Ə.dəmirçizadə fonetika
kütlənin qavraya biləcəyi bir əsər deyil, xeyli mürəkkəbdir. O başqa söhbətdir ki, “İdeal” çap
Fonetika
Dilçiliyin əsas bölmələrindən biri olan fonetikada danışıq səsləri öyrənilir. Ahəng qanunu, heca və vurğu da fonetikanın mövzularına daxildir.
Danışarkən tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Bu səslər danışıq üzvlərinin köməyi ilə yaranır. Dodaqlar, dil və səs telləri danışıq səslərinin yaranmasında daha fəal iştirak edir. Danışıq səslərini tələffüz edir və eşidirik. Yazıda onlar hərflərlə işarə olunur. Hərfləri isə görür və yazırıq. Səsləri hərflərdən fərqləndirmək üçün dərslik kitablarında onlar böyük mötərizə içərisində verilir. Məsələn: [a]
Danışıq səsləri fərqli xüsusiyyətlərinə görə iki növə bölünür: saitlər, samitlər.
Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiztələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazlasəslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
Samitlərin tələffüzündə isə ağız boşluğunda müxtəlif maneələr olur.
Saitlərin bölgüsü
Dilimizdə 9 sait səs var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü]. Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var.
1. Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:
Qalın saitlər: [a], [ı], [o], [u]
İncə saitlər: [e], [i], [ə], [ö], [ü]
2. Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:
Qapalı saitlər: [ı], [i], [u], [ü]
Açıq saitlər: [a], [e], [ə], [o], [ö]
Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır və ağız boşluğu daralır. (Buna görə də onlara dar saitlər də deyilir). Bu saitləri asan yadda saxlamaq üçün dilimizdəki dörd cür yazılan şəkilçiləri (-çi, -çi, -çu, çü,-lıq,-lik,-luq, -lük və s) yadda saxlamaq lazımdır. belə şəkilçilərin tərkibində qapalı saitlər iştirak edir. Açıq saitlərin tələffüzündə isə alt çənə aşağı düşür və ağız boşluğu genəlir. (Buna görə də onlara gen saitlər də deyilir).
3. Dodaqların vəziyyətinə görə:
Dodaqlanan saitlər [o], [ö], [u], [ü]
Dodaqlanmayansaitlər: [a], [e], [ə], [ı], [i].
Dodaqlanan saitlərin tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəliyə gəlir və dairəvi şəkil alır. Dodaqlanmayan saitlərin tələffüzündə isə bu hal baş vermir.
Sait səslərin növlərini aşağıdakı cədvəldə daha aydın şəkildə görmək olar:
Cədvəldən göründüyü kimi, hər bir saitin üç növü var. Məsələn: [a] saiti qalın, açıq, dodaqlanmayan; [ü] saiti incə, qapalı, dodaqlanandır.
Bəzi saitlərin uzun tələffüzü
Dilimizdə, əsasən, ərəb mənşəli bir sıra sözlər var ki, onlarda bəzi saitlər bir qədər uzun tələffüz olunur.
Məsələn: Arif, alim, Sabir, şikayət, əfsanə sözlərindəki [a:] səsi; Etibar, elan, nemət sözlərindəki [e:] səsi; möcüzə,, şölə, mötəbər sözlərindəki [ö:] səsi; məna, bəzi, tətil sözlərindəki [ə:] səsi uzun tələffüz olunur. Goründüyü kimi, [e], [e], [ö] saitlərinin uzun tələffüz edildiyini bildirmək üçün yazıda çox vaxt bu saitlərdən sonra apostrof(çixarılıb) isarəsi qoyulur.
Bezi sözlərdə [i], [u] və [o] saitləri də uzun tələffüz olunur. Məsələn: vəsiqə, həqiqət, zinət sözlərində [i] saiti; Füzuli, musiqi, xüsusi sözlərində [u] saiti uzun tələffüz olunur. Dovşan, sonra, dovğa, lovğa və s. kimi sözlərdə [o] saiti uzun tələffüz olunur. belə sözlərdə o hərfindən sonra gələn v samiti (bəzən də n samiti) tələffüzdə düşür [do:vşan], [so:ra], [lo:ğa] Eyni hal tövbə, lövbər, bənövşə və s. kimi sözlərin tələffüzündə də baş verir: [tö:bə], [l:.bər], [bə:növşə].
Dilimizdəki [1] və [ü] saitləri isə uzun tələffüz olunmur.
Qoşasaitli sözlərin yazılışı və tələffüzü
Dilimizdə bəzi sözlər var ki, onlarda iki sait səsi ifadə edən hərflər yanaşı gəlir. Belə sözlər qoşasaitli sözlər adlanır. Qoşasaitli sözlərin çoxunun yazılışı və tələffüzü fərqlənir. Bu aşağıdakı qaydada olur
1. Eynicinsli qoşa saitləri ifadə edən iki hərf bir uzun sait kimi tələffüz olunur. Məsələn: saat — [sa:t], maaş- [ma:ş], camaat — [cama:t], təəssüf — [tə:ssüf], mətbəə — [mətbə:], bədii- [bədi:], təbii — [təbi:] və s.
2. Tərkibində ai, ei, ie, (bəzən də io, ia, eə, ea) hərf birləşmələri olan sözlər bu saitlər arasına y samiti əlavə olunmaqla tələffüz edilir. Məsələn: ailə [ayilə], daima — [dayima], zəif — [zəyif], Səidə — [Səyidə], təbiət — [təbiyət], müdafiə — [müdafiyə], radio — [radiyo], dialoq — [diyaloq], iaşə — [iyaşə], maneə — [maniyə].
3. Tərkibində əa, üa, üə hərf birləşmələri olan sözlərdə birinci sait dəyişilir, ikincisi isə bir qədər uzun tələffüz edilir. Məsələn: səadət — [saadət], fəaliyyat — [fa:liyət], müavin [mavi], müalicə — [malicə], müəyyən — [məyyən], müəllim — [məllim] və s.
Qeyd 1: Əliağa, əmioğlu əliaçıq, bacıoğlu, dayıoğlu, xalaoğlu, başıaçıq və s. kimi qoşasaitli mürəkkəb sözlərin tələffüzündə də yanaşı gələn saitlərdən birincisi deyilmir, lakin ikincisi uzun tələffüz olunmur:Əliağa — [Əlağa, əmioğlu — [əmoğlu], əliaçıq — [əlaçıx], bacioğlu — [bacioğlu], xalaoğlu — [xaloğlu] və s.
Qeyd 2: Şüar, şücaət, məcmuə, sual, mətbuat, seans, bəraət, şüəra, riayət və s. kimi qoşasaitli sözlərdə bunlarin heç biri baş vermir.
Ahəng qanunu
Ahəng qanunu dilimizin əsas fonetik qanunudur. Sözdə qalın və incə saitlərin ahənginə, bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir.
Ahəng qanununa görə söz qalın saitli heca ilə başlayırsa, sonrakı hecalar da qalın saitli olur. Məsələn: ya+zı+çı+lar. Eyni hal incə saitlə başlanan sözlərə də aiddir. Məsələn: ə-kin-çi-lə-ri-miz. Əsl Azərbaycan sözləri ahəng qanununa tabe olur(İşıq, ilan, ilğım, inam, iraq, ilxi, ildırım, ilıq, işartı və s. kimi bir neçə söz istisnadır). Bir çox alınma sözlərdə isə ahəng qanunu pozulur. Məsələn: alim, vəfa, kitab, dünya, büro və s.
Ahəng qanunu kök və şəkilçi arasında daha möhkəm və sabit (dəyişməz) olur. Belə ki, hər hansı bir sözə öz dilimizə məxsus şəkilçi artırsaq, o, hökmən sözün son hecasının ahənginə uyuşmalıdır. Məsələn: ki-tab+da, təy-ya-rə+çi+lər və s.
Qeyd: Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət olan bəzi mürəkkəb sözlərdə də ahəng qanunu pozulur. Məsələn:dəvəqusu, quşüzümü, günəbaxan, Günay, Aybəniz və s.
