözlərin xüsusiyyətləri, əsasən, aşağıdakılardır:

Söz əvvəlində, söz sonunda iki samitin yanaşı işləndiyi sözlər alınma-

dır: stol, stul, plan, bank və s.

Tərkibində iki saitin yanaşı işləndiyi sözlər alınmadır: itaət, ailə, saat və s.

Tərkibində uzun saitlərin işləndiyi sözlər alınmadır: [bə:zi], [mə:dən] və s.

Tərkibində r, z, f, j samitləri olan sözlər və v, l, m, g, p, f, x, h ilə başlayan sözlər alınmadır:

rəfiq, zeynal, firqə, jurnal, limon, vedrə, gil, pəri, fələk, xadim, həlim və s.

Fleksiyaya uğrayan sözlər alınmadır: nəzm – nizam – Nizami – Nazim – mənzum və .

Sonu –at² ilə ilə bitən sözlər ərəb mənşəlidir: təşkilat, rəqabət və s. (Gedişat, elat istisnadır).

Ön şəkilçili sözlər alınmadır: la+qeyd, ba+məzə, na+məhrəm, bi+vec, anti+kommunist,

Tərkibində eynicinsli qoşa samitli sözlər (əlli, yeddi, səkkiz, doqquz və digər saylar

istisnadır) alınmadır: təəccüb, əlbəttə və s.

Söz sonunda o, ö, e saitləri işlənən sözlər alınmadır: kino, büro və s.

Söz əvvəlində a saitindən sonra k və f samitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: Akif, Afaq və

Söz əvvəlində ə saitindən sonra b, f, v, q, d, h samitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: əbəs,

əfsun, əvəz, ədəd, əhsən, və s.

“i” və “ü” ilə başlayan əksər sözlər alınmadır:izah, inşa, üfüq, ünvan.

Söz əvvəlində q samitindən sonra i və ü saitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: qismət, qüssə

Söz əvvəlində m saimtindən sonra ö və ü saitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: mömin, mülk

Sonu eynicinsli və müxtəlifcincli qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlərin çoxu alınmadır: sirr,

hiss, xətt, rəsm, zərb, tərk, zövq və s.

Poetik söz və ifadələrin əksəriyəti fars mənşəlidir: gül, bülbül, bahar və s. (Yay və qış sözləri

–dar, -kar, -baz, -pərvaz, -keş, -saz, -xana, -şünas, -pərəst, -stan, -xor və s. şəkilçili sözlər

Uzun tələffüz olunan a, e, i, u saitli sözlər alınmadır: a:rif, e:lan, qəni:mət, höku:mət və s.

Zaman keçdikcə alınma sözlərin əksəriyyəti daxil olduğu dilin qayda-qanunlarına

uyğunlaşır və onları milli sözlərdən ayırmaq olmur. Dilimizdə də belə alınmalar çoxdur: qaidə –

qayda, faidə – fayda, əql – ağıl, rahət – rahat və s.

Dilimizdə elə alınma sözlər vardır ki, ahəng qanununa tabe olur, vurğusu son hecaya

düşür: ağı`ĺ, nəsi`ĺ́́́, raha`t́́, dəftə`r, zehi`n və s.

Dilimizdən də başqa dillərə çoxlu sözlər keçmişdir. Məsələn: otaq, sorağ, ələk, yedək,

qoruq, yazıçı, buzlaq, açar, çəpər, qızıl, külək, tüfəng, sürmə, tütün və s. sözlər fars dilinə;

çörək, çanta, qarpız, qazma və s. sözlər ərəb dilinə; buğa, keçi, xurma, xal, elçi, çoban, otq, şal,

papaq, manat, pul və s. sözlər gürcü dilinə; çamadan, başmaq, aşıq, ağsaqqal, ordu, anbar, saray,

ütü, almaz, karandaş, sandıq, üzüm, qarovul, torba, kişmiş, ayran, maral, kərpic, xan, xanım, bəy,

alça, arşın, qarpız və s. sözlər rus dilinə dilimizdən keçmişdir. Bundan başqa dilimizdən ləzgi,

tat, erməni, udin, lak, aqul, talış və s. dillərə də sözlər ( dolma, tor, motal, bayatı, ox, ipək, sarı,

turp, paltar, ipək, pambıq və s.) keçmişdir.

