Ədəbiyyat müntəxəbatı
Təlimin bütün pillələri arasında varisliyin gözlənilməsi bədii əsərlərin oxusu və təhlili üzrə bacarıqların formalaşdırılmasında mühüm şərtdir. Proqramda XI sinfi bitirən şagirdlərdə müxtəlif dövrlərdə və janrlarda yazılmış bədii əsərləri oxumaq, estetik hadisə kimi qavramaq və təhlil etmək bacarığı formalaşdırılması vəzifəsi qarşıya qoyulmuşdur. Ədəbi təhsilin bütün pillələrində bədii mətnin oxusu və təhlili üzrə bacarıqların yaradılmasının zəruriliyi qeyd edilsə də, ayrı-ayrı siniflərdə hansı bacarıqlar üzrə iş aparılacağı konkretləşdirilməmişdir.
Səadət kamalla yetişir başa
XXI əsrin başlanğıcı pedaqoji elmlərdə, o cümlədən ədəbiyyat tədrisində yeni metodik təfəkkürün bərqərar olması, yeni inkişaf meyillərinin, ideyaların yaranması və tətbiqi ilə əlamətdardır. Ədəbiyyat təliminin məzmununa yeni yanaşma ilk növbədə təlim-tərbiyə prosesinin humanistləşdirilməsi, təlimin differensiallaşdırılması, inteqrativ metodika yeni dərs texnologiyalarından istifadə, tədrisin elm və mədəniyyətin müasir səviyyəsinə çatdırılması, fəal, interaktiv təlim metodlarının sistemli tətbiqi, kurikulum ideyalarının düzgün reallaşdırılması, alternativ dərslik və vəsaitlərin yaradılması ilə bağlıdır.
Müasir məktəbdə ədəbiyyat tədrisinə yeni yanaşmanın mahiyyəti bədii əsərin şagird – oxucuya mənəvi, estetik, və emosional təsirinin gücləndirilməsi, həyati bacarıqların aşılanmnası, şagirdlərdə müstəqilliyin, özünüdərkin tərbiyə olunması, oxucu qavramasının, mütaliəyə, ədəbiyyatın öyrənilməsinə marağın inkişafı, təlimə yaradıcı münasibətin formalaşdırılmasını nəzərdə tutur.
Ədəbiyyat fənninin məzmunu və strukturu Təhsil Nazirliyinin işçi qrupunun işləyib hazırladığı V-XI siniflər üçün ədəbiyyat proqramında öz əksini tapıb. 2003-cü ildən ümumtəhsil məktəblərində tətbiq olunan həmin proqram əsasında hazırlanmış yeni nəsil ədəbiyyat dərslikləri son illərdə şagirdlərin ədəbi təhsilinin məzmununa və təşkilinə öz müsbət təsirini göstərmişdir.
Ədəbiyyat kursunun məzmunu şagirdlərin ədəbi təhsili, tərbiyəsi və inkişafı vəzifələri, həyat təcrübəsi, maraq dairəsi, ədəbiyyat tarixi haqqında zəruri biliklərin formalaşdırılması əsasında müəyyənləşdirilmişdir. Kursun quruluşu isə söz sənətinin mahiyyətinin, xüsusiyyətlərinin başa düşülməsi, şagirdlərin ədəbi, mənəvi-estetik inkişafının təmin edilməsi baxımından əsaslandırılmışdır.
Təlim fənni kimi ədəbiyyat fənninin məzmununu keçmiş və müasir dövrün dəyərli söz sənəti nümunələrinin, görkəmli ədiblərin həyat və yaradıcılığının, tarixi-ədəbi prosesin mühüm faktlarının (ayrı-ayrı dövrlərdə ədəbiyyatın inkişaf meyilləri, ədəbi cərəyanlar, ədəbi mübarizələr və s.), bədii əsərin dolğun şəkildə mənimsənilməsi üçün zəruri olan ədəbiyyat nəzəriyyəsi elementlərinin öyrənilməsi təşkil edir. Şagirdlərin şifahi və yazılı nitqinin inkişafı üzrə işlər ədəbiyyat fənninin üzvi tərkib hissəsidir.
V-XI siniflərin «Ədəbiyyat» proqramında ədəbiyyat fənninin məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirilərkən milli ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz, ənənələrimiz əsas götürülmüşdür. Proqramda deyilir ki, ədəbiyyat fənninin ali məqsədi yüksək ideya-bədii dəyərə malik əsərlərin öyrənilməsi əsasında şagirdlərin dünyagörüşünü genişləndirmək, mili və ümumbəşəri mənəvi dəyərləri mənimsətmək, nəticə etibarilə onların vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmalarına kömək etməkdir. [1]
Ədəbiyyatın məktəbdə öyrənilməsi zamanı şagirdlərdə ədəbi-bədii zövqün sinifdən-sinfə keçdikcə, tədricən formalaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu prosesdə şagirdlərin mütaliə ilə bağlı xüsusi bacarıqlara yiyələnməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Proqramda belə bir cəhət əsas götürülmüşdür ki, bədii mətnin oxunması, qavranılması və qiymətləndirilməsi məhz bu bacarıqların mövcudluğu şəraitində mümkündür.
Təlimin bütün pillələri arasında varisliyin gözlənilməsi bədii əsərlərin oxusu və təhlili üzrə bacarıqların formalaşdırılmasında mühüm şərtdir. Proqramda XI sinfi bitirən şagirdlərdə müxtəlif dövrlərdə və janrlarda yazılmış bədii əsərləri oxumaq, estetik hadisə kimi qavramaq və təhlil etmək bacarığı formalaşdırılması vəzifəsi qarşıya qoyulmuşdur. Ədəbi təhsilin bütün pillələrində bədii mətnin oxusu və təhlili üzrə bacarıqların yaradılmasının zəruriliyi qeyd edilsə də, ayrı-ayrı siniflərdə hansı bacarıqlar üzrə iş aparılacağı konkretləşdirilməmişdir.
Şagirdlərin ədəbi inkişafı əsas etibarilə ədəbiyyatdan müxtəlif məşğələlərdə bədii əsərlərin oxusu və təhlili vasitəsilə həyata keçirilir. Şagirdlər ədəbi-nəzəri biliklərə yiyələnir, söz sənəti nümunələrini oxumağı, ideya-bədii məzmununu dərk etməyi, qiymətləndirməyi öyrənirlər.
Orta məktəblərdə şagirdlərin ədəbi təhsili üç pillədə həyata keçirilir:
1. İbtidai təhsil (I-IV siniflər)
2. Ümumi orta təhsil (V-IX siniflər)
3. Tam orta təhsil (X-XI siniflər)
Şagirdlərin ibtidai siniflərdə ədəbi təhsili ümumi orta təhsil pilləsi üçün zəmin rolunu oynayır. Bu pillədə məktəblilərin mütaliə mədəniyyətinin, nitqinin inkişafı, söz sənəti haqqında ilkin elementar biliklərə yiyələnməsi üzrə iş aparılır. İbtidai siniflərdə qazanılmış ədəbi bilik və bacarıqlar nəzərə alınmaqla şagirdlərin bədii əsərləri emosional qavraması növbəti təhsil pilləsində inkişaf etdirilir, oxucu təcrübəsi artırılır.
Ümumi orta təhsil pilləsində (V-IX siniflər) ədəbiyyatın müstəqil fənn kimi öyrənilməsinə başlanır. Məktəblilər müxtəlif mövzu və janrlarda əsərlərlə tanış olur, ayrı-ayrı sənətkarların həyatı, yaradıcılığı, ədəbiyyatşünaslıq terminləri, bədii təsvir və ifadə vasitələri haqqında məlumat əldə edirlər.
V-IX siniflər müstəqil təlim pilləsi olmaqla yanaşı, tam orta təhsil pilləsində ədəbi-tarixi kursun öyrənilməsi, şagirdlərin daha mürəkkəb, irihəcmli əsərləri, ədəbi-nəzəri məsələləri qavraması, ədəbi bilik və bacarıqlarının dərinləşdirilməsi və inkişafı üçün zəmin yaradır.
V-VII siniflərdə proqram mövzuları tematik prinsip üzrə (Vətən sevgisi, ana məhəbbəti, ana dünyası, müharibə və insan taleyi və s.) müəyyənləşdirilmişdir. Təhsil Qanununa uyğun olaraq icbari təhsilin IX sinifdə bitməsi VIII-IX siniflərin proqram və dərsliklərinə fərqli yanaşmanı şərtləndirmişdir. Belə ki, ümumi orta təhsili başa vuran şagirdlərin qədim dövrlərdən bu günədək ədəbiyyatımızın inkişaf yolu, qüdrətli nümayəndələrinin yaradıcılığı barədə müəyyən sistemli biliklərə yiyələnməsi zərurəti meydana çıxır. Odur ki, VIII-IX siniflərdə proqram mövzuları əvvəlki siniflərdən fərqli olaraq tarixi-ədəbi prosesin inkişaf məntiqinə uyğun müəyyənləşdirilmiş, ayrı-ayrı sənətkarların həyat və yaradıcılığı nümunəsində ədəbiyyatımızın qədim dövrdən üzü bəri inkişaf yolu izlənilmişdir.
Tam orta təhsil pilləsində (X-XI siniflər) ədəbiyyat tarixi-ədəbi prinsip əsasında tədris edilir, qədim dövrlərdən bu günədək ədəbiyyatımızın ən dəyərli nümunələri monoqrafik və icmal mövzuları vasitəsilə öyrənilir. Tədrisinə ayrıca saat ayrılan monoqrafik mövzular qüdrətli sənətkarların həyat və yaradıcılığının öyrənilməsinə həsr olunur. Məsələn, “X sinifdə “M.F.Axundzadə” monoqrafik mövzusu sənətkarın həyatını, yaradıcılığının, “Aldanmış kəvakib” povestinin, “Hekayəti – Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” pyesinin ayrıca dərs saatlarında öyrənilməsini nəzərdə tutur. Şagirdlər müxtəlif dövrlərdə yaşamış sənətkarların yaradıcılığı, bədii əsərləri ilə tanış olmaqla ədəbiyyatımızın tarixini, inkişaf xüsusiyyətlərini öyrənirlər.
