Cümhuriyyt tarixi

1918-ci ilin mayında Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan təsis ediləndə onların sərhədi quberniya və uyezd sərhədlərinə uyğun cızılmışdı.

Cümhuriyyt tarixi

1918-1920-ci illərdə Gürcüstanla Azərbaycan arasında əməkdaşlıq bu yeni respublikalar üçün olduqca mühüm idi.

Eyni zamanda Bakı ilə Tbilisi arasında gərginlik yaradan məsələlər mövcud idi. Belə məsələlərdən biri də ərazi mübahisələri idi.

Əvvəlki hissədə Zaqatala ilə bağlı vəziyyəti araşdırmışdıq.

Digər bir ərazi mübahisəsi is Borçalı ilə bağlı idi.

Cənubi Qafqaza Rusiya hökmranlıq edənə qədər müasir Azərbaycanın yerləşdiyi ərazidə müsəlman xanlıqlar, Kartli-Kaxetidə (Gürcüstan), Minqreliya və Abxaziyada isə xristian knyazlıqlar var idi. Eləcə də Avar idarəsində olan kiçik bir ərazi var idi.

Eyni zamanda, knyazlıq və xanlıqların sərhədi etnik və dini sərhədlərlə düz gəlmirdi.

Xristian icmalar müsəlman xanlarının idarəsi altında, müsəlman icmalar isə xristian çarların idarəsi altında yaşayırdı.

Gəncə və ya Şirvan xanları müsəlman idilər, lakin bu xanlıqların ərazisində gürcülər və ya ermənilər yaşayırdı.

Digər tərəfdən, gürcü çarları xristian idilər, lakin Gürcüstan çarlığının ərazisində türkdilli müsəlmanlar yaşayırdı.

Müsəlman xalqlarının dillərində danışan gürcülərin regionda mövcudluğu isə onsuz da mürəkkəbliyilə seçilən durumu daha da mürəkkəbləşdirirdi.

Ruslar Qafqaza gələndə buradakı xanlıq və knyazlıq sərhədlərini inzibati sərhədlərə çevirdilər.

Həmin inzibati bölümlər quberniyalar adlandırıldı.

Hər bir quberniya uyezdlərə (qəzalara) bölündü, uyezdlər isə, öz növbəsində, uçastoklara (sahə) kəsildi.

Tədricən, quberniya və ya uyezdlərin sərhədi dəyişidirilirdi, bəziləri birləşdirilirdi.

Bununla belə, iqtisadi, linqvistik, etnik və ya dini arealların sərhədi inzibati sərhədlərlə üst-üstə düşmürdü.

1918-ci ilin mayında Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan təsis ediləndə onların sərhədi quberniya və uyezd sərhədlərinə uyğun cızılmışdı.

Keçmiş imperiyanın inzibati sərhədləri bir gecəyə beynəlxalq sərhədlərə çevrilmişdi.

Ən əvvəldən bu sərhədlər etnik, dil və ya dini eynilik əsasında çəkilməmişdi.

Nəticədə, həmin sərhədlər dərhal ərazi mübahisələrinə səbəb olmuşdu.

Azərbaycan höküməti demoqrafik quruluşa istinad edərək Gürcüstandan bir neçə “uçastok” istəmişdi.

Gəlin, həmin mübahisəli ərazilərdəki o dövrün demoqrafik durumunu nəzərdən keçirək.

Biz 1886-ci ilin statistikasına istinad edəcəyik, çünki həmin statistika rayonlar üzrə rəqəmlərə əsaslanır.

İlk mübahisəli ərazi Tiflis quberniyasının Tiflis uyezdinin Qarayazı sahəsi idi.

1886-cı ilin səndlərinə əsasən, Qarayazıda 5054 əhali yaşayıb, onun 94 faizini tatarlar təşkil edib.

Həmin sahədəki bütün müsəlmanlar tatar və sünni kimi qeyd olunub.

Bir qayda olaraq, Rusiya məmurları türkcə danışanları, o cümlədən, azərbaycanlıları da “tatar” adlandırırdılar.

