Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili

orta kəmiyyət sadə və çəkili formada hesablana bilər.

Çəkili orta statistika

İQİ – istehlak sektorunda inflyasiyanın səviyyəsini xarakterizə edir və milli hesablar sisteminin göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsində ümumi daxili məhsulun son istifadəsini ən mühüm komponentlərindən olan ev təsərrüfatlarının son istehlaklına çəkilən xərclərin sabit qiymətlərdə hesablanmasında, eləcə də əhalinin gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsində istifadə olunur. Qiymət haqqında ilkin məlumat bütün indekslərin hesablanmasının bazasıdır. Fərdi indekslərin istinad göstəriciləri məhz onun əsasında formalaşır.

İstehlak malları və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin qiymət və tarifləri indeksinin hesablanması üçün informasiya bazası mağazaların, bazarların, ticarət və xidmət sferası müəssisələrinin məlumatları hesab olunur, yəni, qiymət və tariflərin qeydiyyatı malların satıldığı və xidmətlərin göstərildiyi yerdə aparılır. Hər bir ticarət məntəqəsində və bütün çoxçeşidli malların və xidmətlərin qiymətlərinin qeydiyyatının aparılması nə mümkün, nə də məqsədəuyğun deyildir. Bunun üçün müvafiq ticarət məntəqələri, mallar və xidmətlər seçilməlidir.
Müşahidə sferasına mülkiyyətin bütün növlərindən olan (dövlət, icarə, kommersiya, şəxsi ticarət məntəqələri və s., şəhər bazarları və yarmarkaları) ticarət və xidmət müəssisələrində realizə olunan mallar və göstərilən xidmətlər daxil edilir.
Ticarət (xidmət) məntəqələrinin, eləcə də malların çoxçeşidliliyi müşahidə olunacaq təmsilediсi ticarət (xidmət) məntəqələrinin və malların seçilməsi, həmçinin yerli və idxal məhsullarının satışının həyata keçirilməsi nəzərə alınır.

Qiymətlərin səviyyəsi və onların dinamikası haqqında obyektiv məlumat əldə etmək üçün ticarət (xidmət) məntəqələrinin seçilməsi elə şəkildə aparılır ki, bunun nəticəsində ticarət və xidmət sferasının yerli xüsusiyyətləri mümkün dərəcədə dolğun əks olunsun. Naxçıvan şəhərində həcminə (böyük, orta, xırda), eləcə də mülkiyyət formasına və tiplərinə görə fərqlənən ticarət məntəqələrinin seçilməsi vacibdir.
İstehlak qiymətlərinin qeydiyyatı ərzaq məhsulları üzrə ayda üç dəfə (on gün intervalı ilə), qeyri-ərzaq məhsulları və əhaliyə göstərilən ödənişli xidmətlər üzrə isə aylıq intervalla üçüncü ongünlükdə qiymət qeydiyyatçıları tərəfindən aparılır. Qiymətlərin qeydiyyatı zamanı məhsulun (xidmətin) adına, yerli və ya idxal məhsulu olduğuna, qiymətinə, ölçü vahidinə və səciyyəvi xüsusiyyətlərinə (markası, modeli, məhsulun tanınmasına imkan verən digər xüsusiyyətlər) dair məlumatlar real vaxt rejimində planşet tipli kompüterlər vasitəsilə Dövlət Statistika Komitəsinin elektron məlumat bazasına birbaşa daxil edilir. Hər bir mal (xidmət) üçün şəhərin mərkəzində və ətrafında yerləşən müxtəlif ticarət məntəqələrində 5 qiymət qeydə alınır. Bu zaman bir ticarət (xidmət) məntəqəsində hər bir mal (xidmət) üçün yalnız bir qeydiyyat aparılır. Xidmət sferası üzrə baza müəssisələrinin seçilməsi zamanı əhaliyə daha çox çeşiddə xidmət göstərən müəssisələrə (məişət evləri, kompleks qəbul məntəqələri), eləcə də əhalinin daha çox istifadə etdiyi, bütün il ərzində fəaliyyət göstərən müəssisələrə üstünlük verilir. Ticarət növlərindən asılı olmayaraq qiymətlərin qeydiyyatı və qiymət indekslərinin hesablanması hər ay aparılır.

Sənaye məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi (SQİ) – hər il yenilən baza sənaye müəssisələri və təşkilatlarının təmsilçi mallarının qiymət qeydiyyatı əsasında hesablanılır. Qeydiyyata cari ayda istehsal olunan və yüklənən məhsulların faktiki qiymətləri götürülür.
Sənaye məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi həm məhsullar, həm də iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə qiymət indekslərinin hesablanmasına imkan verən beynəlxalq metodologiyaya uyğun işlənmişdir. Qiymət yığımı üçün seçilmiş əmtəəlr genişləndirilmiş və onrəqəmli sənaye məhsullarının statistik təsnifatı sistemi üzrə, müəssisələr isə genişləndirilmiş beşrəqəmli iqtisadi fəaliyyət növləri təsnifatı (İFNT) sistemi əsasında iqtisadi fəaliyyətinə görə kodlaşdırılmışdır.