Rus dili vasitəsilə dilimizə keçən alınma sözlər

Latın sözləri: vena, professor, konstitusiya, respublika, kurs, motor, akvarium, qlobus,

doktor, diktor, direktor, klinika, poliklinika, qonorar və s.

Yunan sözləri: fizika, optika, omonim, sinonim, antonim, qrammatika, dram, mexanika,

pedaqogika, muzey, metro, teatr, dram, lirika, proqram, termos, metod, kosmos, filosof,

leksika, poema, telefon, atom və s.

İngilis sözləri: futbol, basketbol, klub, mitinq, tort, dispetçer və s.

Fransız sözləri: albom, artist, balans, bloknot, balet, roman, loja, mebel, salon, palto,

kostyum, jilet, jaket, tül, janr, odekolon, pomada, pudra, kotlet, kompot, salat, plombir,

marmelad, limonad, krem, mayonez, restoran və s.

Alman sözləri: lift, orden, rota, şirma, stol, stul, qalstuk, şlyapa, vafli, şrift, sex, bint, kurort,

plastır, marka və s.

İtalyan sözləri: opera, valyuta, balkon, kvartet, konsert, novella vəs.

Alınma sözlər nitqi zənginləşdirir, onun daha dəqiq və ifadəli olmasına imkan yaradır.

Lakin onlardan yerli – yersiz istifadə etmək dilə xələl gətirir. Dilimizə ötən əsrdə daxil olmuş bir

qisim sözlər vardır ki, onların dilimizdə qarşılığı olsa da, çox zaman gəldiyi dildə olduğu kimi

işlənməkdədir: olay (hadisə), durum (vəziyyət), uçaq (təyyarə, samalyot), çağdaş (müasir –

sovremennı), açıqca (otkrıtka), sərinkeş (ventilyator), nəfəslik (fortoçka), dabankeş (rajok),

soyuducu (xolodelnik), tozsoran (pılesos), yelçəkər (skvoznyak), çimərlik (plyaj), zəncirbənd

(zamok), çəkmə (sapoşki), işıqfor (svetofor), soyqırım (genosid), millət vəkili (deputat), səndəl

(bosonojka), göstəriş (təlimat, instruksiya), səhər yeməyi (zavtrak), axşam yeməyi (ujin) və s.

Sözlərdən bu kimi istifadə halları dildə yolverilməzdir.

Alınma sözlərin bir qismi bir çox dünya dillərində işlədilir. Belə sözlərə beynəlmiləl sözlər

deyilir: demokratiya, parlament, kompyuter,

monitor, morfologiya, operetta, peyzaj və s.

Dilimizə daxil olan yeni alınma sözlər haqqında “Neologizmlər” mövzusunda geniş

ÜMUMİŞLƏK VƏ ÜMUMİŞLƏK OLMAYAN SÖZLƏR

Dilimizin löğət tərkibində olan sözlər bir-birindən həm də istifadə dairəsinə görə fərqlənir.

Sözlərin bir qismi ümumxalq səciyyəli olub hamı tərəfindən işlənir, bir qismi isə məhdud dairədə

işlədilir. Bu, bir dildə danışanların fərqli biliyə, dünyagörüşünə, fərqli ixtisasa malik olmaları və

Mənası hamıya məlum olan sözlər ümumişlək sözlər adlanır. Bu sözlər insan fəaliyyətinin

bütün sahələrini əhatə edir, ən zəruri anlayışları, əşya, hadisə, hal, kəmiyyət, keyfiyyət, hərəkət

və s. bildirir. Biz gündəlik nitqimizdə, əsaən, belə sözlərdən istifadə edirik. Bu szölər dilimizin

fəal lüğət fonduna daxildir: su, çörək, hava, kənd, şəhər, oxu, yaz, üç, beş, qırmızı, dairəvi və s.

Ümumişlək sözləri, demək olar ki, hər kəs eyni dərəcədə istifadə edir və eyni mənada başa

düşür. Bu sözlər dilimizin lüğət tərkibinin əsas hissəsini təşkil edir. Ümumişlək sözlər

Azərbaycan dilində danışan hamı üçün gündəlik nitqdə lazım olan sözlərdir və həyatın müxtəlif

sahələrini əhatə edir.