Heca
Tələffüz zamanı sözün asanlıqla bölünən hissələrinə heca deyilir.Məsələn: və-tən, a-zad-lıq, dil-çi-lik və s. Hecanın əsasında saitlər dayanır. Sözdə neçə sait səs varsa, o qədər də heca olur. Heca bir saitdən də ibarət olur. Məsələn: a-na, ü-rək, ma-a-rif və s. Sözü sətirdən sətrə keçirərkən bir hərfdən ibarət olan hecanı sətrin sonunda saxlamaq və ya yeni sətrə keçirmək olmaz.
Vurğu
Sözdə hecalardan birinin o birinə nisbətən daha qüvvətli deyilməsi vurğu adlanır. Üzərinə vurğu düşən heca vurğulu heca adlanır. Dilimizdəki sözlərin çoxunda vurğu son hecadakı sait səsin üzərinə düşür. Məsələn: Azərbaycan, azadlıq, istiqlaliyyət və s. Bayaq, dünən, bildir, niyə, necə, sa`nki, ancaq və s. kimi əsl Azərbaycan sözlərində, elecə də üstünlük dərəcəsində olan sifətlərdə: (gömgöy, sapsarı, qupquru və s.) vurğunun ilk hecanın üzərinə düşməsi istisnadır.
Bəzi sözlərdə vurğunun yerini dəyişməsi ilə məna da fərqlənir. Məsələn: alın (isim — bədən üzvü) – alın (fel), güldür (çiçəkdir) –güldür (fel), dimdik (isim) — dimdik (sifət) və s.
Sözdə vurğunun yerini müəyyən etmək üçün sözü hecaya ayırmadan vurğunu əvvəl birinci hecanın, sonra ikinci, daha sonra isə üçüncü hecanın üzərində demək lazımdır. Məsələn: qə`rənfil, qərə`nfil, qərənfi`l Aydındır ki, bu sözdə vurğu sonuncu hecanın üzərinə düşür.
Qeyd: Yuxarıda qeyd olunduğu kimi dilimizdəki bəzi sözlərdə uzun tələffüz olunan saitlər vardır. Məsələn: Adil, Sabir, laqeyd,həkim, memar, məna, şölə və s. Bu sözlərin hamısında vurğu sonuncu hecaya düşür. Deməli, saitin uzun tələffüz olunması heç də o demək deyil, həmin heca vurğulu olmalıdır. Nadir hallarda isə uzun saitli heca ilə vurğulu heca üst-üstə düşür. Məsələn:sonra — [so:ra], bəzi- [bə:zi] və s.
Sözlərin düzgün deyiliş qaydalarını orfoepiya, düzgün yazılış qaydalarını isə orfoqrafiya öyrənir. Orfoepiya lüğətində sözlərin düzgün tələffüz şəkilləri, orfoqrafiya lüğətində isə düzgün yazılış formaları verilir.
Mənbə Möhsün Nağısoylunun Azərbaycan dili kitabı
- Teqlər:
- fonetika
- , saitlər
- , samitlər
- , ahəng qanunu
- , heca
- , vurğu
- , Azərbaycan dilinin fonetikası
- , Azərbaycan dili
- , fonetik təhlil
Əbdüləzəl Dəmirçizadə
Əbdüləzəl Dəmirçizadə (1909 – 1979) — Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan SSR Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı.
Əbdüləzəl Dəmirçizadə Məmmədoğlu 1909-cu ildə Şəkidə anadan olmuşdur. O, ibtidai və orta təhsilini Şəkidə almış, əvvəlcə “Həqiqətül-maarif” adlanan yeni tipli məktəbdə, sonra isə “Şəki nümunə zəhmət” məktəbində oxumuşdur. Şəki Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra 1925-ci ilin sentyabrından 2 saylı şəhər məktəbində müəllim kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Onun ilk məqaləsi də həmin ildə “Yeni Məktəb” məcmuəsində dərc edilmişdir. Dəmirçizadə gəncliyində bədii yaradıcılığa böyük həvəs göstərmiş, bir sıra şerlər, hekayələr və oçerklər yazmışdır. Lakin onu elmi iş daha çox maraqlandırmış və buna görə də bütün fəaliyyətini elmi təhqiqat sahəsinə istiqamətləndirmişdir.
O, 1929-cu ildə Bakı şəhərinə gəlmiş və ADU pedaqoji fakultəsinə daxil olmuşdur. Burada B. Çobanzadə, Ə. Haqverdiyev, Y.V. Çəmənzəminli, A.Şaiq kimi görkəmli alim və yazıçılardan dərs almışdır. Həmin fakultəni bitirdikdən sonra Şəkiyə qayıdıb, böyük rəğbətlə yanaşdığı müəllimliyini davam etdirmişdir.
Elmə olan həvəs heç vaxt Ə. Dəmirçizadəni rahat qoymudu. O, 1933- cü ildə yenidən Bakıya gəlib, APİ-nin “Dillər” kafedrasına aspirat qəbul olunmuşdur. 1936-cı ildə “Türk dili” adlı ilk kitabı, aspiranturanı qurtardıqdan sonra isə, yəni 1938-ci ildə “Azərbaycan ədəbi dili tarixinin xülasələri” adlı ikinci kitabı işıq üzü görmüşdür. Dövrün görkəmli alimləri Y.E. Bertels, S.E.Malov və İ.K. Dmitriyev sonuncu kitabın namizədlik dissertasiyası kimi müdafiəyə layiq olduğunu bildirmişlər. 1940-cı ildə Ə.Dəmirçizadəyə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi verilmişdir.
Dil tarixi sahəsində elmi təhqiqatlarını davam etdirən təhqiqatçı 1944-cü ildə “Azərbaycan dilinin tarixi (qədim dövr)” adlı əsəri müdafiə edib. 1945-ci ildə isə professor elmi adına layiq görülmüşdür. Ə. Dəmirçizadə 1940-cı ildən 1943-cü ilə qədər ADU-da, 1943-cü ildən ömrünün sonuna qədər isə APİ-də “Azərbaycan dilçiliyi” kafedralarına rəhbərlik etmişdir. 1955-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü seçilmişdir.
Onun 20-dən çox kitabı, 200-dən artıq elmi və elmi- metodik məqaləsi çap olunmuşdur. Bu əsərdə yenilikçi alim kimi daha çox Azərbaycan dilçiliyinin işlənilməmiş sahələri (fonetika, orfoepiya, etimologiya, üslubiyyat, dil tarixi və s.) araşdırılmışdır. Alimin “Azərbaycan dili tarixi xülasələri” (1938), “M.F. Axundov dil haqqında və Axundovun dili” (1941), “Azərbaycan dilinin tarixi” (1948), “Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf yolları” (1959), “”Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dili” (1959), “Azəri ədəbi dilinin tarixi” (1967), “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”(1967) və ölümündən sonra çap olunmuş “Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi (II hissə)” kitabları yalnız Azərbaycan dilçiliyinin deyil, türk aləminin xəzinəsini zənginləşdirmişdir.
Dəmirçizadə nəzəri dilçilik məsələləri ilə yanaşı, təbliği dilçilik problemlərini də həll etməyə çalışmış, “Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” (1969) kitabını ədəbi tələffüz, onun mənbələri, pozulma səbəbləri, fonetik, qrafik və qrammatik şəraitdə təfəffüz məsələlərinə həsr etmişdir. O, etimoloji tədqiqatlar sahəsində də xeyli iş görmüş, araşdırmalarını ümumiləşdirərək 1962-ci ildə “50 söz” adlı orjinal kitab nəşr etdirmişdir. Azərbaycan dilçiliyi üzrə yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanmasında prof. Dəmirçizadənin böyük rolu olmuşdur. O, 50-dən çox elmlər namizədi və doktoru hazırlamışdır.
Dəmirçizadə 1979-cu ildə vəfat etmişdir.
Paytaxt küçələrindən biri onun adınadır.