Digər üç sahə Tiflis quberniyasının Borçalı uyezdində yerləşirdi. Ümumilikdə, o zaman Borçalı uyezdi müxtəlif millətlərin qarışıq yaşadığı ərazi idi.

Heç bir etnik qrup və ya dini icma bu ərazidə aşkar çoxluğa malik deyildi.

Bununla belə, Borçalı uyezdlərinin ayrı-ayrılıqda təfsilatlı təhlilindən fərqli mənzərə doğur.Müsəlman tatarlar Borçalinski və Yekaterinenfeldski sahələrində çoxluq təşkil edib. Azərbaycanın Borçalıdakı ərazilərə iddiasının arxasında bu səbəb durub.

1886-cı ildə Borçalı uyezdinin Borçalı sahəsində əhalinin ümumi sayı 19109 olub. Onlardan tatarlar – 64,7 faiz, ermənilər – 35,1 faiz, gürcülər və imeretililər isə 0.04 faiz təşkil ediblər. Bu sahənin bütün müsəlman əhalisi tatarlardan ibarət olub. Onların 52,3 faizi sünni, 47,7 faizi isə şiə olub.

1886-cı ilin rəqəmlərinə görə, Borçalı uyezdinin Yekaterinenfeldski sahəsində əhalinin ümumi sayı 13973 olub. Onlardan tatrlar – 71,8 faiz, ermənilər – 10,3 faiz, almanlar – 8,7 faiz, yunanlar – 5,2 faiz, gürcülər və imeretililər – 4 faiz, ruslar isə 0.05 faiz təşkil ediblər. Bu sahədə bütün müsəlmanlar tatar olub, onların 44,5 faizi sünni və 54,5 faizi şiə olub.

Bakı eləcə də Borçalı uyezdinin Trialetski sahəsini də istəyib, lakin bu sahədə tatar-müsəlman əhalisi 24 faiz olub və onlar əsasən həmin sahənin cənub hissəsində yaşayıblar.

Beləliklə, Azərbaycanın irəli sürdüyü iddiaların arxasında demoqrafik dəlillər durub.

Üç sahənin əhalisinin strukurunda müsəlmanlar çoxluq təşkil edib.

Dördüncü sahədə müsəlmanlar əsasən cənub hissədə yaşayıb.

Fotonun müəllifiHARUN YILMAZ Image captionBorçalı və Tiflis qəzalarının inzibati-ərazi bölgüsü – 1917

Gürcüstan höküməti həmin əraziləri Gürcüstanın ərazisi sayıb.

Onların mövqeyi 3 ayrı arqumentə söykənib.

Onların birinci arqumenti əvvəlki inzibati bölgünün üstünlüyə malik olması barədə hüquqi prinsipə əsaslanıb.

Rusiya İmperiyasındakı inzibati bölgüyə əsasən, həmin sahələr Tiflis quberniyasının tərkibində bu quberniya yarandığı vaxtdan olub.

Tiflis quberniyası Kutaisi quberniyası ilə birgə müstəqil Gürcüstanın özülünü təşkil edən bölgələr sayılır.

İkinci arqument tarixə istinad edib.

Bu ərazilərin Tiflis quberniyasına aid edilməsinin səbəbi həmin ərazilərə Rusiya hökmranlığından da əvvəl Gürcüstan çarlığının nəzarət etməsi olub.

Bu səbəbdən çarlığın sərhədləri Tiflis quberniyasının sərhədləri ilə üst-üstə düşüb.

Nəhayət, Gürcüstan tərəfinin təhlükəsizliklə bağlı narahatlıqları olub.

Belə ki, bu üç rayon yeni respublikanın paytaxtı Tbilisyə çox yaxın idi.

Bu rayonların Azərbaycana verilməsi Tbilisini sərhəd şəhərinə çevirərdi.

Qeyd edilən dörd rayon ən əvvəldən iki respublika arasında mübahisəli əraziyə çevrildi.