İqtisadi fəaliyyətə əsaslanan SQİ istehsalçı qiymətlərinin dəyişikliklərini qlobal qiymətləndirdiyi üçün əsas sayılır və əmtəələr üzrə sıra indekslər konkret əmtəələr və yaxud əmtəə qruplarının qiymət dəyişiklikləri göstəriciləri kimi istifadə olunur. Hər ay iqtisadi fəaliyyət növləri təsnifatının C, D, E (hasiledici, emaledici, energetika) seksiyaları və alt seksiyaları üzrə 17 indeks və onların dinamik sıraları hesablanılır və hər ay respublikanın sənaye müəssisələri tərəfindən istehsal olunan məhsulların orta çəkili qiymətlərindən ibarət kompüter baza məlumatı formalaşdırılır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymətlər indeksi (KTQİ) – kənd təsərrüfatı müəssisələri, fermer təsərrüfatları və ev təsərrüfatları tərəfindən müxtəlif kanallar üzrə realizə edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin səviyyəsi və dinamikasını xarakterizə edir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri üzərində müşahidə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının və ev təsərrüfatlarının seçmə şəbəkəsi üzrə həyata keçirilir.
Alınmış məlumatlar kənd təsərrüfatı məhsullarının realizə şərtlərinin dəyişməsinin təhlilində və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının gəlirlərinin dəyişməsində qiymətin rolunun aydınlaşmasında istifadə edilir.

Yükdaşıma tariflərinin indeksləri ayrı-ayrı nəqliyyat növlərinin yükdaşıma tariflərinin dəyişmə templərinin qiymətləndirilməsi və həmçinin, ümumi daxili məhsulun (ÜDM) artma (azalma) tempinin hesablanması, istifadə olunan deflyator indekslərinin və digər makroiqtisadi göstəricilərin müəyyən edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onlar nəqliyyat müəssisələrinin müxtəlif nəqliyyat növləri vasitəsilə yükdaşımalardan əldə etdikləri gəlirlərdəki qiymət (tarif) amilinin xarakterizə edilməsi üçün istifadə edilir. Yükdaşıma tarifləri indeksləri makro səviyyədə proqnozların verilməsi və müxtəlif iqtisadi hesablamaların aparılması zamanı tətbiq edilir. Yükdaşıma tarifləri indeksləri müxtəlif əlamətlərə – yükün növünə, göndərmənin ölçüsünə, çatdırma vaxtına, daşınma məsafəsinə, daşınma ərazisinə, hərəkət edən tərkibin növünə, yükqaldırma səviyyəsinə və s. görə daşınan yüklərin strukturundakı dəyişmələri nəzərə almadan hesabat dövrü üzrə onların dəyişmələrini müəyyən etməyə imkan verir.
Bütün nəqliyyat növlərinin yükdaşıma tariflərinin məcmu indeksi dəmir yolu, boru kəməri, dəniz, avtomobil və hava nəqliyyatı növlərinin yükdaşıma tariflərinin indeksləri əsasında müəyyən edilir.
Hər bir nəqliyyat növü üzrə yükdaşıma tariflərinin qeydiyyatı təmsilçi xidmətlər üzrə əlaqə növləri arasında aparılır. Təmsilçi xidmət adı altında konkret nəqliyyat növü (avtomobil və xarici dəniz nəqliyyatından başqa) tərəfindən qeyd olunmuş məsafədə müəyyən əlaqə ilə bir ton daha çox daşınan yükün daşınması başa düşülür. Avtomobil nəqliyyatında təmsilçi xidmət dedikdə, qeyd olunmuş məsafədə müəyyən tip avtomobil tərəfindən daha çox daşınan yükün 1 tonunun daşınması və yaxud nəqliyyat müəssisəsində yük avtonəqliyyatının işinin ödəniş formasından asılı olaraq yük avtomobilinin geniş yayılmış markasının 1 saatlıq işi nəzərdə tutulur. Xarici dəniz nəqliyyatı üzrə isə 1 ton yükün daşınmasına görə orta aylıq gəlir norması müşahidə olunur.

Tikinti işlərinin qiymət indeksi- “Tikinti” iqtisadi fəaliyyət növünü xarakterizə edən qiymət statistikası sisteminin göstəricilərindən biri hesab olunur və “tərkib elementləri” metodu ilə hesablanır. Tikintidə qiymətlərin dinamikası üçün ən vacib, tipik tikinti məhsullarının – yerüstü tikililər və yol qovşaqlarında istifadə olunan məhsulların müayinəsi aparılır.
İndeksin hesablanması üçün informasiya mənbəyi kimi tikinti təşkilatlarının seçmə şəbəkəsinin statistik müayinə məlumatlarından istifadə olunur. Tikinti işlərinin hər bir növü üzrə hesabat dövrünün və əvvəlki dövrün faktiki qiymətlərinin müqayisəsi yolu ilə fərdi qiymət indeksləri hesablanır. Daha yüksək səviyyələrdə qiymət indekslərinin aqreqasiyası zamanı seçilmiş tipik tikili növlərinin inşasında ilkin iş və elementlərin dəyər qiymətləndirilməsi ilə əsaslandırılmış çəki strukturundan istifadə edilir. Tikintidə mövcud olan smeta-normativ bazasına əsaslanan tikinti elementləri bundan sonra muxtar respublika ərazisindəki tikililərin standart tipləri üzrə aqreqasiya olunur.

© 2023 DÖVLƏT STATİSTİKA KOMİTƏSİ

Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili

təsvir olunan göstəricilərin hər birinin xüsusi qaydada işarələnməsinə diqqət yetirmək lazımdır.