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin bir hissəsini də məhdud dairədə işlədilən sözlər təşkil

Köhnəlmiş sözlər

Dil ictimai hadisə olub cəmiyyətə xidmət edir. Cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər dilin

lüğət tərkibinə də təsir edir: dil daima dəyişir, inkişaf edir, dilə yeni sözlər daxil olur, bir qismi

isə dildən çıxır. Dildən çıxan sözlər ya başqa sözlərlə əvəzlənir, ya da işləkliyini itirib dilin

passiv fonduna keçir.

Bu onunla bağlıdır ki, həyatımıza, məişətimizə yeni əşyalar daxil olduqca

onları ifadə edən sözlər də daxil olur, keçmiş məişət tərzi ilə bağlı, köhnəlmiş məfhumları

bildirən sözlərin isə bəziləri istifadədən qalır.

Dilin lüğət fondunun passiv hissəsinə keçmiş, istifadədən qalan və ya az istifadə olunan

sözlər köhnəlmiş sözlər adlanır. Sözlərin köhnəlmə səbəbləri müxtəlifdir. Bu, eyni əşya və ya

hadisənin bir neçə sözlə adlandırılması, əşya və hadisənin bir qisminin aradan çıxması və s.

Köhnəlmiş sözlər iki yerə ayrılır:

Tarixizmlər

Keçmiş məişət tərzi ilə bağlı, köhnəlmiş məfhumları bildirən, müəyyən əşya, keyfiyyət və

ya hadisənin həyatdan çıxması ilə əlaqədar istifadədən qalan sözlər tarixizm adlanır. Məsələn:

töyçü, girvənkə, naib, kətta və s.

Bəzi tarixizmlərin izahı

Konka- şəhərlərdə dəmir yol üzərində atla hərəkətə gətirilən vaqon

Çuxa- beli büzməli kişi üst geyimi

Dinar – bəzi Yaxın Şərq ölkələrində qızıl pul vahidi

Qorodovoy – keçmişdə aşağı rütbəli polis işçisi

Darğa – şəhər hakimi

Abbası, şahı – pul vahidləri

Batman, misqal, girvənkə – çəki vahidləri

Ağac – uzunluq ölçü vahidi

Dəyə – komacıq, alaçıq, qazma

Aynalı – patronu üstdən qoyulan təklülə tüfəng

Bəndərgah- düşmənin keçə bilməyəcəyi yol, keçid

Dəbilqə – döyüşçülərin başlarına qoyduqları metal papaq

Çarıq – göndən hazırlanan yüngül ayaqqabı

Güyüm – misdən hazırlanmış uzunboğazlı su qabı

Təhnə – iri ağac kötüyündən hazırlanmış bütöv qab

Qalxan – döyüşdə zərbədən qorunmaq üçün əldə tutulan sipər

Xurcun, heybə – palaz kimi toxunan, yaxud tikilən ikigözlü torba

Əllaf – taxıl, un, ot satan

Kəndxuda – kəndin başçısı

Ayıtmaq – demək, söyləmək

Köhnəlmiş sözlərin bir qismi arxaizm adlanır. Arxaizmlər elə sözlərdir ki, onların ifadə

etdiyi əşya və hadisələr indi də mövcuddur, lakin başqa adla ifadə olunur.

Sözlərin arxaikləşməsi iki səbəbdən olur:

Köhnəlmiş sözlərin bəzisi öz mə`nasını tamam dəyişir: dəli (igid), kəpənək (yapıncı), aş

Bə`zisi isə başqa sözlə əvəz olunur: əsrük (sərxoş), yanşaq (aşıq), Tanrı (Allah), ağız

(sərhəd), ud (həya), us (ağıl), suç (günah), tanıq (şahid), görklü (müqəddəs), alp (cəsur), yazı

Köhnəlmiş sözləri belə qruplaşdırmaq olar: vəzifə adları, silah adları, ölçü adları, müəssisə

adları, geyim adları və s.

Köhnəlmiş sözlərdən daha çox elmi və bədii əsərlərdə istifadə olunur. Müəllif tarixi bir

dövrü təsvir etmək, qəhrəmanın xarakterini açmaq, istehza, satira, yumor yaratmaq və s. üçün

köhnəlmiş sözlərdən istifadə edir. Məsələn:

Gündə bir gətirir zakoni – tazə,

Fikri budu xəlqi verə güdazə;

Naməhrəm, füzuli heyvərə,yanşaq.