Yuxarı siniflərdə keçilən icmal mövzular ədəbiyyat tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərinə həsr olunur. Ədəbiyyat proqramında Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi aşağıdakı dövrlərə bölünmüşdür:
1. Qədim dövr (ən qədim zamanlardan XIII əsrə qədər)
2. Orta dövr (XIII əsrdən XVII əsrə qədər)
3. Yeni dövr (XVII əsrdən XX əsrin əvvələrinə qədər)
4. Ən yeni dövr (XX əsrin əvvəllərindən bu günə qədər)
İcmal mövzuları şagirdlərə hər dövrün sosial-mədəni mənzərəsi, ədəbiyyatın inkişaf meyilləri, özünəməxsus cəhətləri, görkəmli nümayəndələri barədə biliklərə yiyələnməsini təmin edir. Beləliklə, məktəb ədəbiyyat kursunun bir-birindən təsrid olunmuş əsərlərin öyrənilməsinə çevrilməsinin qarşısı alınır. Müxtəlif dövrlərin qarşılıqlı əlaqəsini, yazıçıların yaradıcılığının özünəməxsusluğunu, onları bir-birinə yaxınlaşdıran ideyaları, ədəbi prosesin inkişafındakı varisliyi aydınlaşdıran icmal mövzuları məktəb ədəbiyyat kursunun tamlığını, bütövlüyünü təmin edən vasitə yerində çıxış edir.
İcmal mövzuları monoqrafik mövzuların öyrənilməsi üçün zəmin yaradır. İcmal və monoqrafik mövzular bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir, biri digərini tamamlayır, məktəb ədəbiyyat kursunun əsasında duran nəzəri məsələlərin (bədii yaradıcılıq metodu, ədəbi cərəyanlar, söz sənətinin özünəməxsusluğu və s.) öyrənilməsini təmin edir.
Şagirdlərin nitq inkişafı üzrə işlərin aparılması ədəbiyyat kursunda mühüm yer tutur. Nitq inkişafı üzrə işlər şagirdlərdə bədii sözə həssas münasibət aşılanması, sözün, fikrin məna incəliklərini duymaq, ifadə etmək bacarığının, nitq mədəniyyətinin formalaşdırılmasını nəzərdə tutur. Sənətkarın sözdən istifadə məharəti, obrazlı sözün ifadəliliyi, sərrastlığı, fikir tutumu, yığcamlığı haqqında aydın təsəvvür yaradılması nəticə etibarilə şagirdlərin şifahi və yazılı nitqinin inkişafına gətirib çıxarmalıdır.
Məktəb ədəbiyyat kursunda ədəbiyyat nəzəriyyəsinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair biliklər konkret proqram mövzuları ilə əlaqədə mənimsənilir. Bu zaman ədəbi-tarixi prosesin inkişaf meyilləri, öyrənilən materialın ideya-məzmunu, bədii xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Bədii mətnlərin oxusu, təhlili zamanı ədəbi-nəzəri biliklərin tətbiqi nəticəsində əsərin ideya-bədii məzmunu dərindən qavranılır, yazıçı sənətkarlığı haqqında dolğun təsəvvür yaradılır. Sinifdən-sinfə keçdikcə şagirdlərin qavrama səviyyəsi nəzərə alınmaqla ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə bilik və bacarıqlar mürəkkəbləşdirilir və dərinləşdirilir.
Proqramda ədəbiyyat kursunda öyrənilən bədii əsərlər üç qrupa ayrılır:
1. Ədəbiyyat dərslərində öyrənilən, mətni üzrə təhlil aparılan əsərlər. Bu əsərlər proqramda ayrıca mövzu kimi göstərilir, tədrisinə saat ayrılır.
2. Sinifdənxaric oxu üçün tövsiyə olunan əsərlər. Bu əlavə oxu materialları müvafiq proqram mövzuları ilə əlaqədar olub, şagirdlərin sənətkarın yaradıcılığı, mövzu, problem üzrə bilik və bacarıqlarını dərinləşdirmək məqsədini izləyir. Təlim materiallarının öyrənilməsi zamanı həmin əsərlər üzrə də iş təşkil edilir.
3. Müstəqil sinifdənxaric oxu üçün əsərlər. Bu əsərlərin sinifdənxaric oxu dərslərində müzakirəsi, şagirdlərin müstəqil mütaliəsinin istiqamətləndirilməsi üçün proqramda dərs saatları ayrılmışdır. Müstəqil oxu üçün əsərlər şagirdlərin yazıçıların yaradıcılığı barədə təsəvvürünün zənginləşməsinə kömək edir. Müəllim həmin əsərlərin mütaliə edilməsi, qavranılmasına müntəzəm diqqət yetirməlidir. Bu məqsədlə proqram materiallarının müstəqil oxunmuş əsərlərlə əlaqələndirilməsi, müqayisəsi, şagirdlərin mütaliə etdikləri əsərlər barədə qeydlər aparmasına nəzarət, müzakirələr, disputlar faydalıdır.
Ədəbiyyat kursunda klassik və çağdaş söz sənətimizin yüksək ideya-bədii dəyərə malik, şagirdlərin mənəvi aləminin zənginləşməsində, estetik inkişafında, dünyagörüşünün genişlənməsində əhəmiyyətli olan nümunələri, eləcə də xarici ölkələr ədəbiyyatından seçmələr öyrənilir. Həmin əsərlər seçilərkən şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri, maraq dairəsi, gücçatan səviyyədə olması, gənc nəslin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı vəzifələri də nəzərə alınmışdır.
“Ədəbiyyat” dərslikləri və dərs vəsaitləri
Yeni nəsil “Ədəbiyyat” dərsliyi və “Ədəbiyyat müntəxəbatı” dərs vəsaitlərinə məktəblilərin mənəvi-estetik tərbiyəsinin daha da gücləndirilməsi, onlarda milli və ümumbəşəri dəyərlər, həyati bacarıqlar formalaşdırılması baxımından əhəmiyyətli əsərlər daxil edilmişdir. Belə ki, təlim materiallarının mövzu, problem və janr müxtəlifliyinə xüsusi diqqət yetirilmiş, dərsdə müzakirə və sinifdənxaric oxu üçün vətənpərvərlik, məktəb, bilik, əmək, təbiətə məhəbbət, mənəvi saflıq və s. mövzularda yüksək ideya-bədii dəyərə malik bədii əsərlər seçilmişdir.
Orta ümumtəhsil məktəblərində 2012/13-cü dərs ilindən etibarən kurikulum əsasında yazılmış yeni ədəbiyyat dərsliklərindən istifadə olunur [2] .
V və VII siniflər üçün kurikulum üzrə “ Ədəbiyyat” dərsliklərini səciyyələndirən başlıca cəhətlər:
– Şagirdlərə milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlər aşılanmasına zəmin yaradır, onların ədəbiyyata, mütaliəyə marağını gücləndirir, axtarıcılığa, tədqiqatçılıq fəaliyyətinə, fərqli mənbələrdən yeni biliklər əldə etməyə sövq edir.
– Məntiqi, tənqidi, yaradıcı (bədii) təfəkkürü inkişaf etdirir.
– Tətbiqi xarakter daşımaqla zəruri həyati bacarıqların formalaşmasını təmin edir.
– Fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanlarını reallaşdırmağa zəmin yaradır.
– Fəal/interaktiv təlim şəraitinin yaradılmasını təmin edir.
– Şagirdlərin fərqli idraki imkanlarının nəzərə alınmasına şərait yaradır.
Dərsliklərə aşağıdakı tədris materialları daxil edilmişdir:
– Dərsliyin metodik strukturu, ondan istifadə qaydaları üzrə tövsiyələr;
– Azərbaycan və xarici ölkələrin şifahi və yazılı ədəbiyyat nümunələri;
– Əsərin məzmununun mənimsənilməsi və təhlili üçün sual və tapşırıqlar;
– Şifahi və yazılı nitqin inkişafı üçün sual və tapşırıqlar;
– Ədəbiyyat nəzəriyyəsi materialları;
– Ümumiləşdirmə və layihələr üzrə tapşırıqlar;
– Formativ və summativ qiymətləndirmə materialları;
– Yaradıcı tətbiqetmə, müxtəlif mənbələrdən istifadə ilə bağlı sual və tapşırıqlar;
– Bədii mətnlərdə şagirdlərə tanış olmayan sözlərin lüğəti;
– Qısa ədəbiyyatşünaslıq lüğəti.
Dərsliklərə daxil edilmiş bədii əsərlər aşağıdakı meyarlar əsasında seçilmişdir:
– əsərin yüksək ideya-bədii dəyərə malik olması;
– şifahi və yazılı söz sənəti nümunələrinin janr, mövzu müxtəlifliyi, aktual mənəvi-estetik problemləri əks etdirməsi;
– Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatından seçmələrə yer verilməsi;
– əsərin humanist istiqaməti, şagird şəxsiyyətinə müsbət təsiri;
– əsərin şagirdlərin inkişafı məqsədlərinə, maraq dairəsinə, yaş və qavrama xüsusiyyətlərinə uyğun olması;
Bədii nümunələr seçilərkən mədəni-tarixi ənənələrimiz, milli ədəbi təhsil sisteminin zəngin təcrübəsi nəzərə alınmışdır. Seçilmiş bədii nümunələr vasitəsilə milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlər, vətənpərvərlik, soykökünə bağlılıq, təbiətə qayğıkeş münasibət, insan hüquq və azadlıqları, dini dəyərlər aşılanması imkanları diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.
Dərsliklərdə kurikulum üzrə fənn standartlarının tələblərinə uyğun olaraq ədəbiyyat nəzəriyyəsi materialları (nağıl, təmsil, hekayə, epitet, bənzətmə və s. haqqında məlumat) verilmişdir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə biliklərdən bədii əsərlərin öyrənilməsi prosesində istifadə olunması, nəzəri biliklərin bədii mətnin məzmununun öyrədilməsi və təhlili prosesində tətbiqi məqsədilə hər mövzu üzrə sual və tapşırıqlar sistemi işlənilmişdir .
Təlimin səmərəli təşkilində müəllim üçün istiqamətverici rol oynayan metodik vəsaitlərə aşağıdakılar daxildir:
– Ədəbiyyat fənni üzrə məzmun standartlarının inteqrativ reallaşdırılması cədvəli;
– Dərslikdə verilmiş təlim materiallarının illik və gündəlik planlaşdırılması;
– Dərslərin müasir tələblər baxımından keçilməsi üzrə metodik tövsiyələr;
– Hər bir dərsin təlim məqsədləri, təlim standartları, fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanları;
– Konkret mövzular üzrə dərslərin fəal/interaktiv metodlarla təşkili texnologiyası;
– Formativ və summativ qiymətləndirmə materialları;
– Təlim prosesinin təşkilində variativliyi təmin etmək məqsədilə müəllim üçün əlavə sual və tapşırıqlar sistemi.
– Şagird üçün əlavə oxu mənbələri və materiallarının siyahısı;
– İstifadə olunmuş materialların (resursların) siyahısı.