Bu qəbildən olan ikinci əyani təsvir formasını kartodiaqramlar təşkil edir. Onlar məcmu, toplu sənəd

olaraq özündə kartoqramı və diaqramı birləşdirir. Kartodiaqramın müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki,

burada coğragi yerləşmə və kəmiyyət dəyişməsi birgə nəzərdən keçirilir. Kartodiaqramın hazırlanma-

Ümumi

yığım

286,3

min ton

Ümumi

yiğim

476,0

min ton

sında mühüm məsələlərdən birini də onun təsvirinin və sonradan kəmiyyət göstəricilərinin necə daha

dəqiq ifadə edilməsidir. Bu məqsədlə araşdırma üçün müəyyən edilmiş ərazi bölgüsü daxilində diaqram

Kartoqramla müqayisədə kartodiaqramlar, təkcə təklif olunan göstəricilərin ərazi üzrə kəmiyyət müx-

təlifliyi haqda təsəvvür yaratmır, həmçinin onların mütləq ifadələrini də göstərə bilər. Kartodiaqramda

göstəricilərin ərazi üzrə bölüşdürülməsi coğrafi xəritənin üzərində sütunlar, üçbucaqlar, və digər qrafik

işarələr formasında da verilə bilər.

Mövzu 5. Statistika göstəriciləri və kəmiyyətləri.

1.Statistika göstəricilərinin məzmunu, ifadə forma və növləri.

2.Mütləq və nisbi kəmiyyətlər.

3.Statistikanın orta kəmiyyətləri, onların növləri, xassələri və hesablanma üsulları.

4.Variasiya göstəriciləri və onların hesablanması

5.İndekslərin mahiyyəti və əhəmiyyəti

6.İndekslərin növləri və indeksləşdirilən kəmiyyətlər. İndekslərin qarşılıqlı əlaqələri

Statistika elminin mühüm anlayışlarından birini onun göstəriciləri təşkil edir. Onlar sosial-iqtisadi

hadisələrin konkret məkan və zaman şəraitində kəmiyyətcə xarakterizəsidir, yəni onlar vasitəsilə sosial-

iqtisadi hadisə və proseslərin həcmini, səviyyəsini, nisbətlərini və s. xarakterizə etmək mümkündür. So-

sial-iqtisadi hadisələr mürəkkəb olduğuna görə onların mahiyyətini bir göstərici vasitəsi ilə əks etdirmək

mümkün deyildir. Belə hallarda göstəricilər sistemindən istifadə etmək lazımdır.

Konkret məsələlərin həllində istifadə edilən və qarşılıqlı əla-qədə olan göstəricilər məcmusu statistika

göstəriciləri sistemi adlanır. Statistika elmi özünün inkişaf tarixində sosial-iqtisadi hadisələr üzrə çoxlu

miqdarda statistik göstəricilər işləyib hazırlamışdır. Statistika göstəriciləri sisteminin əsas bölmələrinə

əhali göstəricilərini, milli sərvət göstəricilərini, əmtəə tədavülü göstəricilərini, elm, maarif, səhiyyə və

mədəniyyət göstəricilərini, əhaliyə məişət xidmətini həyata keçirən sahələrin göstəricilərini, dövlət idarə-

etmə orqanları və ictimai təşkilatların fəaliyyəti göstəricilərini və s.-ni daxil etmək olar.

Sosial-iqtisadi hadisələr bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu əlaqə və asılılıq sosial-iqtisadi hadisə-

lərin bütün tərəflərini, o cümlədən onların kəmiyyət tərəflərini və kəmiyyət nisbətlərini əhatə edir. Statis-

tika göstəricilərinin əlaqə və asılılıqları müvafiq hadisələr arasındakı əlaqələrin obyektiv ifadəsidir. Sta-

tistika elminin mühüm prinsiplərindən biri statistika göstəriciləri ilə tapşırıq göstəriciləri arasında

Göstəricilər həcm və keyfiyyət göstəricilərinə ayrılır. Bütün statistika göstəriciləri məcmu vahidlərinin

əhatə olunmasına görə fərdi və ümumi, ifadə formalarına görə isə mütləq, nisbi və orta göstəricilərə ay-

rılır. İki fərdi mütləq göstəricilərin nisbətini xarakterizə edən göstərici fərdi nisbi göstərici adlanır.

Fərdi göstəricilərdən fərqli olaraq, yekun (ümumi) göstərici-lər statistik məcmunu bütövlükdə yaxud

onun bir hissəsini xarakterizə edirlər. Bu göstəricilər həcm və hesablama göstəricilərinə ayrılır.

Sosial-iqtisadi hadisələr statistika göstəricilərində ya müəyyən vaxt anında, bir qayda olaraq, müəyyən

tarixə, ayın və ya ilin əvvəlinə, yaxud axırına, ya da müəyyən dövr ərzində- gün, həftə, ay, rüb, il ərzində

ifadə olunurlar. Əgər göstəricilər müəyyən vaxta ifadə olunarsa, belə göstəricilər an, müəyyən dövr ər-

zində ifadə olunarsa, onlar fasiləli göstəricilər adlanır.

Statistika göstəriciləri öyrənilən sosial-iqtisadi hadisələri bütövlükdə ölkə üzrə xarakterizə edərsə, belə

göstəricilər ümumi ərazi göstəriciləri, ölkənin ərazisinin ayrı-ayrı bölgələrinin sosial-iqtisadi göstəricilə-

rini xarakterizə edən göstəricilər isə regional və ya yerli göstəricilər adlanır.

