Leksika: tushuncha, xususiyatlari, turlari, misollari

Dilimizdəki sözlərin bır çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədılir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır. Məsələn: «dəmir qapı», «daş divar», «yıımşaq çörək» və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sözün sonradan qazandığı törəmə mənası isə onıın məcazi mənası adlanır. Məcazi məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşyalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: «dəmir iradə», «daş ürək», «yıımşaq söz» və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər –«dəmir», «daş» və “yumşaq” sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. «Külək yatdı», «Təbiət gülür», «Təbiət oyanır», «Günəş gizləndi» və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Leksika

Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını (lüğət tərkibini) təşkil edir.
Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır.
Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir.
Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır.
Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir.Başqa sözlə dəsək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: «qələm» sözünün leksik mənası «yazı alətidir». Sözün leksik mənasini bir neçə yolla izah etmək olar:
1.Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn:azadlıq -müstəqillik — sərbəstlik.
2. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə. Məsələn:dəmirçi — metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan pesə sahibi.
3. Sözün hissələrinin mənasını açmaqla. Məsələn:mürəkkəbqabı — içində yazı üçün mürəkkəb saxlanılan qab.
Sözün leksik mənası ilə yanası, onun qrammatik mənası da olur. Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir.Məsələn: «qələm» sözü əşyanın adını, «qırmızı» əlamətini, «bir» isə miqdarını bildirir. Buna görə də bu sözlərdən birincisi isim, ikincisi sifət, üçüncüsü isə saydır. Deməli, sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir.

Sözün həqiqi və məcazi mənası

Dilimizdəki sözlərin bır çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədılir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır. Məsələn: «dəmir qapı», «daş divar», «yıımşaq çörək» və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sözün sonradan qazandığı törəmə mənası isə onıın məcazi mənası adlanır. Məcazi məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşyalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: «dəmir iradə», «daş ürək», «yıımşaq söz» və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər –«dəmir», «daş» və “yumşaq” sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. «Külək yatdı», «Təbiət gülür», «Təbiət oyanır», «Günəş gizləndi» və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər

Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir. Məsələn: dənizçi, səkkiz, yaraşıqlı, yadırğamaq, sığırçın və s. kimi sözlər bir leksikmənada işlənən təkmənalısözlərdir.
Bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə isə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlər əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirir. Məsələn: «ayaq», «ağız», «boğaz», «almaq», “çəkmək” və s. sözləri eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənalarda işlənir:

• Ayaq — uşağın ayağı, masanın ayağı, kəndin ayağı və s.
• Ağız — quşun ağzı, qazanın agzı, baltanın ağzı və s.
• Boğaz — uşağin boğazı, bardağın boğazı, çəkmənin boğazı və s.
• Almaq — kitabı almaq, tərbiyə almaq, xəbər almaq və s.
• Çəkmək — ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək və s.
• Tutmaq— topu tutmaq, üz tutmaq, fıkri tutmaq və s.
• Acı — acı dərman, acı xatirə, acı söz və s.
• Ağır— ağır yük, ağır itkı, ağır cəza, ağır xasiyyət və s.

Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri əsas, qalanları isə məcazi mənada işlədilir. Məsələn: «adamın gözü» birləşməsındəki «göz» sözü həqiqimənada, «bulağın gözü» bırləşməsində isə bu söz məcazi mənada işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə də sözlərin bırinci mənalari uşağın ayağı, quşun ağlı və s.) həqıqı mənada, sonrakı mənalari ısə məcazi mənada işlənmişdir.
Çoxmənalı sözlər daha çox isim, sifət və fellərdənibarət olur. Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: uşağın dişi — darağın dişi — hər ikisi isimdir; şirin meyvə — şirin söhbət — hər ikisi sifətdir.
Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir.Bu bağlılıq olmadıqda həmın sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti:1-ci cild (ABCÇD)
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 2-ci cild(EƏFGHXİJK)
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 3-cü cild (QLMNOÖPR)
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4-cü cild (SŞTUÜVYZ)

• Teqlər:
• leksikologiya
• , leksika
• , omonimlər
• , çoxmənalı sözlər
• , məcazi məna

Leksika: tushuncha, xususiyatlari, turlari, misollari

The leksika Bu tilni tashkil etadigan va uning lug’atining bir qismi bo’lgan so’zlar to’plamidir. Bu mintaqadan mintaqaga, hattoki o’z ichida ham o’zgaradi, chunki aholining o’zlari tomonidan yaratilgan so’zlar doimo qo’shilib boriladi, ular o’zlarining ehtiyojlariga ko’ra o’zlarining ma’nosini berishadi.