Gərək bu alımdən eyləmək həzər.

Öz yerində deyil çünki xeyrü şər.

Bihörmət olubdur pədərə pesər,

Yüzdə biri yaxşı olur ittifaq. (Q. Zakir)

Yeni sözlər (neologizmlər)

Neologizmlər elmin, texnikanın, mədəniyyət, incəsənət və s. inkişafı nəticəsində yaranan

məfhum və anlayışları ifadə edən və dilə yeni daxil olan sözlərdir. Yeni sözlər həyatın bütün

sahələrini əhatə edir və ictimai tələbat əsasında əmələ gəlir. Dil bu tələbatı yerinə yetirmək üçün

müxtəlif üsullarla: başqa dildən sözalma, yeni söz yaratma, köhnə sözlərə yeni məna vermə və s.

üsullarla yeni sözlər yaradır. Dilin lüğət tərkibi də əmələ gələn yeni sözlər hesabına zənginləşir.

Yeni sözlər dilin lüğət tərkibinə keçən kimi ümumişlək olmur. Onlar müəyyən müddət ya

köhnə sözlərlə bərabər işlənir, ya da hamı

tərəfindən qəbul edilmir və az işlənir. Yeni sözlər hamı tərəfindən işlənilənə qədər yeniliyini

saxlayır və dilin passiv fondunu təşkil edir.

Neologizmlərin yeniliyi dilin son 5-10 ili ilə müəyyən olunur. Ötən əsrin əvvəllərində

dilimizə yeni daxil olmuş sözlərin bir qismi müəyyən dövrdən sonra ümumişlək sözə keçmiş (

tozsoran, soyuducu, televizor, telefon, avtomobil, seçki və s.), bir qismi ümumişlək olmayan

sözlər sırasında qalmış (rotoprint, okeanavt, nitron və s.), bir qismi isə ümumişlək olduqdan

sonra istifadədən qalmış, köhnəlmiş sözlər cərgəsinə daxil olmuşdur (kolxoz, sovxoz, komsomol,

Dildə neologizmlərin yaranmasının müxtəlif yolları vardır. Neologizmlər ana dilinin öz

daxili imkanları hesabına, alınma sözlər hesabına, şair və yazıçıların yaratdıqları yeni sözlər

hesabına, sözlərin omonimlərə çevrilməsi və s. yolu ilə yaranır.

Son dövrlərdə dilimizə çoxlu sayda yeni sözlər daxil olmuşdur: bilgisayar, manşet,

elektron lövhə, marker, market, avro, sayt, bloq, bloqer, proqramçı və s.

Neologizmlər söz yaradıcılığında da iştirak edərək ədəbi dildə müntəzəm törəyirlər.

Son dövrlər dilimizə çoxlu sayda yeni sözlər daxil olmuşdur. Məsələn:

Ayfo`n – Səs, rabitə və görüntü imkanlarını özündə birləşdirən simsiz multimedia qurğusu.

Aypə`d – İnternetə fərdi qoşulma cihazı, klaviaturasız noutbuk.

Cekpo`t – Lotereyada böyük məbləğli uduş.

Çat – İnternet şəbəkəsi dialoq rejimində qısa mətn məlumatları ilə mübadilənin təşkili. Bu halda

dialoq iştirakçıları klaviatura vasitəsilə sorğu göndərir və displeyin ekranında cavabı alır.

Çip – 1. Mürəkkəb siqnal elementi. Bu siqnalın uzunluğu informasiyalı simvolun uzunluğundan

dəfələrlə azdır. 2. Bir kristal üzərində yarımkeçirici mikrosxem.

Çi`zburqer – İsti qəlyanaltı; ikiyə bölünmüş və arasına kotletlə pendir qoyulmuş ədviyyatlı

Data ka`rt – İnformasiya əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün elektron kart.

Dayce`st – Rəqəmli imza rolunu oynayan qısa şifrələnmiş məlumat. Bu rabitə kanallarında şifrə

edilməmiş məlumatlar birgə ötürülür.

Debe`t – Müəssisənin (bankın) borclarının miqdarını göstərən, mühasibat hesablarının sol

tərəfidir. Aktiv hesablarda debet sayılan məbləğin artmasını, passiv hesablarda isə azalmasını

göstərir. Bütün iqtisadi hesablaşmalar bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə yazılır.