II. Mütləq göstəricilər. Statistika göstəricilərinin ilkin ifadə formaları mütləq kəmiyyətlərdir. Onlar so-

sial-iqtisadi hadisələrin həcmini konkret məkan və zamanda xarakterizə edir.

Mütləq kəmiyyətlər fərdi və yekun mütləq kəmiyyətlərə ayrılır. Fərdi mütləq kəmiyyətlər müşahidə

obyektinin ayrı-ayrı vahidlərinin həcmini, səviyyəsini xarakterizə edir. Fərdi mütləq kəmiyyətlər yekun

mütləq kəmiyyətlərin alınmasında mühüm rol oynayır. Yekun mütləq kəmiyyətlər öyrənilən statistik

məcmunun bütün vahidlərinin həcmini, yaxud onun ayrı-ayrı qruplarının həcmini xarakterizə edir. Yekun

mütləq kəmiyyətlər xüsusi hesablamalar əsasında da müəyyən edilir. Hesablama əsasında mütləq kəmiy-

yətlərin əldə edilməsi ən çox müvafiq göstəricilərin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilir.

Mütləq kəmiyyətlərin ölçü vahidləri. Mütləq kəmiyyətlər həmişə adlı kəmiyyətlər olurlar. Sosial-iqti-

sadi hadisələrin mahiyyətindən asılı olaraq onlar müvafiq ölçü vahidlərində ifadə olunurlar. Mütləq kə-

miyyətlər onların mahiyyətinə, təbii xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq natural, dəyər və əmək ölçü vahid-

lərində ifadə olunurlar. Sosial-iqtisadi hadisələrin təbii xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq istifadə edilən ölçü

vahidlərinə natural ölçü vahidləri deyilir. Natural ölçü vahidləri sosial-iqtisadi hadisələrin fiziki xüsu-

siyyətlərini ifadə edir. Bəzən sosial-iqtisadi hadisələrin mütləq kəmiyyətləri haqda bir ölçü vahidi aydın

təsəvvür əldə etməyə imkan vermir. Belə halda sosial-iqtisadi hadisələrin təbii xüsusiyyətlərinə uyğun iki

ölçü vahidindən istifadə edilir. Təcrübədə natural ölçü vahidləri ilə bərabər şərti-natural (şərti-cinsi) ölçü

vahidlərindən də istifadə edilə bilər. Bəzi hallarda sosial-iqtisadi hadisələrin həcmi iki ölçü vahidlərinin

hasili şəklində ifadə olunur. Məsələn, nəqliyyatda yük və sərnişin daşınması ton-kilometrlə (t/km) və sər-

nişin-kilometrlə (s/km), elektrik enerjisi istehsalı kilovat-saatla (kWt/saat), işlə-nilmiş vaxt adam-saat,

adam-gün və s. ifadə olunur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən geniş yayılmış ölçü vahidlərindən biri dəyər ölçü vahididir. Müxtəlif

istehlak dəyərlərinə malik olan hadisələrin umumi həcmini dəyər ölçü vahidində ifadə etmək mümkün-

dür. Bazar münasibətləri şəraitində mühüm məsələlərdən biri dəyər göstəricilərinin müqayisəliliyini

Mütləq kəmiyyətlərin ifadə olunmasında istifadə edilən ölçü vahidlərindən biri də əmək ölçü vahidlə-

ridir. Əmək ölçü vahidlərinə adam-saat, adam-gün və s. daxildir.

Nisbi göstəricilər. Ümumiləşdirici göstəricilər sistemində nisbi kəmiyyətlər mühüm yer tutur. Bir çox

hallarda mütləq kəmiyyətlər öyrənilən sosial-iqtisadi hadisələrin keyfiyyət xüsusiyyətlərini qiymətləndir-

məyə imkan vermir. Bu sahədə işlərin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyənləşdirmək üçün həmin məlu-

matı carı ilin proqnozları və ya keçən ilin faktiki məlumatı ilə müqayisə etmək lazımdır. Tapşırıqların

yerinə yetirilməsi dərəcəsini xarakterizə etmək, sosial-iqtisadi hadisələrin inkişaf sürətlərini və yayılması-

nın intensivliyini ölçmək üçün, onların quruluşunu və quruluşda baş vermiş dəyişiklikləri müəyyən et-

mək və istifadə edilməmiş ehtiyatları aşkar etmək üçün və bir sıra məsələlərin öyrənilməsində nisbi kə-

miyyət göstəricilərindən geniş istifadə edilir.

Nisbi kəmiyyət sosial-iqtisadi hadisələrə xas olan kəmiyyət nisbətlərini göstərir. İki mütləq kəmiyyətin

müqayisəsi nəticəsində alınan göstəriciyə nisbi kəmiyyət deyilir. Nisbi kəmiyyətlər eyni zamanda iki

nisbi kəmiyyətin və iki orta kəmiyyətın bir-birilə müqayisəsi nəticəsində də alınır. Nisbi göstəriciləri he-

sablayarkən kəsirin sürətində olan mütləq kəmiyyət cari və ya müqayisə edilən kəmiyyət, kəsirin məx-

rəcində olan kəmiyyət isə müqayisə üçün əsas götürülən kəmiyyət adlanır. Öyrənilən hadisənin xüsu-

siyyətindən asılı olaraq nisbi kəmiyyətlər müxtəlif formalarda ifadə oluna bilər. Nisbi kəmiyyətlər (NK)

əmsal (dəfə), faiz, promill və prodesimill formalarında ifadə oluna bilər.