Dilçilik fəaliyyəti
Ə.Dəmirçizadənin “Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası” kitabı bu nailiyyətlərin önündə gedən, dilçiliyimizin qızıl fonduna daxil olan əsərlərdəndir. İlk variantını 1947-ci ildə yazdığı bu əsəri müəllif eksperiment əsasında genişləndirərək ayrıca kitab halında çap etdirmiş və sonralar daha da təkmilləşdirərək dərsliyə çevirmişdir. Bu əsərdə məntiqi mühakimə çox güclüdür. Mövzular məntiqi olaraq bir-birindən doğur. Ona görə də əsərin bölmələri böyük bir zəncirin həlqəciklərini xatırladır, bu zəncirin həlqəcikləri kimi bir-biri ilə möhkəm bağlıdır. Bəzən professorun ifadə tərzinin çətinliyin-dən danışılır. Bunlar ifadə tərzində çətinlik deyil, mühakimə və təfəkkür zənginliyidir. Bu xüsusiyyət onun əsərlərinin çoxunda özünü göstərir. Onun 1969-cu ildə çap etdirdiyi “Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” kitabından orfoepik normalar haqqında kifayət qədər məlumat almaq mümkündür. Ümumiyyətlə tələffüz və xüsusən orfoepik tələffüz, ədəbi tələffüzün mənbələri və pozulma səbəbləri, tələffüz üslubları, lüğəvi, qrammatik və qrafik şəraitdə tələffüz və s. haqqında professorun qeydləri yeni və orijinaldır. Vahid tələffüz qaydalarına əməl etməyin zəruriliyi hələ hamıya eyni dərəcədə aydın olmadığından bu əsər yalnız dar ixtisas sahibləri üçün deyil, hər bir mədəni şəxs üçün faydalıdır. Ədəbi və mədəni tələffüz vərdişlərinin yayılma və inkişafında, düzgün tələffüz normalarının təlim və tədrisində bu əsərin mühüm rolu vardır. Ə.Dəmirçizadə yaradıcılığı boyu Azərbaycan dili lüğət tərkibinin sağlam bir yolla inkişafı, zənginləşməsi yolunda imkan və baca-rığını əsirgəməmişdir. Onun bu sahədə qayğısı təkcə elminəzəri məqalə və kitabları ilə məhdudlaşmır. O, geniş auditoriyalarda da, yığcam fərdi söhbətlər zamanı da yersiz işlədilən əcnəbi sözə etirazını bildirmədən keçməzdi. Biz “həştad” dedikcə o bizi “səksən”ə öyrətmişdir. O, milli dilə münasibətdə bizim cəmiyyətin, bizim quruluşun verdiyi imkanlardan səmərəli istifadəni təbliğ edərdi. Ə.Dəmirçizadə həm tarixi leksikologiya, həm də müasir dilimizin lüğət tərkibinin tədqiqi məsələləri ilə məşğul olmuşdur. “Dilin lüğət tərkibi haqqında. “(1952), “Müasir Azərbaycan dilinin əsas lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu” (1965), “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” (1962) adlı kitablarının müəyyən bölmələrini Azərbaycan dili lüğət tərkibinin tədqiqinə həsr etmişdir. O, bu əsərlərində söz və məna, sözün lüğəvi və qrammatik mənası, lüğət tərkibi, lüğət tərkibinin əsas və əlavə hissələri, onların hər birinin ümumi zəruri və xususi xarakter əlamətləri barədə fikirlərini diqqətlə ümumiləşdirməyə çalışmışdır. Lüğət tərkibinin inkişaf və zənginləşmə qaydalarını öyrənmək üçün bu əsərlərdən kifayət qədər məlumat almaq mümkündür. O, dilin qrammatik quruluşu – morfologiya və xüsusən sintaksislə bağlı problemlərin ilkin tədqiqi sahəsində böyük iş görmüşdür. Digər sahələrdə olduğu kimi, burada da fikir və mülahizələri orijinaldır. Dilimizin sintaktik quruluşunun tədqiqinə aid yazılarında onun orijinal dəst-xətti daha aydın görünür. O, qrammatik quruluşun ümumi məsələləri ilə ayrıca məşğul olmuş, dilin qrammatik quruluşunun təşəkkülü, morfem – morfologiya, sözün tərkibi və quruluşu kimi məsələləri ətraflı şərh etmiş, dilin milli orijinallığının qorunub saxlanmasında qrammatik quruluşun böyük rolunu xüsusi nəzərdən keçirərək onu dilin əsəb sistemi kimi qiymətləndirmişdir. Ə.Dəmirçizadənin sifət haqqında qeyd və mülahizələri öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Onun bu barədə fikri prinsip etibarilə dilçiliyimizdə sifət haqqında yazılmış bütün əsərlərdən, demək olar ki, fərqlənir. Leksik-qrammatik mənanı və morfoloji əlaməti birinci, sintaktik vəzifəni ikinci plana çəkməklə, o, sifətə, bir nitq hissəsi kimi, daha sabit mövqedən yanaşmışdır. İndi onun mövqeyi çoxları tərəfindən təqdir edilməkdədir. Bu hal sifət dərəcələrinin bölgüsünə münasibətdə də özünü göstərir. Onun müasir Azərbaycan dili sintaktik quruluşunun müxtəlif sahələrinə dair əsərlərini bir yerə yığsaq, böyük bir kitab alınar: “Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlələr” (1950), “Qovuşuq cümlələr” (1947), “Azərbaycan dilində uzlaşma” (1950), “Mübtədanın sualları haqqında”(1955), “Mürəkkəb cümlələr” (1-ci məqalə 1947, 2-ci məqalə 1948) və s. məqalələrinin hər biri kiçik bir monoqrafiyanı andırır. “Müasir Azərbaycan dili (cümlə üzvləri)” (1947) kitabını da bura əlavə etsək, ümumi mənzərə tamamlanmış olur. Bu əsərlərdə sintaksisin, demək olar ki, bütün əsas məsələləri əhatə edilmişdir. O, cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növlərini ilk dəfə geniş şəkildə işləyərək, prinsip kimi məqsədlə avazlanmanı birgə götürməyi məsləhət görmüşdür. “Qovuşuq cümlələr” adı altında həmcins üzvlü cümlələri tədqiq etmişdir. Ə.Dəmirçizadə ilk dəfə tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrin oxşar və fərqli cəhətlərini nəzərdən keçirərək, budaq cümlələri çevrilmiş və müstəqil cümlələr adı altında iki növə ayırmışdır. Burada bəzi budaq cümlələr (nəticə b. c. və s.) haqqında məlumat tama-milə yenidir, bəzi budaq cümlələr isə ilk dəfə dərinləşdirilmiş və genişləndirilmişdir. Professor bu vəfasız dünyaya göz yummazdan bir neçə gün əvvəl 40 ildən artıq bir müddətdə üzərində yaradıcılıq işi apardığı monumental “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” (1979) kitabını ortaya qoydu. Bu kitab ədəbi dilimizin həqiqi tarixini üzə çıxarmaq sahəsin-də ən qiymətli bir kitab olub, bütün türk xalqları, bütün türkologiya üçün bir nümunə sayıla bilər. Professor bu kitabda dilimizin tarixini xalqımızın tarixi ilə vəhdətdə öyrənmiş və öz dərin biliyi, zəngin təcrübəsi ilə hər iki sahəni obyektiv şəkildə işıqlandıra bilmişdir. Onun dilimizin tarixi ilə bağlı fikirləri daim yeni faktlarla özünü doğrultmaqda və yalançı müddəaları təkzib etməkdədir.
Həmçinin bax
Avqust 03, 2021
Ən son məqalələr
Laləli məscidi
Laləli saray (film, 2017)
Laləli saray (teleserial, 2017)
Lam.