Metodik vəsaitlərdə kurikulum üzrə dərslərin səmərəli təşkili ilə əlaqədar müəllimin fəaliyyətinin başlıca istiqamətləri, onun yaradıcılıq və təşəbbüskarlığına imkan yaradan vasitələr öz əksini tapmışdır. Vəsaitə daxil edilmiş yeni tipli dərs nümunələrində fəal/interaktiv təlim imkanlarının, şagird-şagird, şagird – müəllim əməkdaşlığının reallaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu məqsədlə ədəbiyyat dərslərində bu və ya digər mövzunun tədrisi baxımından əhəmiyyətli olan fəal/interaktiv təlimin üsullarına geniş yer verilib. Dərs nümunələrində ayrı-ayrı siniflərdə şagirdlərin hazırlıq səviyyəsinin fərqli olması nəzərə alaraq təlim üsullarının və tapşırıqlarının çoxvariantlılığı təmin edilib, konkret şəraitə uyğun olaraq müəllim üçün seçim imkanları gözlənilib. Şübhəsiz, müəllim təqdim olunan dərs nümunələrinə ehkam kimi yanaşmamalı, təklif olunan ideyalardan, metodik istiqamətlərdən yaradıcılıqla bəhrələnməlidir. Metodik tövsiyələr işlənərkən belə bir cəhət əsas götürülmüşdür ki, hər bir müəllim təqdim olunan yeni tipli dərs nümunələrindən, dərslərin quruluşundan, metodik sistemindən çıxış edərək öz dərs nümunələrini yarada və tətbiq edə bilər.
Təlim məqsədlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi kurikulumdakı məzmun standartlarının reallaşdırılması baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Təlim məqsədləri dərsdə şagird nailiyyətlərinə aparan yoldur. Bu baxımdan hər ədəbiyyat dərsində hər üç məzmun xəttini əhatə edən alt standartlara uyğun təlim məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Təlim məqsədlərinin yerinə yetirilməsi məzmun standartlarının addım-addım reallaşdırılmasını, ilin sonunda isə gözlənilən təlim nəticə-
lərinin əldə olunmasını təmin edir.
Təlim prosesində inklüzivliyin, differensial təlimin təmin olunması üçün şagirdlərin qavrama səviyyəsinə uyğun bədii mətnlərdən, müxtəlif tipli – bərpaediici və yaradıcı, sadə,orta, mürəkkəb tipli tapşırıqlardan istifadə olunmuş, metodik vəsaitdə bunlardan konkret təlim şəraitinə uyğun istifadə ilə bağlı tövsiyələr, müxtəlif variantlı dərs nümunələri verilmişdir.
Dərsliklərə əsərin təhlili üçün “Oxuyun. Fikirləşin. Cavab verin” başlıqlı mətnlər daxil edilmişdir. Əvvəlki dərsliklərdə şagirdlərin bədii mətni müstəqil təhlil etmələrini nəzərdə tutan, onlara istiqamət verən bölmələrin daxil edilməməsi təlim prosesində ciddi problemlər yaradırdı. Bu mənada yeni dərsliklərə daxil edilən, əsərin mövzusu, ideyası, obrazların xarakteri və s. təhlili üçün sual və tapşırıqlar sistemindən ibarət mətnlər şagirdlərin əsərin ideya-bədii məzmununu müstəqil dərk etməsi, təhlil bacarıqlarının formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayır.
Şagirdlərin diqqətini yazıçının bədii dil, üslub sənətkarlığına yönəldən, əsərdəki bədii gözəlliyin, obrazlılığın başa düşülüb qiymətləndirilməsi ilə bağlı sual və tapşırıqlar da dərsliklərin məziyyətini artıran cəhətlərdəndir.
İfadəli oxu ilə bağlı tapşırıqların dərsliklərə daxil edilməsi müsbət dəyərləndirilməlidir. Doğrudur, əvvəlki dərsliklərdə də “Şeiri ifadəli oxuyun” tipli tapşırıqlar vardı. Lakin ifadəli oxuya necə hazırlaşmaq, onu necə həyata keçirmək barədə konkret istiqamətin, nümunələrin olmaması təcrübədə həmin tələbin reallaşdırılmasına imkan vermirdi.
Dərsliklərdə ədəbiyyat nəzəriyyəsi anlayışlarının sadə şəkildə izahı, konkret nümunələrlə aydınlaşdırılması da diqqəti cəlb edir. «Müstəqil iş üçün», «Sinifdənxaric oxu üçün», «Ədəbiyyat nəzəriyyəsi» başlıqlı bölmələr dərsliklərin metodik aparatını zənginləşdirmişdir. Bu bölmələr şagirdlərin hər bir konkret mövzu üzrə bilik və bacarıqlarını dərinləşdirməyə və genişləndirməyə imkan yaradır.
Hazırda məktəblərimizdə kurikulum üzrə dərsliklərlə yanaşı, VIII-XI siniflər üçün ənənəvi «Ədəbiyyat» dərsliklərindən də istifadə olunur.
VIII-IX siniflər üçün «Ədəbiyyat» dərsliklərində görkəmli sənətkarların yaradıcılığı nümunəsində ədəbiyyatımızın inkişaf yolu izlənilmiş, hər bir sənətkarın həyatı və yaradıcılığı barədə yığcam məlumat verilmişdir. Yazıçının həyat və yaradıcılığı barədə mətnlərdə onun yaradıcı şəxsiyyətinə maraq oyatmaq, yuxarı siniflərdə öyrədiləcək oçerklər üçün zəmin yaratmaq niyyəti əsas götürülmüşdür.
Həmin dərsliklərdəki söz sənətinin ideya-estetik təsirini gücləndirən bədii nümunələr vasitəsilə şagirdlər şifahi və yazılı ədəbiyyat haqqında sistemli bilik və bacarıqlara yiyələnir. Bu məqsədlə dərsliklərə metodik siqləti ilə seçilən «Əsərin məzmunu ilə bağlı sual və tapşırıqlar», «Əsərin təhlilinə hazırlaşın», «İfadəli oxuya hazırlaşın», «Müstəqil iş üçün», «Sinifdənxaric oxu üçün», «Ədəbiyat nəzəriyyəsi» bölmələri daxil edilmişdir.
«Əsərin təhlilinə hazırlaşın» mətnlərində məktəblilərə əsərin təhlili ilə əlaqədar konkret tövsiyələr verilir, onların tədqiqatçılıq fəaliyyəti istiqamətləndirilir. Müəlliflər yüksək ideya-bədii dəyərə malik əsərlərin öyrənilməsi zamanı şagirdləri hər bir mətni onun ideya-məzmunu, ədəbi-bədii özəllikləri, sənətkarlıq xüsusiyyətləri əsasında təhlil etməyə istiqamətləndirmək niyyətini əsas götürmüşlər. Bu isə öz növbəsində məktəblilərin müstəqil mühakimə yürütmək qabiliyyətini, bədii təfəkkürünü inkişaf etdirməyə, dünyagörüşünü genişləndirməyə, milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərləri mənimsəmələrinə imkan verir.
Dərslikdə hər bir mövzu ilə əlaqədar verilmiş «Müstəqil iş üçün», «Sinifdənxaric oxu üçün», «Ədəbiyat nəzəriyyəsi» bölmələri də şagirdlərin yaradıcı təlim fəaliyyətini səmərəli təşkil etmək baxımından əhəmiyyətlidir.
«Ədəbiyyat» dərsliklərinin metodik aparatı məktəbdə ədəbiyyatın öyrədilməsi prosesinin tərbiyə və təhsil potensialını gücləndirir, müəllimi yeni təlim texnologiyalarından istifadəyə, sadədən mürəkkəbə, müşahidədən ümumiləşdirməyə, analizdən sintezə keçməyə, ədəbi təhsilin inkişafetdirici səciyyə daşımasına nail olmağa istiqamətləndirir.
Ənənəvi “Ədəbiyyat” dərslikləri vaxtilə yeni pedaqoji təfəkkürün, metodik düşüncənin məhsulu kimi yaranmış, istər ənənəvi metodikanın, istərsə də ədəbiyyat tədrisi metodikasının, ədəbiyyatşünaslığın son nailiyyətlərini özündə ehtiva etmişdir. Şübhə yoxdur ki, orta məktəb sınağından çıxmış ədəbiyyat dərsliklərindəki metodik sistemdən, orijinal ideyalardan gələcəkdə kurikulum üzrə dərsliklərin tərtibi zamanı də yetərincə istifadə olunacaqdır.
Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI sinifləri üçün «Ədəbiyyat» dərslikləri də şagirdlərin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı vəzifələri, qavrama səviyyəsi nəzərə alınmaqla yazılmışdır. Ədəbi-tarixi prinsipə əsaslanan bu dərsliklərdə ayrı-ayrı sənətkarların həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş ədəbi oçerklər, icmal mövzular verilmişdir.
X-XI siniflər üçün «Ədəbiyyat» dərsliklərində monoqrafik şəkildə öyrənilən əsərlərin geniş təhlili verilməmişdir. Bu zaman belə bir cəhət əsas götürülmüşdür ki, məktəblilər əsərin müzakirəsi zamanı hazır hökmlərə, əzbərçiliyə deyil, bilavasitə əsərin mətninə əsaslanmalı, müstəqil fikir söyləməli, öz hökmlərini əsaslandırmalıdır.
Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün «Ədəbiyyat müntəxəbatı»nda proqramın tələbinə uyğun olaraq, ədəbiyyatımızın qədim dövrdən iyirminci əsrə qədərki mərhələsi əhatə olunmuş, hər bir sənətkarın ayrıca öyrənilən əsərləri vəsaitə daxil edilmişdir. Bu zaman pedaqoji tələblər, tədrisə ayrılan saatlar nəzərə alınaraq bəzi irihəcmli mətnlərdə zəruri ixtisarlar aparılmışdır.
İcmal mövzular üzrə bədii nümunələr, əlavə oxu üçün nəzərdə tutulmuş materiallar müntəxəbatda ulduz işarəsi ilə verilmişdir. Məktəbliləri daha geniş müstəqil mütaliəyə cəlb etmək niyyəti güdən həmin əsərlərin ədəbiyyat dərslərində geniş müzakirəsi, şeirlərin əzbər söylənilməsi tələb olunmur. Belə ki, şagirdlər monoqrafik şəkildə öyrənilən əsərləri oxumaqla kifayətlənməməli, müstəqil mütaliə vasitəsilə mövzu, problem, sənətkarın şəxsiyyəti, yaradıcılığı barədə dərin bilik əldə etməyə çalışmalıdır.
XI sinfin “Ədəbiyyat müntəxəbatı”na yeni və ən yeni dövr dövr Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə əsərlər daxil edilib. Bu sinifdə təlim materiallarının əsas hissəsini irihəcmli, mürəkkəb əsərlər təşkil edir. Tərtibçi-müəlliflər bu cəhəti nəzərə alaraq dərslik- müntəxəbata yalnız monoqrafik şəkildə öyrənilən bədii əsərləri daxil etmiş, bu yolla şagirdlərin təlim yükünü ağırlaşdırmamağa çalışmışlar.