NK-in ən sadə forması bir kəmiyyətin digər eyni keyfiyyətli kəmiyyətdən neçə dəfə çox və ya az oldu-

ğunu göstərən əmsal göstəricisidir. Əmsal formasında NK-i hesablayarkən müqayisə üçün əsas götürül-

müş kəmiyyət vahidə bərabər edilir. Müasir dövrdə NK-in ən geniş yayıimış ifadə formalarından biri də

faizdir. Faiz ifadəsində müqayisə əsasını təşkil edən kəmiyyət yüzə bərabər götürülür. Hesabat dövrünün

məlumatını və ya müqayisə edilən kəmiyyəti müqayisə üçün əsas götürülmüş kəmiyyətə bölüb, 100-ə

vurduqda NK-i faizlə ifadə etmiş olarıq.

NK-in faiz ifadə formasından müqayisə edilən kəmiyyətlərin bir-birindən ciddi fərqlənmədikləri halda

NK-lər əhali və səhiyyə statistikasında bir sıra hallarda promill və prodesimill ilə ifadə olunurlar.

Promilldə müqayisə üçün əsas götürülən kəmiyyət 1000-ə, prodesimilldə isə 10000-ə bərabər götürülür.

Təcrübədə nisbi kəmiyyətlər müxtəlif məqsədlər üçün hesablanırlar. Bununla əlaqədar olaraq NK-ləri

plan tapşırığının yerinə yetirilməsi, dinamika, quruluş, koordinasiya, intensivlik, iqtisadi inkişafın səviy-

yəsi, müqayisə və s. növlərə ayırmaq olar.

Mütləq və nisbi kəmiyyətlərdən istifadə olunmasının ümumi prinsipləri. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərin

hesablanması və isti-fadə edilməsində bir sıra prinsiplərə əməl edilməlidir. Sosial-iq-tisadi hadisələrin

mütləq və nisbi kəmiyyətlərlə xarakterizə olunmasının mühüm prinsiplərindən biri həmin hadisələrin ma-

hiyyətini, spesifık xüsusiyyətlərini və inkişaf qanunauyğunluq-larını düzgün başa düşməkdir. Şərait,

məkan və zamandan asılı olaraq eyni göstəricilər sosial-iqti-sadi hadisələri müxtəlif şə-kildə əks etdirə

bilər. Məsələn, respublikamızda müştəqillik əl-də edilən dövrdən əvvəlki dövrə nisbətən müasir şəraitdə

iri, orta və kiçik müəssisələr arasındakı nisbət əhəmiyyətli dərəcə-də dəyişilmişdir. Belə ki, hazırda kiçik

hesab edilən müəssisə-lər müstəqillikdən əvvəl iri müəssisələrin siyahısına daxil edi-lirdi. Sosial-iqtisadi

hadisələrin xarakterindən asılı olaraq müt-ləq və nisbi kəmiyyətlərdən istifadə edilməsinə differensial ya-

naşmaq lazımdır, yəni, ayri-ayrı hadisələr üzrə plan-tapşırıq-larının yerinə yetirilməsini ölkə üçün

ümumilikdə hesablamaqla bərabər, ayrı-ayrı regionları xarakterizə edən nisbi göstəricilər də hesablanılır.

Mütləq və nisbi kəmiyyətlərin düzgün tətbiq edilməşinin mühüm şərtlərindən biri onlardan kompleks

şəkildə istifadə edilməsidir.

Dinamika nisbi kəmiyyətinin hesablanmasında bu şərtə əməl etməyin daha mühüm əhəmiyyəti vardır.

Belə ki, faiz ifadə-sində sosial-iqtisadi hadisələrin səviyyəsində ciddi dəyişiklik görə çarpdığı halda

mütləq kəmiyyət ifadəsində həmin dəyişik-lik kiçik rəqəmlə ifadə oluna bilər. Ona görə də sosial-iqtisadi

hadisələrin zamanda dəyişilməsini düzgün xarakterizə etmək üçün mütləq və nisbi kəmiyyətlərdən

kompleks şəkildə istifadə etmək məqsədəuyğundur. Həmçinin nəzərə alınmalıdır ki, müxtəlif zamanlarda

NK-lərin hər faizinin arxasında müxtəlif həcmdə mütləq kəmiyyət durur. NK-rin hesablanmasında gös-

təricilərin müqayisəli olmasına xüsusi əhəmiyyət verilməlidir. Statistika məlumatlarının müqayisəli

olmaması aşağıdakı səbəb-lər nəticəsində baş verir:

statistik məlumatların müxtəlif üsullarla toplanması və işlənilməsi;

statistik müşahidənin müxtəlif dövrlərdə və ya anlarda aparılması;

c) ərazi və idarə-təşkilati dəyişikliklərin baş verməsi;

d) məlumatların tam və etibarlı olmaması və s.

Sosial-iqtisadi hadisələrin təhlilində mütləq və nisbi kəmiy-yətlərdən kompleks istifadə edilməlidir.