Debe`t kartı` – Alıcının cari hesabından onun tərəfindən alınmış mal və xidmətlərə görə pul

silinməsini həyata keçirən mikroprosessor kartoçka.

Debi`tor – Kredit (borc) verilmiş hüquqi və ya fiziki (borclu) şəxslərdir.

Devalva`siya – Pul vahidinin, qızıl məzənnəsinin rəsmi azalması, yaxud milli valyutanın qızıla,

gümüşə, xarici valyutaya görə məzənnəsinin aşağı düşməsi deməkdir. İnflyasiya, tədiyyə

balansının defisiti (kəsiri) pul dövriyyəsinin pozulması nəticəsində digər ölkələrin valyutası ilə

müqayisədə bir ölkənin valyutasının dəyişmə məzənnəsinin birdəfəlik aşağı düşməsi,qiymətdən

düşməsidir. Devalvasiya zamanı ixrac olunan mallar ucuzlaşır, idxal olunan mallar isə bahalaşır.

Dərəcə pro`fili – Təhsil proqramı və ya ixtisaslaşma xüsusiyyətlərinin təsviridir. Bu tanıdıcı,

təhsil proqramının məxsusi məqsədlərinə əsaslanan proqramın əsas xüsusiyyətlərini, tədris

olunan fənlərin akademik xəritəsinə və ya tematik təlimlərə necə uyğunlaşmasını və peşəkar

ictimaiyyətə nə dərəcədə aid olmasını göstərir.

Dice`y – Səsyazma daxil edilməklə, şərh, zarafat və reklamla müşayiət olunan musiqili verilişin

və ya əsasən, musiqi üzərində qurulmuş radio

proqramının aparıcısı (əlavə olaraq bax:

Dialekt sözləri

Xalq dili yaranana qədər tayfa dilləri xalq dilinin tərkibində

dialektlər şəklində mövcud olur. Dialektlər xalq dilinin müəyyən mərhələsində əmələ gəlir.

Tayfa dillərinin geniş yayılmış, hamı tərəfindən anlaşılan xüsusiyyətləri xalq dili elementlərinə

çevrilir, məhdud dairədə işlənən elementləri isə dialekt əlaməti kimi yaşayır.

Müəyyən ərazidə məhdud dairədə işlədilən dialekt sözlərinə dialektizmlər deyilir.

Məsələn: deşdəkəbur-tısbağa, qut-tumurcuq və s.

Xalq dilinin ünsiyyət dairəsi genişdir, dialektlər isə dil mövcudluğunun ərazicə məhdud

formasıdır. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir:

Şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı,

Qərb qrupu ( Gəncə, Qazax, Qarabağ)

Şimal qrupu (Şəki, zaqatala – Qax)

Cənub qrupu ( Naxçıvan, Ordubad, Cənubi Azərbaycan).

Dialektizmləri işlənmə arealına görə müxtəlif qruplara ayırmaq olar:

Yalnız bir dialektlə məhdudlaşan dialektizmlər. Məsələn, savışmaq – bitmək, alana – qaysı

qurusu, zir – nəlbəki, dəç – dolu avıtmaq – sakitləşdirmək və s. sözlər Naxçıvan bölgəsində;

bəgə – məgər, buğur – kök, qallac – səxavətli, dəlay – mübahisə və s. Bakı kəndlərində

Bir neçə dilektdə eyni manada işlənən dialektizmlər: muzalan – ağcaqanad, əfsəl – vacib,

düryə – baş örtüyü, qənbər – daş və s.

Bir neçə dilektdə fərqli manalarda işlənən dialektizmlər: kora – mıx (Gürcüstan), kora – topa

(Quba), kora – kin (Gəncə); aval – mahal

(Qax), aval – bəla (Qazax) və s.

Dialektizmlərin müxtəlif növləri vardır: fonetik, leksik, morfoloji və s. Ədəbi dildən yalnız

fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən dialektizmlər fonetik dialektizmlərdir. Məsələn, ərəbə –

araba; qərdeş – qardaş; h`əyif – heyif; bajı, boci – bacı; öv, öy, əv – ev; udun – odun; sürfə,

sofra – süfrə; qeyçi – qayçı; sögüd – söyüd; popağ – papaq və s.

əlardan, təlis – dəsmal düb – tərs