Dərslik – müntəxəbata ədəbiyyat tariximizdə müstəsna xidmətləri ilə seçilən sənətkarların yaradıcılığı, ayrıca öyrənilən əsərləri ilə bağlı materiallar, sual və tapşırıqlar sistemi şagirdlərin ədəbi biliklərə dərindən yiyələnməsinə imkan verir.
Ədəbiyyat kurikulumu [3]
Müasir məktəbdə ədəbiyyat tədrisinə yeni yanaşmanın mahiyyəti hazırlanan kurikulum sənədlərində öz əksini tapmışdır. Ədəbiyyat kurikulumunun ümumi orta və tam orta təhsil pillələrində qarşıya qoyduğu məqsəd və vəzifələr təlimə ənənəvi baxışın, metodik istiqamətin dəyişdirilməsini qaçılmaz etmişdir.
Kurrikulum sözünün latınça mənası kurs, elm deməkdir. Bu termindən 1876-cı ildən istifadə olunmağa başlanılıb. İlk fənn kurikulumları isə 1918-ci ildə ABŞ-da meydana gəlmişdir. Azərbaycanda bu termindən keçən əsrin 90-cı illərindən etibarən istifadə olunur. Kurikulum təlimin məqsədi, məzmunu, standartları, texnologiyalarını, son məqsədə çatmağın yolları, vasitə və üsulları, həmçinin bu sahədəki fəaliyyətin səmərəliliyini yoxlamağın metod və vasitələrini özündə əks etdirən konseptual sənəddir.
Ədəbiyyat kurikulumunda şagirdlərin ədəbi təhsilinin məzmununa aşağıdakı tələblər verilir:
1. Ədəbi təhsilin məzmununu şagirdlərin və cəmiyyətin tələbatına, dövlətin təhsil siyasətinə uyğunlaşdırmaq;
2. Məzmunu nəticəyönümlülük, şəxsiyyətyönümlülük, şagirdyönümlülük, inteqrativlik prinsipləri əsasında müəyyənləşdirmək;
3. Şagirdlərin təlim marağını, potensial imkanlarını nəzərə almaqla onlara davamlı inkişaflarını təmin edən, müstəqil həyatda lazım olan zəruri biliklərin və idraki, informativ-kommunikativ, psixomotor bacarıqların aşılanmasını təmin etmək;
Şəxsiyyətin inkişafına dair yeni məqsədlər şagirddə məntiqi düşünmə, tənqidi yanaşma, müstəqil qərar qəbul etmək, yaradıcı münasibət, bilikləri müstəqil əldə etmək, praktik problemləri həll etmək kimi idraki bacarıqların formalaşdırılmasını tələb edir.
4. Təhsilin məzmununa şagirdlərin ümumi inkişafına xidmət etməyən, tətbiqi xarakterdə olmayan, məzmunu ağırlaşdıran məlumat yönümlü məsələlərin daxil edilməsinə yol verməmək.
“Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kurikulumu” layihəsində ümumi və tam orta təhsil pillələrində ədəbiyyat fənninin əsaslandırılması verilmiş, kursun əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri dəqiqləşdirilmişdir. Kurikulumda qeyd edilir ki, özünəməxsus inkişaf yolu keçmiş, iki min ildən artıq yaşı olan Azərbaycan ədəbiyyatı dünya bədii mədəniyyəti xəzinəsinə dəyərli sənət abidələri bəxş etmişdir. Humanist və demokratik ideyaları parlaq şəkildə əks etdirən ədəbiyyatımızın ümumtəhsil məktəblərində tədrisi milli dövlətçilik maraqları baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məktəb ədəbiyyat kursu həqiqi vətəndaşın və müasir dünyagörüşlü şəxsiyyətin yetişməsində mühüm payı olan fənlərdəndir.
Kurikulumda qeyd edilir ki, ümumtəhsil məktəblərində ədəbiyyat tədrisinin məqsədi yüksək ideya-bədii dəyərə malik söz sənəti nümunələrinin öyrədilməsi əsasında şagirdlərdə müasir dünyagörüşü, estetik zövq, mütaliə və həyati bacarıqların formalaşdırılması, onların ədəbi təhsil, tərbiyə və inkişafının təmin edilməsi, gənc nəslin milli və bəşəri mənəvi dəyərlər zəminində tərbiyə alması, şifahi və yazılı nitqinin inkişaf etdirilməsidir.
Bu məqsədə nail olmaq üçün:
– söz sənətinin mahiyyəti, daxili qanunları barədə zəruri təsəvvürlərin yaradılması;
– milli ədəbiyyatımızın, eləcə də dünya ədəbiyyatından nümunələrin öyrədilməsi əsasında milli və bəşəri dəyərlərin, həyati bacarıqların formalaşdırılması;
– şagirdlərin zəruri ədəbi-nəzəri biliklərə yiyələnməsi;
– bədii əsərin oxusu, təhlili və qiymətləndirilməsi üzrə zəruri bacarıqların yaradılması;
– ifadəli oxu bacarığının formalaşdırılması;
– şifahi və yazılı nitq bacarıqlarının aşılanması təmin edil mə li dir.
Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi vasitəsilə:
Ümumi orta təhsil pilləsində incəsənətin bir növü kimi söz sə nətinin – şifahi və yazılı ədəbiyyatın xalqın mənəvi sərvəti olması, hə yatı, taleyüklü məsələləri özünəməxsus bədii vasitələrlə əks et dir mə si barədə şagirdlərdə dolğun təsəvvür yaradılır.
Milli və dünya ədəbiyyatından seçilmiş kamil sənət nümunələri vasitəsilə məktəblilərdə sözə, söz sənətinə həssas, bədii-emosional münasibət formalaşdırılır, təhlil, dəyərləndirmə, fikirlərini şifahi və yazılı çatdırmaq bacarığı inkişaf etdirilir.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə zəruri biliklərə və mütaliə mə də niy yətinə yiyələnən şagirdlərdə konfliktlərə, problemlərə, ədəbi nailiy yət lərə əsaslandırılmış münasibətin formalaşması təmin edilir.
Tam o rta təhsil pilləsində ş agirdlərin əsas təhsil pilləsində qa zan dıqları bacarıq və vərdişlər təkmilləşdirilməklə tarixi-xronoloji ar dıcıllıqla Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik inkişaf yolu, ədəbi ənənə və əlaqələri, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli ədəbi simalarının yaradıcılığından nümunələr öyrənilir, ədəbiyyat nə zəriyyəsinə dair məlumatlar genişləndirilir, məktəblilərin ədəbi-bədii, tənqidi təfəkkürünün formalaşması təmin olunur.
Ədəbiyyat kurikulumunun fənyönümlü deyil, şəxsiyyətyönümlü, nəticəyönümlü, interaktiv, inteqrativ səciyyə daşıması, müəllim və şagirdin əməkdaşlığına əsaslanan mahiyyəti, ümumi orta və tam orta təhsil pillələrində bu fənnin tədrisinin yeni metodik sisteminin yaradılmasını zəruri edir. Təhsil prosesləri ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə hərtərəfli imkan yaradan bu sənəd ənənəvi təlim proqramı, tədris planı, planlaşdırma dan köklü şəkildə fərqlənir.
Məlumdur ki, ədəbiyyat proqramlarında tədris planındakı saatlara uyğun olaraq konkret mövzular, bədii mətnlər müəyyənləşdirilir, hər mövzuya ayrılan dərs saatları göstərilir. Kurikulum isə müəllimin məzmun xətlərindən, təlim nəticələrindən, verilən metodik tövsiyələrdən, nümunələrdən, konkret sinfin hazırlıq səviyyəsindən çıxış edərək mövzuları, bədii mətnləri, bu və ya digər mövzuya ayrılan saatları müstəqil müəyyənləşdirməsinə yol açır.
Ənənəvi fənn proqramlarının elmi təmayülünə uyğun olaraq müəllim çalışır ki, şagirdlərə mümkün qədər çox elmi bilik versin. Sanki hər bir şagird gələcəkdə mütləq ədəbiyyatçı olmalı, bədii əsər yazmalıdır. Nəticədə ədəbiyyat dərslərində şagirdin beyni həyatda ona lazım olmayacaq lüzumsuz bilik və məlumatla yüklənir.
Ədəbiyyat kurikulumunda isə şəxsiyyətə lazım olan həyati bacarıqların (bilik və idraki, sosial və praktik bacarıqlar) formalaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılır, ümumi orta, tam orta təhsil pillələrində hər sinif üçün bu bacarıqlar üzrə təlim nəticələri dəqiq göstərilir. Şəxsiyyətin inkişafına dair yeni məqsədlər şagirddə məntiqi düşünmə, tənqidi yanaşma, müstəqil qərar qəbul etmək, yaradıcı münasibət, bilikləri müstəqil əldə etmək, praktik problemləri həll etmək kimi idraki bacarıqların formalaşdırılmasını tələb edir.
Kurikulum sənədlərində şagirdlərdə mütaliə bacarıqlarının formalaşdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulur. Bu, ədəbiyyat müəlliminin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən olub təlimin praktik yönümün gücləndirilməsini təmin edir. Məlumdur ki, biliklərin mənimsənilməsi, onları fəal tətbiq etməyə imkan verən bacarıqların formalaşdırılması şəxsiyyətin yaradıcılıq imkanlarının aşkara çıxarılmasına və inkişaf etdirilməsinə, mənəvi-estetik baxımdan zənginləşməsinə imkan yaradır.
Ədəbiyyat kurikulumunda ümumi orta və tam orta təhsil pillələrində şagirdlərin hansı bacarıqlara yiyələnməli olduğu dəqiq göstərilmişdir. Müəllim məktəblilərin bilik və bacarıqlardan üzvi əlaqədə istifadə etməsinə xüsusi diqqət yetirməli, mütaliə bacarıqları sinifdən-sinfə keçdikcə yeni, daha mürəkkəb əsərlər üzərində tətbiq edilərək dərinləşdirilməlidir.
Məktəbdə bədii əsər üzrə işin özünəməxsus strukturu, məntiqi ardıcıllığı vardır ki, bunlardan kurikulumda da imtina etmək mümkün deyildir. Bədii mətnin oxusu, məzmununun mənimsənilməsi (əsərin ilkin qavranılması, tanış olmayan söz və ifadələrin müəyyənləşdirilməsi, mənasının aydınlaşdırılması, plan tərtibi, nağıletmə və s.) əsərin təhlili (mövzu, ideya, problem, obrazlar baxımından təhlil və qiymətləndirilmə) üzrə bacarıqların formalaşdırılması prosesində şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri, qavrama imkanları nəzərə alınmalıdır.