Biz ispancha leksikon deb biladigan narsa, asosan, rimliklar, lotin tilining o’zgarishidan kelib chiqadi. Vaqt o’tishi bilan ispan tiliga yunon, arab va kelt so’zlari ham ta’sir ko’rsatdi, shunchaki bir nechtasini aytib o’tish kerak.

Ba’zi mutaxassislarga ega bo’lgan texnik so’zlar, ularning hududiga qarab, shuningdek, leksika hisoblanadi. Masalan, advokatning huquqiy tushunchalar va qonunlar bo’yicha o’z lingvistik atamalari mavjud. Biz ularni “texnik” deb bilamiz.

Tillar ular bilan gaplashadigan odamlarning holati, urf-odatlari va tajribalariga moslashtiriladi. Shunday qilib, biz tillar doimo o’zgarib turadi va ularni ishlatadiganlarga bo’ysunadi deb ayta olamiz. Muayyan aholi leksikasini bilish uchun siz undan foydalanishni o’rganishingiz va uning qoidalarini bilishingiz kerak.

Leksika tushunchasi

Leksika – bu tilning so’z boyligi. Bu hududning yoki ma’lum bir faoliyatning bir qismidir. Bu lug’at tarkibidagi so’zlarni tilni ifodalovchi so’zlardan tashkil topgan va o’z navbatida har bir viloyat, shahar yoki shaharning faoliyati va urf-odatlariga muvofiq ichki o’zgartirishlarni o’z ichiga olishi mumkin.

Umuman olganda, biz har bir til leksikasining butun jamiyat tomonidan hukmron bo’lgan va institutsional ravishda qabul qilingan rasmiy usulini topamiz. Shu bilan birga, biz tilning norasmiy tomonini ham topamiz, hamjamiyat, ijtimoiy tabaqa yoki mintaqadan bir guruh odamlar uchun o’ziga xos so’zlar mavjud.

Shuningdek, u amalga oshiriladigan ma’lum bir professional soha yoki faoliyat shartlariga leksikon sifatida qaraladi. Ushbu texnik so’zlarni ma’lum bir sohada o’qish va ishlashga bag’ishlangan muayyan odamlar guruhi egallaydi.

Hududlarning iboralariga ko’ra yangi so’zlar paydo bo’lishda davom etishi odatiy holdir. Vaqt o’tishi bilan ko’plab so’zlar qo’shildi, ma’ruzachilar tomonidan yaratilgan yoki tashqi tillardan olingan. O’z navbatida, tilni tashkil etuvchi har bir atama yangi avlodlar ta’sirida.

Leksik birliklarning xususiyatlari

Leksik birliklar bu ikki kishining aloqasini ta’minlovchi barcha so’zlardir. So’zlarning har biri leksik birlikdir. Odatda, ushbu birliklar 3 xil leksik xususiyatlarga ega, biz ularni quyidagicha aniqlashimiz mumkin:

Rasmiy xususiyatlar

Ular so’z turiga oid asosiy xususiyatlardir. Shuningdek, ular tarkibidagi sintaktik tarkib va ​​ushbu so’zning o’zgarishi turi to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’rsatadilar.

Misollar

– Agar bu fe’l bo’lsa (bo’lish, ibodat qilish, borish).

– ismdan (stol, maktab, uy).

– olmoshdan (yo, tù, él).

Semantik xususiyatlari

Ushbu xususiyatlar yoki fazilatlar leksik birlik (so’z) ga ega bo’lgan ma’lumotlardan iborat. Bundan tashqari, ular tarkibida ushbu so’zning muhim xususiyatlari mavjud.