III.Statistikada çox istifadə edilən göstəricilərdən biri orta kə-miyyətdir. Orta kəmiyyət metodu,

qruplaşdırma metodu kimi, sosial-iqtisadi hadisələrin ümumiləşdirici xarakterizəsini verən statistika

metodologiyasının çox mühüm spesifık metodudur. Statistika təcrübəsində orta kəmiyyətdən hər hansı

statistika məcmusunun ümumiləşdirici xarakterizəsini verməkdə, məsə-lən, işləyənlərin orta əmək

ödənişinin, dənli bitkilərin orta məh-suldarlığının xarakterizəsində, imtahan sessiyalarında tələbələ-rin

orta mənimsəmə səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində və s. istifadə edilir. Statistika məcmusunu

səciyyələndirən bu orta kəmiyyətlər həmişə müəyyən dövr üçün hesablanılır.

Sosial-iqtisadi hadisələrin ümumiləşdirilməsində orta kəmiy-yətin rolu hələ XVII-XVIII əsrlərdə siyasi

hesab məktəbinin görkəmli nümayəndələri olan V.Petti, Q.Kinq və s. əsərlərində göstərilmişdir. Orta

kəmiyyət anlayışından elmi təhlildə ilk də-fə V.Petti istifadə etmişdir. O, əmtəənin dəyərinin onun isteh-

salına sərf edilən orta əməklə müəyyən edilməsini təklif etmiş-dir. Q.Kinq İngiltərənin əhalisi haqqında

məlumatı təhlil edər-kən hər bir ailəyə düşən orta gəliri, adambaşına düşən gəliri və s. müəyyən etmişdir.

XIX əsrin görkəmli statistiki, Belçika Mərkəzi Statistika Ko-mitəsinin sədri A.Ketle sosial-iqtisadi

hadisələrin tədqiqində statistik-riyazi metodlara üstünlük vermişdir. Sabitlik nəzəriy-yəsini sübut etmək

üçün Ketle orta kəmiyyət göstəricisindən is-tifadə etmişdir. Ketle göstərmişdir ki, insanların orta boyu

hə-qiqi normal boy alacaq, qalanlarının normal boydan kənarlaş-maları səhvdir. Ümumi və fərdi səbəblər

haqqında Ketlenin tə-limi əsasında orta kəmiyyət yarandı. Sosial-iqtisadi hadisələrin sabitliyini sübut

etmək üçün Ketle “orta adam” nəzəriyyəsini irəli sürdü. Kütləvi məlumat əsasında Ketle sosial-iqtisadi

hadi-sələr üzrə bir sıra qanunauyğunluqları müəyyənləşdirmişdir.

Orta kəmiyyət təsadüflər nəcitəsində əmələ gələn fərdi kə-narlaşmaları qarşılıqlı ödəyir və məcmuya

xas olan ümumi xü-susiyyəti, tipik səviyyəni xarakterizə etməyə imkan verir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində orta kəmiyyətin rolu daha da artır. Belə ki, burada da orta kəmiyyət ayrı-

ayrı fərdləri və təsa-düfləri ümumiləşdirməyə və iqtisadi inkişaf qanunauyğunluğu-nun meylini aşkar

etməyə imkan verir. Orta kəmiyyət o vaxt ob-yektiv ola bilər ki, o, keyfiyyətcə bircinsli statistik məcmu

üçün kütləvi məlumat əsasında hesablansın və sosial-iqtisadi hadisə-lərin tipik səviyyələrini xarakterizə

etmək imkanına malik ol-sun. Qeyd etmək lazımdır ki, statistik məcmunun ayrı-ayrı va-hidləri əsasında

əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını və yaxud pisləşməsini xarakterizə etmək mümkün deyildir.

Dövlət statistika orqanları müntəzəm olaraq həm əhalinin ay-rı-ayrı ictimai qrupları üzrə, həm də əhali

üzrə ümumilikdə on-ların gəlirlərinin səviyyəsi haqqında məlumat toplayırlar. Əhali-nin ayrı-ayrı ictimai

qruplarının gəlirlərinin ümumi məbləği haqqında olan məlumatlarda onların gəlirlərinin səviyyəsinin

necə dəyişildiyini xarakterizə etmək imkanına malik deyildir, çünki həmin ictimai qruplarda olan əhalinin

sayı müxtəlifdir. Belə halda tədqiqatçının köməyinə orta kəmiyyət göstəricisi gə-lir. Əhalinin ictimai

qrupları üzrə hər nəfərə və yaxud hər ailəyə düşən orta gəlir göstəricisi əhalinin həyat səviyyəsini düzgün

xarakterizə etmək imkanına malik olur.

Konkret məkan və zaman şəraitində sosial-iqtisadi hadisə-lərin dəyişən əlamətlərinin tipik

səviyyələrini səciyyələndirən göstərici statistikada orta kəmiyyət adlanır. Orta kəmiyyət real göstərici

olub, sosial-iqtisadi hadisələrin obyektiv mövcud olan nisbətlərini ifadə edir. Orta kəmiyyət əlamətin

tipik səviyyəsini o zaman düzgün əks etdirə bilər ki, o birnövlü statistika məc-musu üzrə hesablansın.