Məlumdur ki, şagirdlərin mütaliə bacarıqlarına yiyələnməsi ədəbiyyata marağın artırılması, əsərdə qaldırılan problemlərin, onun ideya-məzmununun, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin qavranılması üçün zəruri şərtdir. Dərsə hazırlıq mərhələsində ədəbi-bədii nümunələr üzrə iş planlaşdırilarkən hansı bacarıqlar üzrə iş aparılacağı dəqiqləşdirilir. Məktəblilər dərsdə mətni mənimsəməklə yanaşı, mətn üzərində iş üsullarını öyrənir.
Mütaliə bacarıqlarının formalaşdırılması üzrə iş bədii əsərin təhlili zamanı qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi baxımından zəruridir. Mütaliə bacarıqlarına yiyələnən şagirdlər obrazların xarakteri, davranışı, başqalarına münasibətində, qəhrəmanlara müəllif münasibətində, yazıçı sənətkarlığında əvvəl nəzərdən qaçırdıqları yeni cəhətləri üzə çıxarırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, adətən bədii təhlil zamanı bir yox, bir neçə bacarığın formalaşdırılması üzrə iş aparılır.
Kurikulumda h ər sinifdə məktəblilərin hazırlıq səviyyəsinə uyğun olaraq əsərin süjetindəki səbəb-nəticə əlaqələrinin, problem və konfliktlərin, qəhrəmanların xarakterinin, hərəkət və davranışlarının, müəllif mövqeyinin, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi, onlara əsaslandırılmış münasibət bildirilməsi üzrə bacarıqların formalaşdırılması ön plana çəkilir.
Kurikulumda bədii əsərin oxusu, qavranılması, təhlili, şifahi və yazılı nitqin inkişafı üzrə bacarıqlar varislik, ardıcıllıq, sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə prinsipi gözlənilməklə siniflər üzrə dəqiqləşdirilmiş, bölmələr üzrə yerləşdirilmişdir.
Ədəbiyyat kurikulumunun mühüm xüsusiyyətlərindən biri burada ədəbiyyat təlimi qarşısında qoyulan məqsəd və vəzifələr, ümumi orta və tam orta təhsil pilləsində gözlənilən təlim nəticələri nəzərə alınmaqla məzmun xətlərinin müəyənləşdirilməsidir. Ədəbiyyat fənni üzrə 3 məzmun xətti müəyyənləşdirilmişdir: 1. Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri; 2. Şifahi nitq; 3. Yazılı nitq.
Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri məzmun xətti ümumi orta təhsil pilləsində bədii ədəbiyyatda əksini tapan milli-bəşəri dəyərlərin, mənəvi-estetik problemlərin qavranılması, təhlili, onlara əsaslandırılmış münasibətin formalaşdırılması, mürəkkəb həyat hadisələrinin, ziddiyyətli situasiyaların dərk edilməsinə və qiymətləndirilməsinə zəmin yaradır. Bədii həqiqətlə həyat həqiqətlərinin müqayisəsi, əlaqələrin açıqlanması söz sənətinin mahiyyətinin başa düşülməsinə, eləcə də insan həyatında, cəmiyyətdə müşahidə edilən mühüm hadisələrin dərk edilib dəyərləndirilməsinə səbəb olur.
Söz sənəti olmaqla ədəbiyyatın incəliklərinin, obrazların, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin mənimsənilməsi müxtəlif ədəbi növdə və janrda olan əsərlərin mütaliəsinə maraq oyadır, mətnin ifadəli oxusu ilə bağlı bacarıqları inkişaf etdirir, şifahi və yazılı nitq üçün zəruri olan lüğət ehtiyatını zənginləşdirir.
Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri məzmun xətti tam orta təhsil pilləsində ədəbiyyat nümunələrinin öyrənilməsi, müxtəlif informasiya mənbələrindən seçilmiş materialların mövzu, ideya, dil və üslub xüsusiyyətləri baxımından dəyərləndirilməsinə imkan yaradır, informasiyaların faktlara əsaslanmaqla tənqidi araşdırılmasını təmin edir, müxtəlif ədəbi növlərdə və janrlarda olan ədəbi əsərlərdəki problem və konfliktlərin, ictimai-siyasi həyatdakı mühüm hadisələrin ümumbəşəri və milli mənəvi dəyərlər baxımından qiymətləndirilməsi üçün əsas olur.
Şifahi nitq məzmun xətti ümumi orta təhsil pilləsində ədəbi nümunələrlə bağlı fikirlərin obrazlı sözlərdən, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə etməklə aydın, ardıcıl, məqsədyönlü və yığcam ifadə edilməsinə imkan yaradır.
Şifahi nitq məzmun xətti tam orta təhsil pilləsində ədəbi əsərlərin məzmun və ideyası ilə bağlı fakt və hadisələrə əsaslandırılmış münasibət bildirilməsini, bədii-obrazlı ifadələrdən istifadə olunmasını təmin edir, müxtəlif mənbələrdən toplanmış materiallara əsaslanmaqla müzakirələrdə ədəbi nailiyyətlərə müstəqil münasibət bildirilməsinə imkan yaradır.
Yazılı nitq məzmun xətti ümumi orta təhsil pilləsində mövzu, problemlə bağlı müxtəlif mənbələrdən informasiyaların, fakt və dəlillərin seçilməsini, ümumiləşdirilməsini, fikrin aydın, dəqiq çatdırılmasında onlardan istifadə olunmasını təmin edir. Müxtəlif tipli (nəqli, təsviri, mühakimə) və formalı (inşa, esse, hekayə) yazılara dair bacarıqların formalaşmasına imkan yaradır.
Tam orta təhsil pilləsində yazılı nitq məzmun xətti müxtəlif üslublarda yazıların yazılmasını, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlər barədə təqdimatların hazırlanmasını təmin edir.
Kurikulumun həyata keçirilməsi zamanı müəllim məzmun xətləri və standartlarınin şəxsiyyətin problemi həlletmə, mühakimə yürütmə və əsaslandırma, təqdimetmə, tətbiqetmə, müqayisə, əlaqələndirmə və s. fəaliyyət standartları ilə kəsişməsinə nail olmalıdır.
Kurikulumda məzmun xəttinə uyğun olaraq hər sinifdə təlim standartlarının və nəticələrinin müəyyənləşdirilməsi müəllimin istər ayrı-ayrı dərslərdə, istərsə də bütövlükdə tədris ili ərzində öz fəaliyyətini məqsədyönlü qurmasına imkan verir. Müəllim dərs ilinin sonunda hansı təlim nəticələrini əldə etməli olduğunu dəqiq bildiyi üçün şagirdlərdə həmin təlim nəticələrinə uyğun bacarıqların formalaşdırılması üzrə ardıcıl, sistemli iş aparır.
Milli Kurikulum çərçivə sənədində “Ədəbiyyat” fənni üzrə ümumi orta və tam orta təhsil pillələri üçün aşağıdakı ümumi təlim nəticələri müəyyən edilmişdir:
Ümumi orta təhsil pilləsi (V-IX siniflər) üzrə şagird:
– ədəbi-bədii nümunələri onların məzmunundan irəli gələn məna çalarlarına uyğun ifadəli oxuyur, mətni bədii-emosional cəhətdən qüvvətləndirən sözlərin mahiyyətini izah edir;
– yazılı nitqində məzmuna uyğun üslub müəyyənləşdirir, orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarına əməl edir, söz ehtiyatından səmərəli istifadə edir, fikirlərini ardıcıl və məntiqi ifadə edir, ümumiləşdirmələr aparır;
– ədəbi nümunələrlə bağlı fikirlərini aydın, ardıcıl, məqsədyönlü, yığcam, yeri gəldikcə bədii təsvir vasitələrindən istifadə etməklə şərh edir;
– müxtəlif janrlarda yazılmış mətnlər üzərində sərbəst işləyir, onlarda ifadə olunmuş əsas ideyanı şərh edir, mətni məzmununa uyğun hissələrə ayırır və müvafiq plan tərtib edir;
– şifahi və yazılı ədəbiyyatın oxşar və fərqli cəhətlərini, xarakterik xüsusiyyətlərini konkret nümunələrlə izah edir, öz fikirlərini müqayisələr aparmaqla əsaslandırır;
– ədəbi əsərləri məzmun və ideya istiqamətinə, sənətkarlıq cəhətlərinə, obrazların səciyyəsinə görə təhlil edir, öz şəxsi münasibətini, mülahizələrini bildirir;
– ədəbi əsərlərin kollektiv müzakirəsi zamanı başqalarının fikrinə tolerant, obyektiv və ədalətli münasibət göstərir, öz mülahizələrini əsaslandırır, ümumi rəyə gəlməyi bacarır.
Tam orta təhsil pilləsi (X-XI siniflər) üzrə şagird:
– oxuduğu ədəbi nümunələri bədii-emosional və obrazlı qavradığını nümayiş etdirir;
– ayrı-ayrı mövzulara dair müvafiq üslublarda yaradıcı xarakterli yazılar yazır;
– mövzu, süjet, kompozisiya, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin müəyyənləşdirilməsi baxımından ədəbi nümunələr üzərində araşdırmalar aparır;
– ədəbi nümunələri mövzu, janr, problem baxımından müqayisə edir, əsaslandırılmış rəy bildirir;
– ədəbi əsərin məzmununa və ideyasına onun yarandığı dövrdə mövcud olan ictimai-siyasi və əxlaqi-etik dəyərlər kontekstində qiymət verir;
– ədəbi mövzulara aid tədbirlərin təşkilində iştirak edir, ədəbi nailiyyətlərə münasibət bildirir;
– mənbələr üzərində işləyir, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlər barədə materiallar toplayır, müxtəlif ədəbi mövzularda təqdimatlar hazırlayır.
Ayrı-ayrı məzmun xətlərinin mahiyyətinin kurikulumda aydınlaşdırılması müəllimə dərsdə müzakirə üçün ədəbi-bədii nümunələrin seçilməsində müəyyən sərbəstlik verir. Kurikulum üzrə dərslərdə müzakirə üçün bədii əsərlərin aşağıdakı meyarlar üzrə seçilməsi məqsədəuyğundur:
– əsərin yüksək ideya-bədii dəyərə malik olması;
– söz sənəti nümunələrinin janr, mövzu müxtəlifliyi, aktual mənəvi-estetik problemləri əks etdirməsi;
– Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatından seçmələrə yer verilməsi;
– əsərin humanist istiqaməti, şagird şəxsiyyətinə müsbət təsiri;
– əsərin şagirdlərin inkişafı məqsədlərinə, maraq dairəsinə, yaş və qavrama xüsusiyyətlərinə uyğun olması;
Bədii nümunələr seçilərkən mədəni-tarixi ənənələrimiz nəzərə alınmalı, milli ədəbi təhsil sisteminin zəngin təcrübəsindən istifadə edilməlidir.