Misollar

– Sigir umurtqali, shu bilan birga qishloq xo’jaligi hayvonidir.

– Ringo Starr – Bitlz guruhining a’zosi. Ammo shu bilan birga nom bilan.

– Bahor yilning fasli. Ammo shu bilan birga bu ism.

Fonologik xususiyatlari

Nomidan ko’rinib turibdiki, u har bir so’zning tovush sifatlarini anglatadi. Bu juda keng o’rganish sohasi, ammo oddiy. Bu bizning so’z boyligimizni tashkil etuvchi har bir harfni o’z ichiga oladi.

Misol

Agar “s” harfi “m” o’rniga “p” dan oldin kelsa, so’z bilan balandroq eshitiladi. Bu shunday:

– Esperar.

– ESizerar.

Leksikaning turlari

Leksikaning kelib chiqishi va tarqalishiga qarab turlari

Faol

Ushbu turdagi leksikon juda ko’p ishlatiladigan so’zlardan iborat. Shuning uchun, u eng keng tarqalgan bo’lib, osonlikcha tushuniladi. U odatda “samarali til” deb nomlanadi.

passiv

Leksikaning bu turi kam uchraydi, chunki u kamdan kam qo’llaniladi. Shunga qaramay, u osonlikcha tushuniladigan so’zlarga ega va uni tushunish uchun maxsus bilim talab etilmaydi.

Vatanparvarlik

Ular ma’lum bir tilning so’zlari, ular uning merosining bir qismidir. Ular chet el so’zlari, boshqa tildan qabul qilingan va qabul qiluvchining bir qismi bo’lgan so’zlar ham bo’lishi mumkin.

Dialekt

Bu ma’lum bir mintaqaning xarakterli leksikonidir. Bu erda to’g’ri muhokama qilinadigan narsa.

Kultivatsiyalar

Ular og’zaki nutq so’zlari. Ba’zi hollarda, ular grammatikaga qarab, qo’poldir.

Jargon

Ular atrof-muhitga (yoshiga, kasbiga, ijtimoiy sinfiga) qarab o’zgarib turadigan standart tilning o’zgarishlari. Eng keng tarqalgan jargonlar orasida biz quyidagilarni ta’kidlashimiz mumkin:

Ijtimoiy jargon

Bu erda biz bir guruh odamlarni aniqlaydigan va ularni boshqalardan farq qiladigan bir qator o’zgarishlarni topishimiz mumkin. Ular orasida biz bor: yoshlar, sportchilar, kompyuter olimlari, shunchaki bir nechtasini aytib o’tish mumkin.

Professional jargon

Nomidan ko’rinib turibdiki, ular professional foydalanish uchun. Muayyan kasbga xos bo’lgan texnik so’zlardan foydalaniladi. Masalan, faylasuflar, matematiklar, dengizchilar, olimlar va boshqalar.

Leksikaning funktsiyasiga ko’ra turlari

Ularning funktsiyalariga qarab, ikki xil bo’lishi mumkin:

Leksik toifalar

Bular sifatlarni berish yoki yangi ob’ektlarni nomlash uchun yangi so’zlarni yaratishga imkon beradi (tarkibi, kelib chiqishi va boshqalar qatorida). Shuning uchun ular ochiq sinf deb aytiladi, chunki inventarizatsiya cheklanmagan. Ushbu turdagi so’zlar havola ma’nosiga ega va ular xususiyatlarni, jarayonlarni yoki harakatlarni tavsiflaydi.

Ushbu guruh orasida biz quyidagilarni topishimiz mumkin:

So’zlarni yaratish usullari

Leksik kategoriyani tashkil etuvchi so’zlarni birlashtirib, yangi so’zlarni yaratish mumkin. Buning uchun quyidagi shakllardan foydalaniladi:

– hosil qilish (lingvistik).