Lama
Lama (buddizm)
Lama (heyvan)
Lama gölü
Laman
Lamantinlər
Ən çox oxunan
İradə Hüseynova (biokimyaçı)
İradə Mehri
İradə Tuncay
İradə Xəlilova
İrafski rayonu
əbdüləzəl, dəmirçizadə, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, 1909, 1979, azərbaycan, nın, müxbir, üzvü, filologiya, elmləri, doktoru, professor, azərbaycan, əməkdar, xadimi, az. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ebdulezel Demircizade 1909 1979 Azerbaycan EA nin muxbir uzvu filologiya elmleri doktoru professor Azerbaycan SSR Emekdar elm xadimi Azerbaycan SSR Dovlet mukafati laureati Ebdulezel DemircizadeEbdulezel Memmedoglu DemircizadeDogum tarixi 8 iyul 1909 1909 07 08 Dogum yeri Seki Yelizavetpol quberniyasi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 1979Vefat yeri Baki Azerbaycan SSR SSRIElm sahesi turkologiyaElmi derecesi Filologiya elmleri doktoruElmi adi ProfessorIs yeri Azerbaycan Dovlet Pedaqoji UniversitetiTehsili BDUMukafatlariHeyati RedakteEbdulezel Demircizade Memmedoglu 1909 cu ilde Sekide anadan olmusdur O ibtidai ve orta tehsilini Sekide almis evvelce Heqiqetul maarif adlanan yeni tipli mektebde sonra ise Seki numune zehmet mektebinde oxumusdur Seki Muellimler Seminariyasini bitirdikden sonra 1925 ci ilin sentyabrindan 2 sayli seher mektebinde muellim kimi emek fealiyyetine baslamisdir Onun ilk meqalesi de hemin ilde Yeni Mekteb mecmuesinde derc edilmisdir Demircizade gencliyinde bedii yaradiciliga boyuk heves gostermis bir sira serler hekayeler ve ocerkler yazmisdir Lakin onu elmi is daha cox maraqlandirmis ve buna gore de butun fealiyyetini elmi tehqiqat sahesine istiqametlendirmisdir O 1929 cu ilde Baki seherine gelmis ve ADU pedaqoji fakultesine daxil olmusdur Burada B Cobanzade E Haqverdiyev Y V Cemenzeminli A Saiq kimi gorkemli alim ve yazicilardan ders almisdir Hemin fakulteni bitirdikden sonra Sekiye qayidib boyuk regbetle yanasdigi muellimliyini davam etdirmisdir Elme olan heves hec vaxt E Demircizadeni rahat qoymudu O 1933 cu ilde yeniden Bakiya gelib API nin Diller kafedrasina aspirat qebul olunmusdur 1936 ci ilde Turk dili adli ilk kitabi aspiranturani qurtardiqdan sonra ise yeni 1938 ci ilde Azerbaycan edebi dili tarixinin xulaseleri adli ikinci kitabi isiq uzu gormusdur Dovrun gorkemli alimleri Y E Bertels S E Malov ve I K Dmitriyev sonuncu kitabin namizedlik dissertasiyasi kimi mudafieye layiq oldugunu bildirmisler 1940 ci ilde E Demircizadeye filologiya elmleri namizedi alimlik derecesi verilmisdir Dil tarixi sahesinde elmi tehqiqatlarini davam etdiren tehqiqatci 1944 cu ilde Azerbaycan dilinin tarixi qedim dovr adli eseri mudafie edib 1945 ci ilde ise professor elmi adina layiq gorulmusdur E Demircizade 1940 ci ilden 1943 cu ile qeder ADU da 1943 cu ilden omrunun sonuna qeder ise API de Azerbaycan dilciliyi kafedralarina rehberlik etmisdir 1955 ci ilde Azerbaycan SSR EA nin muxbir uzvu secilmisdir Onun 20 den cox kitabi 200 den artiq elmi ve elmi metodik meqalesi cap olunmusdur Bu eserde yenilikci alim kimi daha cox Azerbaycan dilciliyinin islenilmemis saheleri fonetika orfoepiya etimologiya uslubiyyat dil tarixi ve s arasdirilmisdir Alimin Azerbaycan dili tarixi xulaseleri 1938 M F Axundov dil haqqinda ve Axundovun dili 1941 Azerbaycan dilinin tarixi 1948 Azerbaycan edebi dilinin inkisaf yollari 1959 Kitabi Dede Qorqud dastaninin dili 1959 Azeri edebi dilinin tarixi 1967 Azerbaycan dilinin tarixi qrammatikasi 1967 ve olumunden sonra cap olunmus Azerbaycan edebi dilinin tarixi II hisse kitablari yalniz Azerbaycan dilciliyinin deyil turk aleminin xezinesini zenginlesdirmisdir Demircizade nezeri dilcilik meseleleri ile yanasi tebligi dilcilik problemlerini de hell etmeye calismis Azerbaycan dili orfoepiyasinin esaslari 1969 kitabini edebi teleffuz onun menbeleri pozulma sebebleri fonetik qrafik ve qrammatik seraitde tefeffuz meselelerine hesr etmisdir O etimoloji tedqiqatlar sahesinde de xeyli is gormus arasdirmalarini umumilesdirerek 1962 ci ilde 50 soz adli orjinal kitab nesr etdirmisdir Azerbaycan dilciliyi uzre yuksek ixtisasli elmi kadrlarin hazirlanmasinda prof Demircizadenin boyuk rolu olmusdur O 50 den cox elmler namizedi ve doktoru hazirlamisdir Demircizade 1979 cu ilde vefat etmisdir Paytaxt kucelerinden biri onun adinadir Dilcilik fealiyyeti RedakteE Demircizadenin Muasir Azerbaycan dilinin fonetikasi kitabi bu nailiyyetlerin onunde geden dilciliyimizin qizil fonduna daxil olan eserlerdendir Ilk variantini 1947 ci ilde yazdigi bu eseri muellif eksperiment esasinda genislendirerek ayrica kitab halinda cap etdirmis ve sonralar daha da tekmillesdirerek dersliye cevirmisdir Bu eserde mentiqi muhakime cox gucludur Movzular mentiqi olaraq bir birinden dogur Ona gore de eserin bolmeleri boyuk bir zencirin helqeciklerini xatirladir bu zencirin helqecikleri kimi bir biri ile mohkem baglidir Bezen professorun ifade terzinin cetinliyin den danisilir Bunlar ifade terzinde cetinlik deyil muhakime ve tefekkur zenginliyidir Bu xususiyyet onun eserlerinin coxunda ozunu gosterir Onun 1969 cu ilde cap etdirdiyi Azerbaycan dili orfoepiyasinin esaslari kitabindan orfoepik normalar haqqinda kifayet qeder melumat almaq mumkundur Umumiyyetle teleffuz ve xususen orfoepik teleffuz edebi teleffuzun menbeleri ve pozulma sebebleri teleffuz uslublari lugevi qrammatik ve qrafik seraitde teleffuz ve s haqqinda professorun qeydleri yeni ve orijinaldir Vahid teleffuz qaydalarina emel etmeyin zeruriliyi hele hamiya eyni derecede aydin olmadigindan bu eser yalniz dar ixtisas sahibleri ucun deyil her bir medeni sexs ucun faydalidir Edebi ve medeni teleffuz verdislerinin yayilma ve inkisafinda duzgun teleffuz normalarinin telim ve tedrisinde bu eserin muhum rolu vardir E Demircizade yaradiciligi boyu Azerbaycan dili luget terkibinin saglam bir yolla inkisafi zenginlesmesi yolunda imkan ve baca rigini esirgememisdir Onun bu sahede qaygisi tekce elminezeri meqale ve kitablari ile mehdudlasmir O genis auditoriyalarda da yigcam ferdi sohbetler zamani da yersiz isledilen ecnebi soze etirazini bildirmeden kecmezdi Biz hestad dedikce o bizi seksen e oyretmisdir O milli dile munasibetde bizim cemiyyetin bizim qurulusun