1918-ci ilin iyununda, Gürcüstan hərbiyyəsi Almaniya ordusu bölümünün dəstəyi ilə Borçalı bölgəsinə girərək bu ərazini nəzarəti altına aldı.

Həmin dövrdə keçmiş Rusiya İmperiyası ordusunun müsəlman diviziyası Qarayazıda qaldı, Gəncədə isə o zaman Türk qüvvələri yerləşirdi. Nəticədə, Gürcüstan tərəfinin öz nəzarətini daha da genişləndirmək cəhdlərinin qarşısı alındı.

Müstəqilik dövrünün sonrakı 2 ili ərzində hər iki tərəf aralarındakı ərazi mübahisəsinin dinc həll yolunu tapmağa çalışıb.

1921-ci ildə Bolşeviklər Gürcüstanı tutaraq üç Cənub Qafqaz respublikalarına nəzarəti ələ keçirdilər.

Azərbaycan və Gürcüstan böyük federasiyanın tərkib hissələrinə çevrildilər.Borçalı Gürcüstanda qaldı. Bu ərazi Azərbaycana niyə verilmədi?

Bu sualın cavabını 1921-ci ildə Cənubi Qafqazda ərazi mübahisələrin həllinə Bolşevik yanaşmasında axtarmaq gərəkdir.

Bolşeviklər gələndə Cənubi Qafqazda üç respublika arasında hərəsinin hərəyə qarşılıqlı ərazi iddiaları var idi

Bu mübahisələrin həlli prosesində hər bir respublika eyni zamanda nəyisə qazandı, nəyisə də itirdi.

Gürcüstanla Azərbaycan arasında mübahisəyə gələndə, Zaqatala və Borçalı mübahisə predmeti olan iki böyük ərazi idi.

Azərbaycan Zaqatalanı özündə saxladığı halda, Gürcüstan özündə Borçalını saxladı.

Bolşevik vasitəçilər balansı gözləməyə çalışırdılar: Tortdan hərəyə bir tikə, təkbaşına isə tortu yemək olmazdı.