Funktsional toifalar

Ushbu tur jumlalardagi bog’lanish uchun ishlatiladi, shuning uchun ular qat’iy grammatik funktsiyaga ega so’zlar deb aytiladi. Oldingisidan farqli o’laroq, bu katalogning yopiq katalogiga ega va bu sinfda boshqa elementlarga ruxsat berilmaydi. Ular orasida quyidagilarni ta’kidlashimiz mumkin:

Leksik misollar

Huquqiy masalalarda texnik leksika

• Bekor qilish: nizomni yoki qonunni bekor qilish.
• Xarajat qilinadigan tovarlar: ishlatilgandan keyin yo’q bo’lib ketadigan yoki vaqt o’tishi bilan buzilgan tovarlar.
• Sohil: da’voni ko’rib chiqish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlarni nazarda tutadi. Bu sud protseduralari xarajatlariga ham tegishli.

Kompyuter texnik leksikasi

• Chat: har qanday kibernetik vositalar bilan sodir bo’ladigan suhbatni anglatadi.
• Shifrlash: bu maxsus shifrlash yordamida ma’lumotlarni himoya qilishga imkon beruvchi jarayon.
• Qo’lda: Bu mini-kompyuter. U juda kichkina, uni kaftingizda olib yurishingiz mumkin.

Lotin Amerikasi ijtimoiy jargonidan

• Korduroy: do’stiga ishora qiladi. U butun hududda keng qo’llaniladi.
• Jeva: qiz do’sti yoki sherigiga ishora qiladi. Bundan tashqari, u norasmiy ijtimoiy qatlamlarda ham keng qo’llaniladi.
• Perol: “narsa” so’zining sinonimidir. Ushbu so’z har qanday ob’ektni belgilash uchun ishlatiladi. Misol: “Menga o’sha qozonni uzat”, stulni nazarda tutadi.

Adabiyotlar

1. Leksika. (2020). Ispaniya: Vikipediya. Qayta tiklandi: es.wikipedia.org.
2. Leksika. (2019). Ispaniya: Qirollik Ispaniya akademiyasining lug’ati. Qayta tiklandi: rae.es.
3. Leksika. (S. f.). (Yo’q): Euston. Qayta tiklandi: euston96.com.
4. Leksika. (2006). Ispaniya: Bepul lug’at. Qayta tiklandi: es.thefreedictionary.com.
5. Leksika. (S. f.). (Yo’q): Leksika. Lexico.com saytidan tiklandi.

Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Leksika

Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslik iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə -“Leksikologiya” bəhsində leksikologiyanın məqsədi və vəzifələri, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi, leksikası, idiom və ibarələri, leksikoqrafıyası və s. izah olunur, ikinci hissə “Söz yaradıcılığı” bəhsidir ki, burada leksik, morfoloji və sintaktik yolla düzələn söz yaradıcılığından, o cümlədən ad, fel, zərf şəkilçiləri və s. haqqında geniş məlumat verilir.

• Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь и/или войдите на сайт используя форму сверху.
• Регистрация

• Узнайте сколько стоит уникальная работа конкретно по Вашей теме:
• Сколько стоит заказать работу?

Смотри также

Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. I hissə. Fonetika, orfoepiya, orfoqrafıya

• Раздел: Языки и языкознание → Азербайджанский язык

Bakı: Şərq-Qərb, 2007. — 256 səh. — ISBN: 978-9952-34-153-9. Ali məktəblərin fıloloji fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslik üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə – “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası” bəhsində fonetik qanunlar, vurğu, intonasiya və eləcə də hecaların növləri haqqında geniş məlumat verilir.

• 12,70 МБ
• добавлен 24.10.2016 15:15
• описание отредактировано 25.10.2016 03:36

Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III hissə. Morfologiya

• Раздел: Азербайджанский язык → Грамматика

Bakı: Şərq-Qərb, 2007. — 280 səh. — ISBN: 978-9952-34-179-9. Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslikdə morfologiyanın mühüm məsələləri – əsas nitq hissələri (isim, sifət, say, əvəzlik, fel və zərf), köməkçi nitq hissələri (qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlər) və xüsusi nitq hissələri (nida və yamsılamalar) haqqında.

• 6,35 МБ
• добавлен 03.11.2016 20:49
• описание отредактировано 29.08.2021 00:25