verdiyi imkanlardan semereli istifadeni teblig ederdi E Demircizade hem tarixi leksikologiya hem de muasir dilimizin luget terkibinin tedqiqi meseleleri ile mesgul olmusdur Dilin luget terkibi haqqinda 1952 Muasir Azerbaycan dilinin esas luget terkibi ve qrammatik qurulusu 1965 Azerbaycan dilinin uslubiyyati 1962 adli kitablarinin mueyyen bolmelerini Azerbaycan dili luget terkibinin tedqiqine hesr etmisdir O bu eserlerinde soz ve mena sozun lugevi ve qrammatik menasi luget terkibi luget terkibinin esas ve elave hisseleri onlarin her birinin umumi zeruri ve xususi xarakter elametleri barede fikirlerini diqqetle umumilesdirmeye calismisdir Luget terkibinin inkisaf ve zenginlesme qaydalarini oyrenmek ucun bu eserlerden kifayet qeder melumat almaq mumkundur O dilin qrammatik qurulusu morfologiya ve xususen sintaksisle bagli problemlerin ilkin tedqiqi sahesinde boyuk is gormusdur Diger sahelerde oldugu kimi burada da fikir ve mulahizeleri orijinaldir Dilimizin sintaktik qurulusunun tedqiqine aid yazilarinda onun orijinal dest xetti daha aydin gorunur O qrammatik qurulusun umumi meseleleri ile ayrica mesgul olmus dilin qrammatik qurulusunun tesekkulu morfem morfologiya sozun terkibi ve qurulusu kimi meseleleri etrafli serh etmis dilin milli orijinalliginin qorunub saxlanmasinda qrammatik qurulusun boyuk rolunu xususi nezerden kecirerek onu dilin eseb sistemi kimi qiymetlendirmisdir E Demircizadenin sifet haqqinda qeyd ve mulahizeleri oz orijinalligi ile diqqeti celb edir Onun bu barede fikri prinsip etibarile dilciliyimizde sifet haqqinda yazilmis butun eserlerden demek olar ki ferqlenir Leksik qrammatik menani ve morfoloji elameti birinci sintaktik vezifeni ikinci plana cekmekle o sifete bir nitq hissesi kimi daha sabit movqeden yanasmisdir Indi onun movqeyi coxlari terefinden teqdir edilmekdedir Bu hal sifet derecelerinin bolgusune munasibetde de ozunu gosterir Onun muasir Azerbaycan dili sintaktik qurulusunun muxtelif sahelerine dair eserlerini bir yere yigsaq boyuk bir kitab alinar Muasir Azerbaycan dilinde sade cumleler 1950 Qovusuq cumleler 1947 Azerbaycan dilinde uzlasma 1950 Mubtedanin suallari haqqinda 1955 Murekkeb cumleler 1 ci meqale 1947 2 ci meqale 1948 ve s meqalelerinin her biri kicik bir monoqrafiyani andirir Muasir Azerbaycan dili cumle uzvleri 1947 kitabini da bura elave etsek umumi menzere tamamlanmis olur Bu eserlerde sintaksisin demek olar ki butun esas meseleleri ehate edilmisdir O cumlenin meqsed ve intonasiyaya gore novlerini ilk defe genis sekilde isleyerek prinsip kimi meqsedle avazlanmani birge goturmeyi meslehet gormusdur Qovusuq cumleler adi altinda hemcins uzvlu cumleleri tedqiq etmisdir E Demircizade ilk defe tabesiz ve tabeli murekkeb cumlelerin oxsar ve ferqli cehetlerini nezerden kecirerek budaq cumleleri cevrilmis ve musteqil cumleler adi altinda iki nove ayirmisdir Burada bezi budaq cumleler netice b c ve s haqqinda melumat tama mile yenidir bezi budaq cumleler ise ilk defe derinlesdirilmis ve genislendirilmisdir Professor bu vefasiz dunyaya goz yummazdan bir nece gun evvel 40 ilden artiq bir muddetde uzerinde yaradiciliq isi apardigi monumental Azerbaycan edebi dili tarixi 1979 kitabini ortaya qoydu Bu kitab edebi dilimizin heqiqi tarixini uze cixarmaq sahesin de en qiymetli bir kitab olub butun turk xalqlari butun turkologiya ucun bir numune sayila biler Professor bu kitabda dilimizin tarixini xalqimizin tarixi ile vehdetde oyrenmis ve oz derin biliyi zengin tecrubesi ile her iki saheni obyektiv sekilde isiqlandira bilmisdir Onun dilimizin tarixi ile bagli fikirleri daim yeni faktlarla ozunu dogrultmaqda ve yalanci muddealari tekzib etmekdedir Hemcinin bax RedakteDilci Rovzet DemircizadeMenbe https az wikipedia org w index php title Ebdulezel Demircizade amp oldid 5505817, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
QARABAĞIN İMAMQULUBƏYLİ TOPONİMİ
qulubəyli “İmamqulu bəyə məxsus olanlar” anlamındadır.
İmamqulu antroponimi İmam titulu və qulu sözünün birləşməsindən yaranıb. İmam
ərəb mənşəli dini sözdür. “Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars sözləri lüğə-
ti”ndə bu sözün bir neçə mənada işləndiyi göstərilir: 1) məzhəb və təriqətə başçılıq edən adam
(Əli və onun nəslindən olan 11 nəfərin hər biri); 2) ruhani başçısı; ruhani rəhbər; 3) dini mək-
təb başçısı; 4) qabaqda namaz qılan, pişnamaz . İmam sözü bir çox antroponim və toponimlə-
rin yaranmasında iştirak edib. Şəxs adlarının yaranmasında həm təklikdə titul ad (İmam) kimi,
həm də mürəkkəb adın komponenti (İmamverdi, İmamqulu, İmamxan, İmamyar, İmaməli və
s.) kimi işlənmişdir. Bu ünsürün iştirakı ilə morfoloji və sintaktik yolla toponimlər də əmələ
gəlmişdir. Məs.; İmamlı (Qəbələ r-nu), İmambağı (Cəbrayıl r-nu), İmambinəsi (Kəlbəcər r-
nu), İmam-qulukənd (Qusar r-nu), İmamqulular (Şuşa), İmamqulubəyli (Ağcabədi, Bərdə r-
nları) və s. Qulu isə qul sözü və -u mənsubiyyət şəkilçisindən yaranıb. Qul sözünün dilimizdə
işlənməsi tarixi qədimdir. Bu sözə “Kitabi-Dədə Qorqud”da da rast gəlirik. “Kitabi-Dədə
Qorqud”un izahlı lüğəti kitabında həmin dastanda qul sözünün bir neçə mənada işləndiyi
göstərilir: 1) Qədim dövrlərdə müharibədə əsir tutulub satılan adam. Qula buyurmaq. Qulu işə
göndərmək. “Qara hindu qullarıma buyuraydım, Səni para-para toğrıyalardı, ağac”; 2)
Allahın yaratdığı bütün insanlar isə Allahın qulları sayılır. “Həq-təala Cəbrayılə buyurdu ki,
Ya Cəbrayıl, var, şol quluma qırq ətcə qüvvət verdim, – dedi”. A.Qurbanov da qul sözünün
dilimizdə müxtəlif mənalarının mövcudluğunu bildirir: a) qul – keçmiş aşağı təbəqənin bir
nümayəndəsi, hüququ öz əlində olmayan; b) həddindən çox dindar, itaətkar, allahın qulu; c)
öz sevgisinə, məhəbbətinə sadiq, məhəbbətin qulu, əsiri və s. Qul sözünün iştirakı ilə bir çox
antroponim (Qulu, Qulam, Həzrətqulu, Həsənqulu, Hüseynqulu, İmamqulu, Şahqulu, Allah-
qulu, Mehdiqulu və s.) və toponim (Qullar (Ağdam, Bərdə, Balakən, Qusar), Allahqulular
(Şuşa), Qulubəyli (İmişli r-nu) və s.) yaranmışdır. Qulu şəxs adında “qul” sözü morfoloji
yolla xüsusi ada çevrilmişdir. Qulu – “onun qulu”, “onun nökəri” anlamını verir.
İmamqulubəyli adlı toponim Ağcabədi və Bərdə rayonlarında da var.