Bircinsli olmayan məcmu üzrə hesab-lanan orta kəmiyyət saxta, real olmayan orta kəmiyyət olur. Be-lə

orta kəmiyyət həqiqi vəziyyəti düzgün səciyyələndirə bilməz. Məsələn, müxtəlif fəaliyyət sahələri üzrə

işləyənlərin orta gəliri həqiqi vəziyyəti göstərə bilməz. Bu ümumi orta kəmiyyətlə bə-rabər, ayrı-ayrı

fəaliyyət sahələrində işləyənlərin orta gəlirlərini müəyyən etmək lazımdır. Deməli, ümumi orta kə-

miyyəti qrup orta kəmiyyətlərlə tamamlamaq lazımdır. Bura-dan aydın olur ki, orta kəmiyyət metodu ilə

qruplaşdırma me-todu arasında sıx əlaqə vardır. Orta kəmiyyət nəzəriyyəsinin işlənilməsində və in-

kişafında J.Zyusmilx, A.Ketle, A.Bouli, A.Boyarski, T.Ryabuş-kin, J.Pasxaver, V.Ovsienko və s.

alimlərin çox böyuk xidmət-ləri olmuşdur. Orta kəmiyyət bütün statistik məcmunun ümumi-ləşdirici

istiqamətlənməlidir. Bu kəmiy-yəti funksiya şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Əksər hallarda bu kəmiyyət real iqtisadi kateqoriyanı əks et-dirdiyinə görə o, müəyyənedici göstərici

adlandırılır. Yuxarıda göstərilmiş funksiyanın bütün kəmiyyətlərini onların orta kə-miyyətləri ilə əvəz

etsək, onda bu funksiyaların qiyməti əvvəlki kimi qalacaqdır. Deməli, hesablanan əlamətin qiymətlərinin

ümumi həcminin məcmudakı vahidlərin sayına nisbəti əsasında orta kəmiyyət müəyyən edilir. Orta

kəmiyyət obyektiv nisbətlər əsasında hesablana bilər. Məsələn, müəssisədə işləyən fəhlələrin orta aylıq

əmək haqqı onların əmək haqqı fondunun işləyənlərin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Hər bir orta

kəmiyyət öyrə-nilən məcmunu hər hansı bir əlamət üzrə xarakterizə edir. Bir sıra mühüm əlamətlər üzrə

öyrənilən məcmu haqda tam və ətraflı təsəvvür əldə etmək üçün, hadisəni müxtəlif tərəflərdən təsvir edən

orta kəmiyyət sisteminə malik olmaq lazımdır.

Orta kəmiyyətlərin növləri və hesablanma üsulları. Sosial-iqtisaqdi hadisələrin tədqiqində istifadə

edilən statistika göstə-ricilərinin ən geniş yayılmış formalarından biri orta kəmiyyət-dir. Orta kəmiyyətin

geniş miqyasda tətbiqi onun bir sıra üstün-lüklərə malik olması ilə izah olunur. Orta kəmiyyətin mühüm

xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, öyrənilən məcmunun bütün vahidlərinə xas olan ümumiliyi əks etdirir,

yəni əlamətin ayrı-ayrı qiymətləri orta kəmiyyətdə qarşılıqlı ödənilir.

Orta kəmiyyətin hesablanması sosial-iqtisadi hadisələrin ob-yektiv nisbətlərinə, qarşılıqlı əlaqələrinə,

onların iqtisadi məz-mununa əsaslanmalıdır.Orta kəmiyyət verilən məlumatın xüsu-siyyətindən asılı

olaraq müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Mə-sələn, əmək haqqı fondu və işləyənlərin sayı haqqında

məlumat verildikdə, orta aylıq əmək haqqı cəmi əmək haqqı fondunun işləyənlərin sayına nisbəti kimi

Fərz edək ki, əmək haqqının həcminə görə araşdırılmış qruplar üzrə işləyənlərin orta aylıq əmək haqqı

və əmək haqqı fondu barədə məlumat verilmişdir. Bu halda orta aylıq əmək haqqını hesablamaq üçün

kəsrin sürətində əmək haqqı fondunu cəmləyib, kəsrin məxrəcində isə hər qrup üzrə əmək haqqı fondunu

orta əmək haqqına bölüb işləyənlərin sayını tapırıq, sonra cəmi əmək haqqı fondunu cəmi işləyənlərin

sayına bölüb orta aylıq əmək haqqını müəyyən edirik.

Məlumatın verilməsindən asılı olaraq orta kəmiyyət müxtəlif üsullarla hesablansa da, bütün hallarda

orta aylıq əmək haqqı cəmi əmək haqqının işləyənlərın sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Sosial-iqtisadi

hadisələr haqqında məlumatın verilmə xüsusiyyətinə uyğun olaraq orta kəmiyyət müxtəlif üsullarla

hesablana bilər. Orta kəmiyyətin ən çox istifadə edilən növlə-rindən biri hesabi orta kəmiyyətdir. Hesabi

orta kəmiyyət sadə və çəkili formada hesablana bilər.

Orta kəmiyyəti hesablanılan əlamətin ayrı-ayrı qıymətləri, yaxud variantlar x

,. ., x

variantların sayı n-lə, orta kəmiyyət x işarə edilərsə, hesabi orta kəmiyyətin sadə düs-turu geniş

şəkildə aşağıdakı kimi yazıla bilər:

+. + x

n n

Burada ∑ – cəm işarəsidir.