Ədəbiyyat kurikulumunda qarşıya qoyulan təlim nəticələrinə nail olmaq üçün yalnız dərslik, iş dəftəri, müəllim üçün metodik vəsait hazırlanması, nəşri kifayət deyildir. İstər müəllim, istərsə də şagirdlər üçün bilavasitə ədəbiyyat təlimi ilə əlaqədar elmi- metodik təminat, əlavə mənbələr, resurslar olmalıdır.
Ədəbiyyat fənni üzrə əlavə mənbələri (resursları) aşağıdaki kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Ədəbi ensiklopediyalar
2. Ədəbiyyat üzrə məlumat, sorğu kitabları
3. Ədəbiyyat lüğətləri
4. Ədəbiyyatla bağlı elmi-kütləvi kitablar
5. Zəngin kitabxana fondu (elektron kitabxana, elektron dərsliklər daxil olmaqla)
6. Məktəb elektron məsləhət xidməti
7. Kompyuter proqramları ilə iş, internetə çıxış, video çəkiliş, mətnin surətini çoxaltmaq imkanları və s.
8. Ədəbiyyat kurikulumunun mahiyyətini, həyata keçirilməsini izah edən, aydınlaşdıran metodik vəsaitlərin (müəllim üçün) hazırlanması, nəşri.
Digər mühüm məqam öyrəniləcək bədii əsərlərin sayı ilə bağlıdır. V-XI siniflər üçün ədəbiyyat proqramlarına onlarla lirik, epik, dramatik əsər daxil edilmişdir. Kurikulum üzrə isə dərslərdə öyrənilən əsərlərin kəmiyyət baxımından çox olması məqbul sayılmır. Əsas məsələ bədii əsərin ideya-bədii məzmununun dərindən mənimsənilməsi, bu yolla mövzu, problem, əsərin sənətkarlıq xüsusiyyətləri, ədəbi növ, janr barədə mükəmməl bilik əldə edilməsidir.
Kurikulumda ümumi orta təhsilin (V-IX siniflər) icbariliyi nəzərə alınmışdır. Bu, əsas götürülərək ümumi orta təhsil pilləsini bitirən şagirdlərin şifahi xalq ədəbiyyatı, qədim və orta əsrlər, yeni dövr, ən yeni dövr ədəbiyyatından seçmələri öyrənməsi, Azərbaycan ədəbiyyatının ümumi inkişaf yolu barədə biliklərə yiyələnməsinə imkan yaradılır. Ümumi orta təhsilin VIII-IX siniflərində ədəbiyyatdan seçmələrin xronoloji ardıcıllıqla, varisliyi gözləməklə öyrənilməsi təmin olunur.
Tam orta təhsil pilləsində təlimin təmayülləşməsi (humanitar, texniki, təbiət fənləri və s.) tələbi nəzərə alınaraq ədəbiyyatın tarixi-ədəbi əsasda tədrisi, müxtəlif dövrlərdə yaranan, ədəbi növ, janr baxımından fərqlənən, ayrı-ayrı ədəbi cərəyanlara məxsus əsərlərin dərindən öyrənilməsi məqsədəuyğundur. Bu təhsil pilləsində təlim məqsədləri, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun olaraq nisbətən irihəcmli, müasir insanı düşündürən mürəkkəb problemləri, həyati konfliktləri, sosial siyasi həyatdakı mühüm hadisələri, taleyüklü məsələləri, milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərləri yüksək sənətkarlıqla əks etdirən əsərlərin öyrənilməsi vacib sayılır.
Həllini gözləyən problemlərdən biri də sənətkarın tərcümeyi-halının öyrənilməsi ilə bağlıdır. Kurikulum üzrə ədəbiyyat dərsliklərində sənətkarın tərcümeyi-halı barədə faktların, rəqəmlərin, yer, şəxs, əsər adları ilə yüklənmiş mətnlərin verilməsinə ehtiyac yoxdur. Kurikulum üzrə dərslərdə müəllimin yığcam təqdimatından sonra sənətkarın yaradıcı şəxsiyyəti barədə zəruri məlumatları şagirdlərin tövsiyə olunan müxtəlif mənbələrdən müstəqil şəkildə toplaması, bu barədə çıxışlar, təqdimatlar hazırlaması daha faydalıdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu. “Azərbaycan müəllimi”, 11 sentyabr, 2009 N 35 (8348).
2. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kurrikulumu. Bakı. 2006.
3. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün ədəbiyyat fənni kurikulumu. V-XI siniflər. (Təlim Azərbaycan dilində olan məktəblər üçün) “Azərb. müəllimi” qəzeti, 24 dek. 2010 N 50.
4. Ümumi təhsilin fənn standartları (I-XI siniflər) Bakı: Mütərcim, 2012.
5. Abbasov Ə. Yeni fənn kurikulumlarının səciyyəvi cəhətləri. Azərbaycan məktəbi, 2007 №1, s.60-68.
6. Abbasov Ə., Balakişiyev Ş., Əliyeva B., Xudiyeva G., Süleymanova A., Azərbaycan dili və ədəbiyyat. Metodika və təcrübə. Bakı: Orxan, 2005.
7. Cəfərov N., Araslı N., Hüseynoğlu S. Ədəbiyyat. 8-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2006.
8. Cəfərov N., Kərimli T., Əsgərli Z., Bakıxanova A. Ədəbiyyat. 10-cu sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2005.
9. Cəfərov N., Həbibbəyli İ., Əiyeva N., Bakıxanova A. Ədəbiyyat. 11-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2004.
10. Cəfərov N., Əsgərli Z., Nəcəfov N., Həsənli B. Ədəbiyyat müntəxəbatı. 10-cu sinif üçün dərslik-müntəxəbat. Bakı: Kövsər, 2009.
11. Cəfərov N., Nəcəfov N., Həsənli B.A. Ədəbiyyat müntəxəbatı. 11-ci sinif üçün müntəxəbat. Bakı: Kövsər, 2009.
12. Əhmədov C.M. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: BDU-nun nəşri, 1992.
13. Həsənli B.A . Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Bakınəşr, 2014.
14. Həsənli B.A., Nəcəfov N. Ədəbiyyat. 9-cu sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2009.
15. Həsənli B.A., Mustafayeva A., Hüseynoöğlu S., Verdiyeva N. Ədəbiyyat. 9-cu sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016.
16. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Müəllim üçün metodik vəsait.Bakı: Bakınəşr, 2016.
17. Həsənli B.A., Hüseynoğlu S., Quliyev Ə.Q. Ədəbiyyat. 6-cı sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2009.
18. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Məmmədo va S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. VII sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakınəşr, 2014.
19. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Mustafayeva A., Verdiyeva N. Ədəbiyyat. VIII sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakınəşr, 2014.
20. Həsənli B., Mustafayeva A., Hüseynoğlu S., Verdiyeva N. Ədəbiyyat. IX sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakınəşr, 2014.
21. Hüseynoğlu S. Ədəbiyyat dərslərində yeni texnologiyalar: Fəal/ interaktiv təlim. Bakı, 2009.
22. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. V sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr,2016.
23. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Məmmədo va S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. VII sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr,2016.
24. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Mustafayeva A., Verdiyeva N., Məmmədo va S., Ədəbiyyat. VIII sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2014.
25. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016.
26. Quliyev Ə.Q., Hüseynoğlu S., Həsənli B.A. Ədəbiyyat fənnindən metodik vəsait. Bakı, 2003.
27. Mikayılov Ş.A. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. 9-11-ci siniflər üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2003.
28. Muradov B.H., Hacıyev A. C. Məktəb ədəbiyyat kursunun məzmunu və tədrisinin təşkili məsələləri. Bakı, 1985.
29. Orta məktəbdə ədəbiyyat tədrisi. I hissə. A.M.Babayevin redaktəsi ilə. Bakı, 1976.
30. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün ədəbiyyat proqramı. Bakı, 2003.
[1] Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün ədəbiyyat proqramı. Bakı, 2003. s. 3.
[2] Bax: Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2012.
Həsənli B., Hüseynoğlu S., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. 5-ci sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2012.
Hüseynoğlu S., Həsənli B. və b. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2014.
Həsənli B., Hüseynoğlu S. və b. Ədəbiyyat. 7-ci sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2014.
[3] Kurikulumla bağlı məsələlər “Azərb. müəllimi” qəzetində (24 dek. 2010 № 50) çap olunmuş “Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün ədəbiyyat fənni kurikulumu” əsasında şərh edilmişdir.
müntəzəm
1) опирающийся на определённую систему, строго последовательный, планомерный. Xarici dilin müntəzəm olaraq öyrənilməsi систематческое изучение иностранного языка, ətraf mühitin müntəzəm tədqiqi систематическое исследование окружающей среды
2) постоянный. İş şəraitinin müntəzəm yaxşılaşdırılması систематическое улучшение условий труда, müntəzəm məşqlər систематические тренировки, müntəzəm əlaqələr систематические контакты
2. регулярный (происходящий постоянно, через определённые промежутки времени). Müntəzəm görüşlər регулярные встречи, müntəzəm müalicə регулярное лечение, müntəzəm müzakirələr регулярные обсуждения
3. систематичный. Müntəzəm məşğələlər систематичные занятия
4. равномерный. (одинаковый в каком-л. отношении на всём своём протяжении). Müntəzəm paylama равномерное распределение, müntəzəm hərəkət равномерное движение, müntəzəm yük эл.-тех. равномерная нагрузка, müntəzəm süzülmə геол. равномерная фильтрация
нареч. систематически. Müntəzəm məşğul olmaq систематически заниматься
2. регулярно. Müntəzəm hesabat vermək регулярно отчитываться, müntəzəm müalicə olunmaq регулярно лечиться
3. равномерно. Müntəzəm inkişaf etmək равномерно развиваться; тех. müntəzəm dəyişən hərəkət равнопеременное движение, müntəzəm azalan hərəkət равнозамедленное движение; müntəzəm surətdə: 1. систематически; 2. регулярно; 3. систематично; 4. равномерно
1) равномерный, планомерный, регулярный, систематический, систематизированный, правильный; 2) равномерно, планомерно, регулярно, систематически.