Qarabağın bəzi toponimlərinin etimoloji təhlilə cəlb edilməsi göstərir ki, qədim türk
boylarının izləri Qarabağın yer adlarında – toponimlərdə qalmaqdadır. Bu da təbiidir. Çünki
Qarabağ bölgəsi ta qədim zamanlardan bu günümüzəcən türk yurdu, türk ulusu olmuş və ola-
caqdır. Qarabağ torpağına göz dikmiş mənfur erməni qəsbkarlarının heç bir fakta, dəlilə əsas-
lanmayan uydurma iddiaları isə, şübhəsiz ki, heç vaxt həyata keçməyəcəkdir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
Ə. DƏMİRÇİZADƏ YARADICILIĞINDA ÜSLUBİ FONETİKA
Aytən MƏMMƏDOVA
qasimovamirvari@gmail.com
Ə. Dəmirçizadə üslubi fonetikaya aid “Müasir Azərbaycan dilinin fonetik-üslubi vasi-
tələri” (1962) adlı məqaləsində isə “dilimizdəki fonetik-üslubi vasitələrin üslubi imkanların-
dan bəhs edir və göstərir ki, ahəng qanununa tabe olmayan sözlərin fonetik-üslubi nöqteyi-nə-
zərdən də yeri və əhəmiyyəti vardır. Belə sözlər bədii üslubda, xüsusən şeirdə qeyri-ahəngdar
səslənmənin ifadəsi üçün əlaverişli vasitə ola bilir.
“Azəri dilinin şeiriyyət sirrləri” (1946) məqaləsində Ə. Dəmirçizadə Azərbaycan dilinin
ahəngdarlığından, musiqiliyindən və şeir dili olmasından söz açır. Daha sonra ahəngdarlığı
təmin edən xüsusiyyətləri sıra ilə qeyd edir. Həmin xüsusiyyətlərə misal kimi dilimizdə olan
ahəng qanunu (saitlər ahəngi, samitlər ahəngi, saitlərlə samitlərin ahəngi), rəvanlıq, vurğu, sait
və samitlərin işlənilməsi qaydalarını göstərir.
Üslubiyyatın Azərbaycan dilində Ə. Dəmirçizadəyə qədər həll olunmamış məsələləri az
deyildi. Bunlardan biri də üslubi-fonetika məsələsidir. Ə. Dəmirçizadəyə qədər türkologiyada,
hətta sovet dilçiliyinə aid ədəbiyyatda dilin fonetikasının üslubi imkanları haqqında tədqiqata
ya heç təsadüf olunmur, ya da çox az təsadüf etmək olur.
“Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” (1962) kitabında üçüncü fəsil üslubi fonetikaya həsr
olunmuşdur. Müəllifin özü də qeyd edir ki, dilçilikdə fonetik-üslub vasitələri məsələlərinə nə-
dənsə heç kəs toxunmamışdır. Bu, heç də dildəki ifadəlilik vasitələri silsiləsində fonetik vasi-
tələrin xüsusi yer tutduğunu və bunlardan bədii üslubda geniş istifadə edildiyini inkar etmir.
“Üslubi fonetika” adlanan fəsildə müəllif fonetik vasitələr – səslər, ahəng və müxtəlif
mənalı səslənmələr və bunların üslubi məqsədəuyğunluq əsasında istifadə yolları haqqında
bəhs etməyin zəruriliyindən danışır və eyni zamanda fonetik-üslubi vasitələrin tərifini verir.
Məlumdur ki, Azərbaycan dilində olan fonetik-üslubi vasitələrin bir qismi həm yazıda, həm
də şifahi nitqdə, bir qismi isə yalnız tələffüzdə istifadə olunur. Bunu nəzərə alan Ə. Dəmir-
çizadə Azərbaycan dilindəki fonetik-üslubi vasitələri istifadə imkanına görə iki qrupa ayırır:
1. Həm yazıda, həm də tələffüzdə (şifahi nitqdə) istifadə oluna bilən vasitələr;
2. Ancaq tələffüzdə (şifahi nitqdə) istifadə oluna bilən vasitələr.
Ə. Dəmirçizadə birinci növ vasitələri ortaqlı fonetik-üsubi vasitələr, ikinci növ vasitələri
isə xüsusi fonetik-üslubi vasitələr adlandırır.
Daha sonra müəllif ortaqlı fonetik-üslubi vasitələrdən söz açır və bildirir ki, sözlərin
fonetik-üslubi cəhətdən istifadəsində, onların, əsasən, məqsədəuyğun surətdə səslənməsini
nəzərə alaraq onları iki əsas qrupa bölmək lazım gəlir:
a) Səslənməsi ilə mənası arasında üzvi surətdə əlaqə olan sözlər.
Belə sözlər də üç qrupa bölünür: 1) sövti təqlid sözləri, 2) sövti təsvir sözləri, 3) nida
b) Səslənməsi ilə mənası arasında əlaqə olmayan sözlər. Belə sözlər 1) ahəng qanununa
tabe olan, 2) ahəng qanununa tabe olmayan sözlər olmaqla iki qrupa ayrılır.
Sövti təqlidi sözlər haqqında Ə. Dəmirçizadə belə sözlərin ifadə və cümlələrin mənaları
ilə səslənməsi arasında canlı, təsirli ahəngdarlıq yaratmaq nöqteyi-nəzərindən son dərəcə
əlverişli fonetik-üslubi vasitələr olduğunu bildirir.3
Ə. Dəmirçizadə sövti təsvir sözlərin fonetik tərkibi ilə mənası arasında az-çox uyğunluq
hiss olunduğunu bildirir. Belə sözlərə misal olaraq, sus, titrə, cız, cır, çap, çat, çal kimi isim-
ləri misal göstərmişdir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
Müəllif nida sözləri haqqında da məlumat vermişdir. O, nida sözlərin təqlidi sözlərdən
fərqi olaraq insanın daxili psixoloji halları ilə əlaqədar olaraq çıxarılan səslərin sadələşdirilmiş
yamsılanması olduğunu bildirir. Buna görə də belə nidalar ya bir səsli səslə (a, e, ə . ), ya bir
heca ilə (ah, eh, uf, ax, bıy . ), ya da müəyyən səsin uzadılması ilə (aaa, eee, sss. ), bəzən isə
eyni və ya müxtəlif nida hecasının birləşməsi ilə (pəh-pəh, vay-vay, uf-uf) və s. formalaşır.
Ə. Dəmirçizadə daha sonra səslənməsi ilə mənası arasında əlaqə olmayan sözlər kimi
ahəng qanununa tabe olan sözlər haqqında məlumat verir. Bunların iki yerə ayrıldığını bildirir:
1) qalın səslili sözlər, 2) incə səslili sözlər. Müəllif bunların iki qrupa ayrıldığını qeyd edir.
1. a) Dodaqlanan qalın səslili sözlər;
b) Dodaqlanmayan qalın səslili sözlər.
2. a) Dodaqlanan incə səslili sözlər;
b) Dodaqlanmayan incə səslili sözlər.
Ə. Dəmirçizadə bunları da hər biri açıq, qapalı və qarışıq olmaq üzrə üç tipə bölür.
Ahəng qanununa tabe olmayan sözlərdən bəhs edərkən müəllif qeyd edir ki, belə sözlə-
rin çoxu alınma sözlərdir və Azərbaycan dilində məqsədəuyğun səslənməni yaratmaq üçün
əruz vəzninin tələbinə görə işlənir. “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” (1962) kitabının üslubi
fonetika adlı fəslində Ə. Dəmirçizadə daha sonra ahəng qanununun imkanlarından, səslərin
məna çalarlığından, tələffüz ahəngdarlığı və asanlığından geniş söz açmışdır.