Tarix

Mamlakatimizda erkin demokratik jamiyatga o’tish jarayonida xalq xo’jaligining barcha sohalari bilan bir qatorda xalq ta’limi sohasida ham izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Mustaqil O’zbekisitonning kelajagini zarur mutaxassislar bilan ta’minlash maqsadida 1997-yil 29-avgustda Respublika Oliy Majlisining IX sessiyasida “Ta’lim to’g’risidagi qonun” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi va uning hayotga joriy etilishi nihoyatda buyuk ahamiyatga ega bo’lgan voqea bo’ldi.
Bizga ma’lumki, har bir tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichlarida, turli ijtimoiy-siyosiy tub burilish yuz beradi. Bu o’zgarishlar xalqni, tinimsiz kurashlari, erk ozodlik uchun harakatlari misolida ko’zga tashlanadi. Shu nuqtai-nazardan qaraydigan bo’lsak, XXI asr bo’sag’asida O’zbekiston xalqi tarixida yangi davr boshlandi. 1991 yil 1 sentyabrda O’zbekiston o’zining davlat mustaqilligini qo’lga kiritdi. Bu yil mustaqilligimizning 17 yilligini bayram qildik. Xalqimiz demokratik, odil huquqiy jamiyat qurish yo’lida dastlabki sinovlardan o’tib, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish yo’lidan bormoqda. Endi uni asrash va mustahkamlash, tezda jahondagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga ko’tarish xalqimizning, ayniqsa yoshlarimizning o’z o’rniga bo’lgan mehr-muhabbatiga va milliy istiqlol uchun kurashga tayyorgarligiga bog’liq.
Darhaqiqat, qullik, tobe’lik va mustamlaka mute’ligi asorati g’oyalardan ozod bo’lish uchun milliy ongni, tafakkurni, milliy vijdonni shakllantirmoq kerak ekan, milliy ongni, milliy tafakkur va milliy vijdonni qaror toptirmoq uchun nima qilmoq kerak? Buning uchun ona xalqimizning haqiqiy tom ma’nodagi tarixini o’rganmoq kerak, o’qimoq kerak va yangisini yaratmoq kerak. O’tmish tarixini chuqur bilmasdan, kelajakni yaxshi va aniq tasavvur qilish mumkin emas. Chunki, tarix xalq xotirasi, Vatanimiz o’tmishi avlodlar sevib, e’zozlab o’rganib saboq oladigan hayot maktabidir. Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimovning, tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak deb bunday deydi: “Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan kishining kelajagi ham bo’lmaydi” deganlari ayni haqiqatdir (Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li – Т.: O’zbekiston, 1992, 75-bet.)
Bu oliyjanob va umuminsoniy fazilatlarni ongimizda qaror toptirishimiz va shakllantirishimizda Respublika tarixining o’rni kattadir.
“Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz tariximizni tiklashumiz xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish yana bir bor qurollantirish zarur”.
Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Prezidenti. Mustaqillikning buyuk mahsuli bo’lgan O’zbekiston tarixi fani uzoq o’tmishga xos jihatlari bilan ajralib turuvchi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqiyotimiz to’g’risidagi bilimlarning majmuidir. Unda ijtimoiy hodisalar va voqealar, ular o’rtasidagi muhim aloqalar va bog’lanishlar aniq voqelik bilan chambarchas holda o’rganiladi.
O’zbek xalqi O’rta Osiyodagi barcha xalqlar qatorida doimo erkinlik, ozodlik va mustaqillik uchun mustamlakachilar va yot kelgindilarga qarshi kurash olib borganligi mazkur fanning diqat markazida turadi. Tarixning komil insonni, yuksak ma’naviyatlilikni yuzaga keltirishdagi o’rnini Prezidentimiz Islom Karimov quyidagicha belgilaydi: “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta tarixiy xotira kerak”.
“Har qaysi inson – Men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kim bo’lgan? Millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqa turishi, tiklanishi, shakllanishi jarayoni qanday kechgan? degan savollarni o’ziga berishi tabiiy. Nega jahonga buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib, to shu choqqacha erishgan yuksalish darajalaridan tushib ketdi? Nega so’nggi uch asr mobaynida boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay Chor Rossiyasining o’lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham o’rni bo’lmaganmikan? (Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Т.: 1993, 9-bet.)
Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to’g’ri xulosalar chiqaradi. Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir.
Kim bo’lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi”.

Cümhuriyyt tarixi

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının (MEK) Vikipediya Metodik Mərkəzinin könüllülərinin və Şəms Tərcümə Mərkəzilə birgə əməkdaşlığı çərçivəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə aid bir sıra məqalələr müxtəlif dillərə çevrilib.

Bu sözləri Mərkəzi Elmi Kitabxananın Sərbəst elektron resurslar şöbəsinin müdiri Elnur Eltürk söyləyib:

“70-dən çox məqalə başqa dillərə tərcümə olunaraq, xarici dilli vikipediyalarda yerləşdirilib. Bununla da tarixi şəxsiyyətlərimiz haqqında məlumatların daha geniş bir şəkildə yayılmasını təmin edə bildik. Könüllülərimiz Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərən vikipediyaya töhfə verməkdə davam edirlər. Məlumat üçün bildirim ki, könüllülər tərəfindən Azərbaycan dilində 250-dən çox məqalə yaradılıb və ya əsaslı redaktə olunub. Proses davam edir. İyun ayında MEK olaraq “AXC-100 Vikipediyada” başlıqlı tədbir keçirməyi planlaşdırırıq. Tədbirdə nə qədər məqalə yaradıldığını, redaktə olunduğunu açıqlayacağıq. Şöbəmizin əməkdaşları və könüllü vikiçilər öz üzərlərinə düşən işi məsuliyyətlə yerinə yetirir və fəaliyyətlərini AMEA-nın müxtəlif qurumları ilə elmi mənbələrdən daha dolğun istifadə məqsədilə əlaqələndirirlər”.

Ana səhifəyə qayıt Baxış: 645 Tarix: 6-05-2018, 11:43