устар. в сочет. müntəzir olmaq ждать, ожидать с нетерпением. Əmrə müntəzir olmaq ждать приказания, müntəzir qalmaq быть в ожидании, müntəzir qoymaq kimi заставить ждать кого
1. систематичность (наличие системы в чём-л., последовательность, планомерность). İşdə müntəzəmlik систематичность в работе
2. регулярность. Hərəkətin müntəzəmliyi регулярность движения, dərman qəbulunun müntəzəmliyi регулярность приёма лекарства
3. равномерность. İnkişafın müntəzəmliyi равномерность развития
сущ. хрестоматия (учебное пособие, представляющее собой сборник избранных произведений или отрывков из них). Ədəbiyyat müntəxəbatı хрестоматия по литературе
прил. хрестоматийный. Müntəxəbat materialları хрестоматийные материалы
ждущий, ожидающий. müntəzir olmaq ожидать, дожидаться.
1) избранные отрывки из литературных произведений; 2) хрестоматия, сборник.
сущ. устар. ожидание
1. нерегулярный. Qeyri-müntəzəm məşğələlər нерегулярные занятия, qeyri-müntəzəm iş нерегулярная работа, qatarların qeyrimüntəzəm hərəkəti нерегулярное движение поездов
2. неровный, неритмичный. Qeyri-müntəzəm nəbz неровный пульс
3. неравномерный. Qeyri-müntəzəm yük неравномерная нагрузка, qeyri-müntəzəm korroziya тех. неравномерная коррозия
1. нерегулярность
2. неравномерность. İqtisadi inkişafın qeyri-müntəzəmliyi неравномерность экономического развития, qeyrimüntəzəmlik dərəcəsi степень неравномерности
1) неравномерный; 2) неравномерно.
1
1. работать:
1) заниматься каким-л. делом, вкладывая в него свой труд. Tarlada işləmək работать в поле, fabrikdə işləmək работать на фабрике, evdə işləmək работать дома, plan üzrə işləmək работать по плану, qrafik üzrə işləmək работать по графику, gecəligündüzlü işləmək работать днём и ночью, könülsüz işləmək работать неохотно (без души, без огонька, без охоты), başdansovdu işləmək работать спустя рукава, yorulmadan işləmək работать без устали, fasiləsiz işləmək работать беспрерывно, müntəzəm işləmək регулярно (систематично) работать, bir növbədə işləmək работать в одну смену, gərgin işləmək напряженно работать, səmərəli işləmək эффективно работать, əlbir işləmək работать сообща, namusla işləmək честно работать, birgə işləmək работать вместе, kimin əvəzinə işləmək работать за кого, gələn ilin hesabına işləmək работать в счёт будущего года; heç yerdə işləməmək нигде не работать
2) иметь какое-л. занятие, должность, службу. Həkim işləmək работать врачом, ixtisası üzrə işləmək работать по специальности, direktor vəzifəsində işləmək работать в должности директора, ictimai əsaslarla işləmək работать на общественных началах
3) систематически обучать, воспитывать кого-л. Kütlələrlə işləmək работать с массами, kadrlarla işləmək работать с кадрами, gənclərlə işləmək работать с молодёжью
4) трудясь, создавать, совершенствовать что-л. Məqalə üzərində işləmək работать над статьёй, dissertasiya üzərində işləmək работать над диссертацией, öz üzərində işləmək работать над собой, lüğətlə işləmək работать со словарём
5) заниматься каким-л. трудом, обслуживая кого-л., что-л. Başqaları üçün (başqalarına) işləmək работать на других, özü üçün (özünə) işləmək работать на себя, öz ailəsi üçün işləmək работать на свою семью
6) находиться в действии, действовать (о механизмах, устройствах). Mühərrik işləyir двигатель работает, aparatlar normal işləyir аппаратура работает нормально, televizor işləyir телевизор работает, telefon işləyir телефон работает, ahəngdar işləmək работать ритмично, təmirsiz işləmək работать без ремонта; saz işləyir исправно работает
7) пользоваться чём-л. как инструментом. Balta ilə işləmək работать топором, mişarla işləmək работать пилой
8) управляя чем-л., приводить в действие. Traktorda işləmək работать на тракторе, kombaynda işləmək работать на комбайне
9) nə ilə. действовать с помощью тех или иных приспособлений и материалов, на ч ёмлибо; потреблять что-л. Maşın benzinlə işləyir машина работает на бензине, mazutla işləyir nə работает на мазуте что, zavod yerli xammalla işləyir завод работает на местном сырье
10) быть открытым (для посетителей, покупателей и т.п. ). Poliklinika saat 8-dən işləyir поликлиника работает с 8 часов, mağaza saat 10-dan işləyir магазин работает с 10 часов
11) действовать, выполнять свои функции (об органах тела). Mədəsi yaxşı işləyir желудок хорошо работает, ürəyi yaxşı işləyir сердце хорошо работает
2. долго не заживать (о ране), плохо заживать. Yarası işləyir рана не заживает
3. отделывать, отделать (снабжать, снабдить какими-л. украшениями). Sədəflə işləmək nəyi отделать перламутром что
4. пронизывать (оказывать сильное, острое действие на кого-л. – о холоде, морозе, ветре). Soyuq sümüklərimə işləyirdi холод пронизывал до костей
5. иметь силу, влияние. Hökmü artıq işləmirdi kimin власть чья уже не имела силы
6. срабатывать, сработать (производить, произвести нужное действие). Çaxmaq avtomatik işləyir затвор срабатывает автоматически, mexanizm işləmədi механизм не сработал
7. разрабатывать, разработать. Tədbirlər planı işləmək разрабатывать план мероприятий, mövzunu işləmək разрабатывать тему
8. совершать, совершить. Cinayət işləmək совершить преступление, günah işləmək совершить грех
◊ ağzı işləyir kimin беспрерывно жует кто; başı işləyir kimin голова работает у кого; əli işləyir kimin шарит руками к т o, iki tərəfə işləmək работать на два фронта, вести двойную игру; çiyin-çiyinə işləmək работать плечом к плечу; əl-ələ verib işləmək работать рука об руку; qəddini düzəltmədən işləmək работать, не разгибая спины; işləməyən dişləməz кто не работает, тот не ест
2
глаг. вышивать, вышить (украшать, украсить узорным шитьём)
сущ. чтение:
1. знакомство с содержанием чего-л. написанного, напечатанного. Müntəzəm mütaliə систематическое чтение, mütaliə mədəniyyati культура чтения
2. обдумывание, продумывание, взвешивание; mütaliə etmək: 1. читать (систематически); 2. обдумывать, взвешивать
сущ. тренировка:
1. занятие, упражнение, служащие для совершенствования навыков, умений. Üzgüçülük üzrə məşqlər тренировки по плаванию, atıcılıq üzrə məşqlər тренировки по стрельбе
2. упражнение, развитие чего-л. Əzələlərin məşqi тренировка мускулов, müntəzəm məşqlər систематические тренировки
прил. тренировочный:
1. являющийся тренировкой. Məşq uçuşu тренировочный полёт
2. предназначенный, служащий для тренировки. Məşq meydançası тренировочная площадка, məşq kostyumu тренировочный костюм; məşq etmək тренироваться
1. летать (о движении в разное время, в разных направлениях):
1) передвигаться, перемещаться по воздуху с помощью крыльев (о птицах, насекомых и т.п. ); иметь способность держаться в воздухе. Havada uçmaq летать в воздухе; dəstə ilə uçmaq:
1) летать роем (о насекомых)
2) летать стаей (о птицах); ətcəbala (quş balası) artıq uça bilir птенец уже умеет летать, sürünmək üçün yarananlar uça bilməzlər (M. Qorki) рожденные ползать летать не могут (М. Горький)
2) передвигаться, перемещаться по воздуху, а также в космическом пространстве (о летатальных аппаратах и о людях, находящихся в них). Təyyarədə uçmaq летать на самолете, kosmik gəmidə uçmaq летать на космическом корабле, okeanın üstündən uçmaq летать через океан, səmada uçmaq летать в небе, yer kürəsi ətrafında uçmaq летать вокруг земного шара, Moskvaya uçmaq летать в Москву, xaricə uçmaq летать за границу (за рубеж); hansı marşrutla uçmaq каким маршрутом летать, hansı yüksəklikdə uçur летает на какой высоте, müntəzəm olaraq uçmaq летать регулярно, günaşırı uçmaq летать через день
3) уметь управлять летательным аппаратом, быть лётчиком, членом экипажа самолёта. Beynəlxalq hava xəttində uçmaq летать на международной авиалинии
4) перен. двигаться, передвигаться легко и быстро, едва касаясь земли и т.п. (обычно о руках, ногах)
5) торопливо бегать, ходить, ездить, почти не останавливаясь в разных направлениях в течение длительного времени
2. лететь (движение в одно время, в одном направлении):
1) передвигаться, перемещаться по воздуху с помощью крыльев (о птицах, насекомых и т.п. ). Quş yuvasına uçur птица летит в своё гнездо
2) перемещаться, передвигаться по воздуху, а также в космическом пространстве (о летательных аппаратах и людях, находящихся в них). Bu gün Londona uçuram сегодня лечу в Лондон, ezamiyyətə uçuruq летим в командировку, buludların içində uçmaq лететь в облаках, Aya uçmaq лететь на Луну, hansı yüksəklikdə uçmaq лететь на какой высоте, hansı sürətlə uçur с какой скоростью летит, alçaqdan uçmaq лететь низко, hündürdən uçmaq лететь высоко
3) перемещаться, двигаться по воздуху силой ветра, толчка и т.п. Güllələr uçur пули летят, oxlar hədəfə uçur стрелы летят к цели (к мишени), qığılcımlar uçur искрылетят, yarpaqlar uçur листья летят
4) мчаться (по земной или водной поверхности). Atlar kəndə doğru uçurdu кони летели в направлении села; uç, yelkənim, uç, apar məni uzaq sahillərə лети, парус мой, лети, неси меня к дальним берегам
5) перен. быстро проходить (о времени). Aylar uçur месяцы летят
6) перен. стремиться (душой, мыслями и т.п. ), уноситься. Xəyalım o illərə uçur мысли летят в те годы, qəlbimin düşüncələri ona tərəf uçur все думы моего сердца к ней летят
7) перен. быстро тратиться, расходоваться (о средствах). Pullar elə bil uçur деньги будто летят
3. вылетать, вылететь:
1) полететь откуда-л. наружу или куда-л. Pöhrəlikdən iki sərçə uçdu из зарослей вылетели два воробья
2) отправиться, начать полет на самолёте. Sentyabrın 10-da uçuruq. Qarşılayın. 10 сентября вылетаем. Встречайте