Müəllif xüsusi fonetik-üslubi vasitələr haqqında da məlumat vermiş və müəllif xüsusi
fonetik-üslubi vasitələr dedikdə vurğu, durğu, ton, intonasiya adlanan fono-semantik əlamət-
lərlə yanaşı, səslərin uzun, qısa, uca, alçaq, sürətlə, aramla, eləcə də müxtəlif notda və rənglər-
də-uşaq səsi ilə, qadın səsi ilə, kişi səsi ilə, quş və müxtəlif heyvanların səslənmələrini yamsı-
lamaqla – tələffüzü nəzərdə tutur.
MƏMMƏDHÜSEYN TƏHMASİB ARAŞDIRMALARINDA
“AZƏRBAYCAN NAĞILLARI”
Nəzirə ŞALBUZOVA
nezreshalbuzova@gmail.com
Qeyd edək ki, folklorun ən qədim və maraqlı janrlarından olan nağıllarımız rəngarəng
süjetlər ilə doludur. Müqayisə etsək hər bir ölkənin nağıllarında özünəməxsusluq vardır və hər
bir nağıl öz millətinin, öz ölkəsinin xüsusiyyətlərini, coğrafiyasını, tarixini və özündə müəyyən
qədər göstərir. Bu baxımdan M.H. Təhmasibin araşdırmaları içərisində nağılların toplanılma-
sı, tərtibi, nəşr edilməsi xüsusi yer tutur. Alimimiz nağıllardakı süjetləri araşdırmış və xalqı-
mızın qədim dünyagörüşünü, təxəyyülünü, inanclarını tədqiq etmişdir. Nağıllarımızdakı sehrli
qüvvələr haqqında diqqətəlayiq fikirləri olmuşdur.
Nağıllarda xalqın dünyagörüşü, inancları, ictimai və hətta siyasi münasibətləri əks olunur.
Əslində fantaziya görünən bu janr keçmiş dövürdə olan mübarizələri, ictimai və sinfi münasi-
bətləri, ailə-əxlaq münasibətlərini əks etdirir. Geniş xalq kütləsi bu nağıllar vasitəsilə demək
istədiklərini, sinfi münasibəti öz maraqlarına uyğun formada çatdırmağa çalışmışlar. Eyni na-
ğıllarımızın müxtəlif versiyalarına da rast gəlmək olur. Hansısa məqsədə görə ya toplayıcı, ya
nağılı danışan müəyyən dəyişikliklər etmişdir.
M.Təhmasibin “Azərbaycan nağıllarında keçəl” adlı məqaləsində nağıllarımızda muz-
dur-nökər sinifləri əsasında keçəl sujetinə toxunmuşdur. Məsələn: “Keçəl Məhəmməd”, “İsfa-
han keçəli”, “İmam”, “Keçəl”, “Keçəlin divanı” və s. nağıllarda müsbət, qorxmaz, cəsarətli,
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
xeyirxah, güclü, haqsızlığa qarşı gələn, məqsədə çatmaq üçün savaşan və sonda qalib gələn
bir obraz kimi verilir. “Keçəl Məhəmməd” nağılında keçəl taciri müdafiə edərək şaha qarşı
cəsarətli çıxış edir. “İsfahan keçəli” nağılında isə keçəl özü kimi yoxsulları soyub darğanı
gülünc vəziyyətə salaraq sonda isə öldürür.
M. Təhmasib sehrli xüsusiyyətlərə malik olan sujetlərə “Əfsanəvi quşlar” məqalələrində
toxunmuşdur. Nağıllarımızda rast gəlinən Simurq quşu haqqında araşdırmalarında ədibimiz
bu quşu xeyir qüvvələrdən biri olaraq əsaslandırmışdır. Alimimiz Simurq quşunun adının
mənasını izah etmiş və bu adın mənası ilə bağlı verilən mülahizələrə də öz fikrini bildirmişdir.
M.Təhmasibin fikrincə, Simurq quşunun adı itlə deyil, ayla əlaqəlidir. Mürəkkəb söz olan
simurqu sim-rux kimi hissələrə ayıraraq fikrini əsaslandırmışdır. Diqqət edilsə doğurdan da
Simurq quşu nağıl qəhrəmanlarımıza kömək edən, onları fəlakətdən qurtaran sədaqətli bir
qüvvə kimi verilir. Azərbaycan nağılları içərisində məşhur olan “Məlikməmməd” nağılında da
bu obraza rast gəlmək olar. Nağılda Simurqun köməyi ilə Məkilməmməd işıqlı dünyaya gedə
bilir və qardaşları üzərində qalib gələ bilir. Bu nağılda qədim dinlərdən olan Avestanın
xüsusiyyətlərinə rast gəlinir. Avestada isə divlər mənfi obraz kimi verilsə də, tədqiqatçımız
araşdırdığı bəzi nağıllarımızda divlərin müsbət sujet kimi verildiyini də aşkar etmişdir.
“Məlikməmməd” nağılında da divlərə olan münasibət birmənalı deyildir. Divlər işığı deyil,
qaranlığı, şəri seçmişlər və bu nağılda da divlərin zülmətdə, yerinaltında yaşamağına təsadüf
olunur. Ədibimizin “Azərbaycan xalq ədəbiyyatında div surəti “adlı məqaləsində isə
araşdırdığı “Şahzadə Mütalib”, “Yetim İbrahim” və s. nağıllarımızda divlər müsbət sujet kimi
özünü göstərir. Məsələn: “Şahzadə Mütalib” nağılında div-qarı şahın hamilə arvadını ölümdən
qurtarır və sonda uşağın adını özü qoyur. Div-qarı Mütalibi oğlanları ilə tanış edir və onların
köməyi ilə şahzadə pərilər padşahının qızını ala bilir. “İbrahim” nağılında isə ağ divin
anasının köməyi ilə İbrahimin ağ kəməri tapılır.
M.H.Təhmasib həm də ay və günəş ilə bağlı əsatirlər mövzusuna da toxunmuşdur.
Təbiət qüvvələrinə, göy cismlərinə canlı olması kimi baxış ibtidai insan təsəvvürünün
qalığıdır. Ay və günəş ilə bağlı nağıllarımızda da ay və günəşin canlı olması ilə bağlı əqidələr
vardır. Hər birində də ay kişi, günəş isə qadın kimi verilir. Alimimizin araşdırmalarına əsasən,
ay və günəşin tutulmasının səbəbi divlərin ay və günəşi tutub, dördüncü göydə böyük bir
gölün içərisinə salmasına görədi. İnsanlar da bu zaman, divlər, cinlər metal şeylərin səsindən
qorxduğu üçün mis qabları bir-birinə vuraraq onları qorxudurlarmış.
Tədqiqatçı məqalələrində xalq ədəbiyyatımızda məşhur olan dövlət quşundan da bəhs
etmişdir. Bu quşun iki xüsusiyyətini açıqlamışdır. Birinci xüsusiyyəti, bəxtiyarlıq və səadət
rəmzi, ikinci xüsusiyyəti isə kimin başına qonarsa, həmin adamın dövlət başcısı olmasındadır.
Hətta “dövlət” sözünün mənalarını da aydınlaşdırmışdır. Tədqiqatçının araşdırmasına görə
“dövlət” sözü bəzi rayonlarımızda qoyun mənasında işlədilir. “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanında isə övlad mənasında işlədilmişdir. Dövlət quşunun digər adı olan Humay, yaxud
Hüma olması ilə bağlı mühakimələrini “Əfsanəvi quşlar” adlı məqaləsində vermişdir.