Deməli, bu düsturla orta kəmiyyəti hesablamaq üçün vari-antları cəmləyib variantların sayına bölmək

Variantların çəkiləri müxtəlif olduqda orta kəmiyyət hesabı orta kəmiyyətin çəkili düsturu ilə müəyyən

edilir. Variantların çəkilərini f

ilə işarə etsək, onda çəkili hesabi orta kəmiyyətin düsturu

Ehtiyatların ilkin dəyərinin hesablanması düsturları

“EHTİYATLAR ÜZRƏ” KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN 8 №-li MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTININ 23 və 24-cü maddələri bir-birini əvəz edə bilməyən və ya xüsusi məqsədlər üçün bir-birindən ayrı saxlanılan ehtiyatlara aiddir. Bu ümumi vəziyyət olmasada, belə hallar yarana bilər. Məsələn, antikvar mallar satan mağazada satışa çıxarılmış bütün mallar unikaldır və onların hər biri alış qiyməti ilə dəyərləndirilməlidir. Unikal ehtiyatların digər nümunəsi kimi mühəndis şirkətində bitirilməmiş istehsalatı göstərmək olar, çünki tikilməli olan obyekt sifarişçinin spesifik tələblərinə uyğun olaraq inşa edildiyi üçün digər obyektlə dəyişdirilə bilməz.

Belə şəraitdə, hazırkı standartın 23 və 24-cü maddələrinə əsasən, bu ehtiyatların hər bir maddəsinin dəyəri yuxarıda qeyd edilmiş prinsiplərə uyğun olaraq fərdi şəkildə müəyyən edilməlidir.

Bütün digər hallarda hazırkı standartın 25-ci maddəsi tətbiq edilməlidir.

• Çəkili orta dəyər; və ya
• İlk mədaxil – ilk məxaric (FİFO)

Hər bir yeni daxil olan ehtiyatın çəkili orta dəyəri hesablanır və hesabat dövrünün sonunda bütün ehtiyatların çəkili orta dəyəri müəyyən edilir.

Məsələn, “Şirvan” müəssisəsi yanacaq doldurma məntəqəsini idarə edir. 01.01.2006-cı il tarixində ehtiyatlarda dəyəri 15000 manat olan 50000 litr yanacaq mövcud idi.

Hesabat dövrü ərzində yanacağın aşağıda qeyd edilmiş hərəkəti baş vermişdir:

Alış Satış (litr)

Yanvar 40000 12000 45000

Fevral 60000 20000 50000

Mart 35000 12000 30000

Hesabat dövrünün əvvəlinə olan ehtiyatlar 50000

Bu 60000 litr yanacağın dəyərini hesabat dövrünün sonuna bir litr yanacağın çəkili orta dəyərini müəyyən etməklə hesablamaq mümkündür.

Ay Dövrün əvvəlinə qalıq A l ı ş S a t ı ş Ayın sonuna qalıq

litr 1 litrin cəmi litr 1 litrin cəmi litr çəkili orta cəmi litr çəkili orta cəmi

dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri

50000 0,300 15000

Yan 40000 0,300 12000 45000 0,300 13500 45000 0,300 13500

Fevral 60000 0,333 19980 50000 0,319 15950 55000 0,319 17545

Mart 35000 0,343 12005 30000 0,328 9840 60000 0,328 19680

Beləliklə, hesabat dövrünün sonuna olan ehtiyatların (60000 litr) dəyəri 19680 manat təşkil edir.

Hesablamalar: (12000+15000) / (50000+40000)= 0,300

(13500+19980) / (45000+60000)= 0,319

(17545+12005) /(55000+35000) = 0,328

İlk mədaxil – ilk məxaric (FİFO)

Bu metoda əsasən, ilk olaraq əldə edilmiş ehtiyatlar ilk olaraq da satılır. Beləliklə, hesabat dövrünün sonuna olan ehtiyatların hamısı son olaraq ödənilmiş dəyərlərlə qiymətləndiriləcəkdir. Nümunə kimi yuxarıda qeyd edilmiş misaldan istifadə etmək olar.

Ay Dövrün əvvəlinə qalıq A l ı ş Satışın maya dəyəri Ayın sonuna qalıq

litr 1 litrin cəmi litr 1 litrin cəmi litr FİFO cəmi litr FİFİO cəmi

dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri dəyəri

50000 0,300 15000

Yan 40000 0,300 12000 45000 0,300 13500 45000 0,300 13500

Fevral 60000 0,333 19980 45000 0,300 13500

50000 15165 55000 0,333 18315

Mart 35000 0,343 12005 30000 0,333 9990 25000 0,333 8325

35000 0,343 12005 60000 20330

Beləliklə, hesabat dövrünün sonuna olan ehtiyatların (60000 litr) dəyəri 20330 manat təşkil edir.

Qiymətləndirmə metodu seçildikdən sonra müəssisə hər zaman bu metodu ehtiyatların bütün oxşar maddələrinə tətbiq etməlidir. Məsələn, mağazalar ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı FİFO metodundan istifadə edə bilər. Belə olan halda, həmin mağaza bu metodu bütün ehtiyatlarına (çörək, pendir, süd, ərzaq və sair) tətbiq etməlidir. Lakin, müəssisə mahiyyəti və xüsusiyyətlərinə görə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən ehtiyatlara sahib olduqda, onların qiymətləndirilməsi zamanı müxtəlif metodlar istifadə edilə bilər.

Məsələn, ”Araz” şirkəti həm mağaza, həm də minik avtomobillərinin təmiri sexini idarə edir.

Bu iki fəaliyyət növü bir-birindən tamamilə fərqlənir. Belə olan halda, şirkət mağazanın ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində bir metoddan (məsələn, FİFO), avtomobil təmiri sexinin ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində isə digər metoddan (çəkili orta dəyər) istifadə edə bilər.