3) внезапно и стремительно выпасть откуда-л., из чего-л. At büdrədi və mən yəhərdən uçdum конь споткнулся, и я вылетел из седла
4. улетать, улететь:
1) летя, удалиться откуда-л. куда-л. Payızda quşlar isti ölkələrə uçurlar осенью птицы улетают в теплые края
2) отбыть, отправиться (на самолёте). Qonaqlar təyyarə ilə uçdular гости улетели на самолёте
5. слетать, слететь:
1) взлетев, покинуть какое-л. место. Sərçələr budaqlardan uçdular воробьи слетели с ветвей
2) упасть, не удержавшись, сорвавшись откуда-л. Damdan uçmaq слететь с крыши; o, hasarın üstündən uçdu он слетел с забора
6. полететь. Kosmosa uçmaq полететь в космос. Aya uçmaq полететь на Луну
7. налетать (пролетать в общей сложности какое-л. расстояние. Təyyarəçi 500 min kilometr uçmuşdur летчик налетал 500 тысяч километров
8. улетучиваться, улетучиться:
1) испариться. Spirt uçur спирт улетучивается, ətir çox tez uçur духи очень быстро улетучиваются
2) перен. разг. постепенно исчезнуть. Mən istəyən şey olmasa, ilhamım mütləq uçacaq если не будет того, что мне хочется, то всё моё вдохновение улетучится
9. разрушаться, разрушиться (разломаться, развалиться, превратиться в развалины). Partlayışdan binanın çox hissəsi uçdu от взрыва разрушилась большая часть здания, nizamla yığılmış odun qalağı uçdu развалился штабель дров
10. обваливаться, обвалиться, обрушиваться, обрушиться (разрушаясь, упасть, рухнуть). Evin damı uçub обрушилась крыша дома, tavan uçdu потолок обвалился, divar uçdu стена обвалилась
11. линять, вылинять (потерять первоначальный яркий цвет). Rəngi uçmuş paltarda в вылинявшем платье
◊ göyə uçmaq пропасть, исчезнуть; quş olub uçmaq istəyirəm (sevincdən) хочу лететь как птица (от радости); qanadlanıb uçmaq быть готовым лететь (от радости); uçmağa qanadım yoxdur см. quş olub uçmaq istəyirəm
1. проверять, проверить:
1) устанавливать правильность или ошибочность, точность или неточность чего-л., присматривать с целью выявления ошибок, недочётов. Şikayəti yoxlamaq проверить жалобу, yazı işlərini yoxlamaq проверить письменные работы, məsələnin həllini yoxlamaq проверить решение задачи, tərcüməni yoxlamaq проверить перевод
2) удостоверяться в наличии или отсутствии чего-л., устанавливать количество, наличность чего-л. Sayını (miqdarını) yoxlamaq nəyin проверить количество чего, siyahı üzrə yoxlamaq проверить по списку, akt üzrə yoxlamaq проверить по акту
3) испытывать для выяснения качеств, свойств, знаний, пригодности к чему-л., готовности к чему-л. Gənc mütəxəssisi yoxlamaq проверить молодого специалиста, mexanizmi yoxlamaq проверить механизм, gücünü yoxlamaq проверить силы, bacarığını yoxlamaq проверить способность, biliyini yoxlamaq проверить знания, döyüş hazırlığını yoxlamaq проверить боеготовность, işdə yoxlamaq: 1. проверить в работе; 2. проверить на деле; təcrübədə yoxlamaq проверить на практике, möhkəmliyini yoxlamaq проверить на прочность, yağlılığını yoxlamaq проверить на жирность, imtahanda yoxlamaq проверить на экзамене
4) обследовать с целью надзора, удостоверяться в исполнении чего-л. İşini yoxlamaq kimin, nəyin проверить работу кого, чего, nəticəsini yoxlamaq nəyin проверить результаты чего, hər hansı bir idarəni yoxlamaq проверить какое-л. учреждение
5) просматривать с целью контроля. Sənədləri yoxlamaq проверить документы, pasportları yoxlamaq проверить паспорта, biletləri yoxlamaq проверить билеты
2. осматривать, осмотреть (рассматривать, рассмотреть с целью обследования). Yarazini yoxlamaq осматривать местность, adanı yoxlamaq осматривать остров; xəstəni yoxlamaq осматривать больного, həkim körpəni yoxladı врач осмотрел ребёнка
3. разг. навещать, навестить (проведать) кого-л. Bacısını yoxlamaq навещать сестру, xəstəni yoxlamaq навещать больного, dostunu yoxlamaq навещать друга
1) пощупать; прикасаться рукой, пальцами и т.п. (чтобы обследовать, распознать что-л.). Əli ilə yoxlamaq щупать рукой, ciblərini yoxlamaq щупать карманы, nəbzini yoxlamaq щупать пульс
2) разг. прощупать; осторожно расспрашивать стараясь выяснить что-л., чтобы составить мнение о чем-л.; dərindən yoxlamaq проверить глубоко, hərtərəfli yoxlamaq проверить всесторонне, diqqətlə yoxlamaq тщательно (внимательно) проверить, даим (müntəzəm, mütəmadi olaraq) yoxlamaq постоянно (регулярно) проверять
См. также в других словарях:
- Munt — Mụnt 〈f.; ; unz.〉 1. = Mundschaft 2. = Mundium * * * Mụnt: ↑ 2Mund. * * * Munt [althochdeutsch »Schutz«, »Vormundschaft«] die, , Mundschaft, latinisiert Mụndium, noch nicht endgültig geklärter Begriff des älteren Rechts, der ein personenrecht … Universal-Lexikon
- munt — munt·jac; munt·jak; … English syllables
- munt — Mot Monosíl·lab Nom masculí … Diccionari Català-Català
- Munt — A family name Munt: Janice Munt (born 1955), Australian politician Natalie Munt (born 1977), British badminton player Sally Rowena Munt, British feminist and academic Tessa Munt, British politician Alice Munt and William Munt, two of the… … Wikipedia
- müntəzəm — <ər.> 1. sif. Düzgün və ardıcıl, sistematik, sistemli, daimi. Müntəzəm yazışma. – . . Müntəzəm qulluq Tapdığı . . ayağa qaldırdı. Ə. Ə.. Bu sakitlik içində dənizin dalğaları müntəzəm fasilələrlə . . qəribə səslə xarıldayırdı. M. Rz.. 2.… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- Munt — Der althochdeutsche Begriff Munt bedeutet „Schirm, Schutz, Gewalt“[1] und ist ein zentraler Begriff im Personenrecht des Mittelalters. Die Munt ist der Vorläufer unseres heutigen Betreuungsrechts. Der Muntherr (heute: Vormund) übernahm dabei den… … Deutsch Wikipedia
- Munt — This is an Olde English surname, whose origins go back into pre history, and probably predates the Roman Invasion of 55 a.d. The nearest translation is small hill and a similar word exists in the French monte. If there is any doubt about the… … Surnames reference
- munt — An alternative spelling of the word month. Also used to describe a random amount of time. Jon: I can t wait for my berfday. Jack: Jon, that was last munt. OR With all the work it takes to build the perpetual motion machine, it will take about a… … Dictionary of american slang
- munt — An alternative spelling of the word month. Also used to describe a random amount of time. Jon: I can t wait for my berfday. Jack: Jon, that was last munt. OR With all the work it takes to build the perpetual motion machine, it will take about a… … Dictionary of american slang
- müntəxəb — is. və sif. <ər.> köhn. Bir çoxları arasından seçilmiş, bəyənilmiş. Məhbubimüntəxəb, bir alinəsəb; Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, yarəb! M. P. V.. // Başqaları arasından öz məziyyətləri ilə seçilən, fərqlənən. . . <Q. Zakir və S. Ə.… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- Munt Pers — (left) from the Bernina Pass Elevation 3,207 m (10,522 ft) … Wikipedia
10 və 11-ci sinif üçün ədəbiyyat müntəxəbatı kitabları satılır. 2009-c
В обьявлении указана цена за 2 книги. Мир вокруг нас – географический атлас для детей. – 10 манат. Я познаю мир. Математика. Детская энциклопедия. – 15 манат. Можно купить книгу по отдельности. Malın növü: Kitablar
Burda YOS hazirligi ucun təməl ve imtahan tipli suallarin oldugu kitablardir. Bu kitablarla asanliqla qaydalari yadda saxlayib, daha cətin suallari asanliqla hell eleye bileceksiniz. Bu kitablar ile qizim Ankara Diş
Книги Гарри Поттер издательство Росмэн. Новая упаковка, не открывалась. Очень редкий сборник. Из Москвы. Отлично подойдет для подарка. Продается в полном комплекте Harry Potter kitablari, yeni ve nadir komplekt.
SƏTƏM və bütün növ digər jurnalların tərtib olunması və satışı həyata keçirilir. Jurnallar yerli qanunvericiliyin tələbləri əsasında hazırlanıb. Qalın üzlü. 200 səhifə. Jurnallar tikilib, cildlənib və qaytanlanb.
Мировой бестселлер! Вся легендарная вселенная DC Comics под одной обложкой! Это уникальное издание впервые предоставит российским читателям возможность подробнейше погрузиться в невероятную реальность культовых героев и
Viktor Hüqo. Gülən adam. 10 azn Malın növü: Kitablar
Malın növü: Kitablar
Malın növü: Kitablar
Rus dili kitabi yaxşı vəziyyətdədir istifadə etmək olar
“Трактат Сунь-Цзы о военном искусстве”. Книга дарственная, в единственном экземпляре. Написана на шести языках (китайский, английский, французский, испанский, арабский и русский)
Раритетный самоучитель по самбо Того самого Харлампиева Malın növü: Kitablar
Yaxşı vəziyyətdədir istifadə etmək olar qiyməti qeyd olunub
İkinci əl kitablar və jurnallar satıram. Əla vəziyyətdədi. Öz şəxsi kitabxanama məxsusdu. Qoymət razılaşma yolu ilə
İngilis dilində elimi kitabdır yeni almışam pul ehdiyac olduğu üçün satıram kitabın öz qiyməti 38 manatdir Malın növü: Kitablar Çatdırılma?: Bəli
Məlumatlar
Tezbazar.az Pulsuz Elanlar saytıdır. Elanlar sayti kimi Bakıda və Azərbaycanda elanlar yerləşdirib asanlıqla məhsul və xidmətlərinizi sata və ala bilərsiniz. Ucuz telefonlar, ucuz komputerlər, elektronika məhsulları , mebel sifarişləri, xidmətlər və digər elanları ucuz qiymete asanlıqla tapmaq mümkündür. Daşınmaz əmlak elanları, ev elanlari, kiraye evler, ucuz torpaq axtarmaq istəyənlər saytdan faydalana bilərlər. Avtomobil masin alqı satisi, Arenda masinlar, Rent a car icare masinlar. Siz saytda öz məhsul və xidmətlərinizi pulsuz elan kimi yerləşdirə bilərsiniz.
Saytın rəhbərliyi elanların məzmununa görə məsuliyyət daşımır.
© 2016 TEZBAZAR.AZ | info [@] tezbazar.az | Bizimlə əlaqə
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.