Beləliklə, sonda qeyd etmək istərdim ki,alimimizin Azərbaycan nağılları haqqında
araşdırmaları zəngin və diqqətəlayiqdir. Buna görə də nağılların əhəmiyyətini bildiyi üçün bu
sahədə xüsusi araşdırmalar etmiş, əldə etdiyi nağılları toplayaraq tərtib etmişdir. Nağıllara
önəm verdiyi üçün də “Azərbaycan nağılları” adlı beş cildlik kitabın tərtib edilməsində xüsusi
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
“İDEAL” ROMANI YENİ TƏNQİDİ DÜŞÜNCƏ ÇEVRƏSİNDƏ
Günel PƏNİYEVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
gunelpeniyeva@mail.ru
“İdeal” sosial-psixoloji bir əsər kimi XX əsrin ikinci yarısında yaranmış Azərbaycan
nəsrinin ən qiymətli nümunəsidir, həqiqi ədəbi hadisədir. “İdeal” İsa Muğannanın yaradıcılı-
ğında ayırıcı zolaqdır. Buna nəzərən onun yaradıcılığı üç mərhələyə bölünür. “İdeal”a qədərki
mərhələ, “İdeal” və “İdeal”dan sonrakı mərhələ. Bu bölgüyə nəzərən “İdeal”ın müəllifinə də
üç mərhələdə baxmaq olar – yazıçı, yazıçı-peyğəmbər, peyğəmbər. “İdeal” öz müəllifinin
düşüncəsində koordinat oxlarının kəsişdiyi sıfır nöqtəsidir. Hər şey ordan keçir.
İsa Hüseynov “İdeal” əsərini yazılma səbəbləri barədə bunları yazmışdı: “Vətəni zəngin,
firavan, həyatı şirin, insanı gözəl görmək istəyən, gözü tox, könlü tox adamların, hər cür sax-
takarlıqdan uzaq, uca şəxsiyyətlərin yollarında sədd və maneələrin səbəbləri haqqında düşün-
düm. Axtardığımın bir qismini öz əsərim ”Yanar ürək”də, qalanını o romanın qəhrəmanlarının
sonrakı talelərində tapdım, nəticədə isə ”Yanar ürək”dən bəzi bioqrafik faktları saxlayıb, 40-
80-ci illər arasında baş vermiş mənəvi-psixoloji dəyişikliklər haqqında yeni roman yazdım.”
“İdeal”la “Yanar ürəy”i müqayisə edən professor Qəzənfər Kazımov onlar arasındakı
fərqi belə izah edir: “Yanar ürək” özlüyündə yüksək bədii-estetik məziyyətləri ilə seçilən,
sevilən, çox oxunan, oxucunun zövq və tələblərini ödəyən bir əsər kimi ədəbiyyatımızda xü-
susi qiymətə malikdir. Lakin yazıçı faktiki olaraq həmin əsəri uçurub-dağıtmış və onun əsasın-
da tamamilə yeni bir roman yaratmışdır.
Tənqidçi Əsəd Cahangir bu fikirdədir ki, İsa Muğannanın “İdeal” romanının dəyərlən-
dirilməsinə bir neçə kontekstdən yanaşmaq lazımdır: “Birincisi, romanın İsa Muğannanın öz
yaradıcılığındakı yerindən danışaq. Bu roman yazıçının 1958-ci ildə yazdığı “Yanar ürək” ro-
manının dahiyanə redaktəsidir. Birinci roman realist-psixoloji, ikincisi isə postmodern düşüncə
ilə yazılıb. Amma qərb postmodernistlərindən fərqli olaraq İsa Muğanna nəinki insana inanır,
hətta onu ideal olmağa layiq bilir. Bu roman yeni bir inanc yaradır – dinin yerinə elmi, Allahın
yerinə insanı qoyur.
İkincisi, romanın Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kontekstindəki yeri barədə danışaq. Bu,
romanla beş yüz illik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə milli bədii fikrimiz Füzuli
orbitinin sehrini, nəhayət ki, sındırdı və Nəsimiyə, Nizamiyə qayıtdı. Düzdür, Axundov bu
sehrdən çıxmağın nəinki nəzəri, hətta praktiki nümunəsini də göstərmişdi. Amma Axundov-
dan yarım əsr sonra Cabbarlı hələ də bu sehrdən danışırdı. Yəni iş ayrı-ayrı fərdlər səviy-
yəsində getsə də, ümumədəbiyyat xarakteri almamışdı. Buna zaman tələb olunurdu. İkincisi,
Füzulini tənqid etmək bir şey, onun qarşısına alternativ düşüncə qoymaq isə başqa şeydir.
Axundov bu işi dram, Muğanna isə roman janrında yerinə yetirdi. Bunun özü artıq poeziya-
ya, yəni Füzuliyə formaca alternativlik idi. “İdeal” milli romanlarımız arasında Nobelə layiq
Üçüncüsü, “İdeal”ın dünya ədəbiyyatındakı yerindən danışaq. Bu roman sadəcə bir nə-
fərin yox, ümumən Azərbaycan xalqının, bir az da geniş desək, dünya insanının bir neçə mi-
nillik düşüncəsinin roman şəklinə düşmüş məcmusudur. Roman öz gərgin psixologizmi, kəs-
kin dramatizmi, emosional aurası, intellektual yükü, ən başlıcası isə polifonik quruluşu ilə dünya
ədəbiyyatında roman janrının ən qeyri-adi nümunələrindən biridir. İyirminci əsr dünya ro-
manında ən möhtəşəm adlar olan Coys, Kafka, Prust, Tomas Mann, Feyxtvanger, Sartr, Kam-
yu, Brox, Faulz, Eko və s. kimi yazıçıların heç bir əsərini bu romana müqabil qoymaq olmaz.
“İdeal”ın o vaxt necə ajiotaj yaratmasından danışan AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Nizami Cəfərov deyir ki, əsəri sərt şəkildə tənqid edənlərdən biri akademik Ziya Bünyadov
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
olub: “İdeal” işıq üzü görəndən sonra çox böyük səs-küy yarandı. İsa Hüseynovun həm
“Yanar ürək”dən, həm də “Hüseynov” soyadından imtina etməsi çaşqınlıq yaratmışdı. Azər-
baycanda hələ belə bir hadisə olmamışdı və ümumiyyətlə müəllifin öz əsərindən imtina etmə-
yi nadir hallarda rast gəlinən haldır.Bundan başqa görkəmli tarixçimiz Ziya Bünyadov əsəri
sərt tənqid edərək bildirdi ki, burada sadalanan faktların tarixə heç bir dəxli yoxdur. Ziya
Bünyadov “İdeal” haqqında yaxşı yazı yazmış Qəzənfər Kazımovu da tənqid etmişdi. Amma
Ziya müəllim bir şeyi nəzərə almamışdı ki, bu, bədii əsərdir, bədii əsərdə müəyyən tarixi
faktların bir az başqa şəkildə təqdim olunması normaldır. Ümumiyyətlə, indiyədək ciddi
müzakirə mövzudur ki, “İdeal”dakı yanaşma, estetika nə qədər doğru və qəbul olunandır.
Ancaq istənilən halda “İdeal” bədii təfəkkür hadisəsidir”.
“İdeal”da Cənubi Azərbaycanla bağlı xeyli məqamlar var. Bu barədə danışan yazıçı
Həmid Herisçi: “İsa Hüseynov bu əsərdə Cənubi Azərbaycan sirləri barədə üstüörtülü yazıb.
Əsl həqiqətlər unudulub. Onun sözlərinə görə Azərbaycan sirləri Bakıda yox, Təbrizdədir. Bu
sirləri bilən yazıçılardan biri Sabir Əhmədli idi və bu barədə “Yasaq edilmiş oyun” əsərində
az da olsa yazıb”-deyə söyləmişdir.
“İdeal”ın Milli Azadlıq Hərəkatına müəyyən təsiri barədə müxtəlif vaxtlarda müxtəlif
fikirlər irəli sürülüb. Milli Azadlıq Hərəkatının aktiv iştirakçılarından olmuş yazıçı Səfər
Alışarlı isə deyir ki, “İdeal” milli azadlıq hərəkatının bayrağına çevriləcək əsər deyil: “İdeal”
kütlənin qavraya biləcəyi bir əsər deyil, xeyli mürəkkəbdir. O başqa söhbətdir ki, “İdeal” çap
olunması ilə hərəkatın başlaması təxminən eyni vaxta təsadüf etdi. Və bu əsəri başa düşən
ziyalılar o əsərdə fikirləri, xüsusilə stalinizmlə bağlı məqamları öz çıxışlarında bir daha vur-
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.