Muasir dərs və Fəal təlim

Nticynmllyn olmas, ilk nvbd, tlim faliyytin saslanr, btvlkd tlim prosesinin mahiyytini tkil edn son nticni grmy imkan verir. Fnn kurikulumlarnda tlimin nticlri mxtlif olur: mumi nticlr; xsusi nticlr. Hr bir fnn kurikulumunda zn yer tutan bu nticlr tlm baxmndan xsusi hmiyyt malikdir. Onlar hm mzmunu myynldirmk, hm d qiymtlndirm aparmaq iind z rolunu oynayr. Bu nticlr slind hmin thsil pillsi zr milli sviyyd myynldirilmidir ki, onlar Respublikada btn fnlr zr mumi thsilin mzmununu ifad edir. Mzmun xtlri v siniflr zr hazrlanm nticlr is mumi nticlr uyun xsusi nticlr kimi tsdiq olunur.

müasir təlim texnalogiyalari

Frqan Aydn qz liyeva Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Kollecinin Tdris-metodika kabinetinin mdiri, filologiya zr flsf doktoru mhani Rafiq qz Mmmdova Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Kollecinin mllimi, pedaqogika zr flsf doktoruDrslikd XXI srin sas tendensiyas olan masir tlim texnologiyalarnn, innovasiyalarn, interaktiv tlimin, kurikulum sndindn istifadnin yollar, drsd KT-dn istifad, qiymtlndirm msllrin aydnlq gtirilmi, fal drsin mrhllri nzri v praktik olaraq gstrilmidir. Vsaitdn tlblr, mllimlr v tdqiqatlar faydalana bilr. : 978-9952-29-082-6

F.liyeva, .Mmmdova, 2014N SZ

Bu gn mstqillik yolunda uurla addmlayan Azrbaycann thsil quruculuu sahsind qazand nailiyytlr aparlan ardcl v davaml thsil siyastinin nticsi kimi meydana xmdr. Cmiyyt znn n tin problemlrini hll etmk n zn qaytmal, daxili almini, milli-mnvi dnyasn tzlmli olur. lk nvbd, insan resurslarnn tkmilldirilmsi n potensial imkanlarn sfrbr edir. Gnc nslin yetidirilmsini, geni mnada vtnda trbiysini byk uurlarnn bnvrsin gtirir. Bununla mnvi tkaml nail ola bilir.Azrbaycanda thsil islahat uurla hyata keirilir. Thsilin keyfiyytinin yaxladrlmas, cmiyyt n inkiaf etmi, beynlxalq standartlara cavab ver bilck xsiyytin formaladrlmas sosial-iqtisadi v mdni inkiafn sasn tkil edir. Bu xsiyyti yetidirmk n ail il yana, mllimlrin d zrin byk msuliyyt dr. Pedaqoji tmayll mssislrd is bu, xsusil, diqqt mrkzind olmaldr.

Bu gn qarmzda duran sas vziflrdn biri texniki trqqi dvrnd yeni thsil islahatndan, Milli kurikulum v fal tlimin sul v vasitlrindn xbrdar olan, KT-dn istifad etmkl drslrini quran mllimlr hazrlamaqdr. Thsild zln mhkm qoyulmas nailiyytlrin artmasna sbb olur. Demk, tlimin, xsusil, ibtidai tlimin smrlilik drcsinin artrlmas balca rt kimi daim diqqtd olmaldr.

Tlimin keyfiyyti yuxarda qeyd etdiyimiz msllri mllimin yax bilmsindn d asldr. Tcrb gstrir ki, uzun illr nnvi yollarla drs ken mllimlr yeniliklrl ilmy maraql deyillr. Bununla yana, pedaqoji biliyini artrmaa, interaktiv sullarla fal drslr ustnlk vern mllimlrimiz d vardr. Keiriln tdbirlr, drslr v mahidlrdn myynldirilmidir ki, pedaqoji texnologiyalarn ttbiqi il laqdar metodiki vsaitlr, drsliklr ciddi ehtiyac duyulur.

Bu sahdki boluu aradan qaldrmaq mqsdil, kolleclrd tdris olunan Masir tlim texnologiyalar fnnini nzr alaraq Masir tlim texnologiyalar adl drsliyin hazrlanmasn vacib hesab etdik.

Drslikd masir drsin tkilin veriln tlblr, yeni pedaqoji texnologiyalar, fal tlimin mexanizmi v mrhllri, metodlar, inteqrasiya, yrdici mhit, fasilitasiya qaydalar, monitorinq v qiymtlndirm msllri z ksini tapmdr.

Mllim hazrl mslsi thsil islahatnn sas trkib hisssidir. Drslik mllimin daxili imkanlarn yeni pedaqoji texnologiyalarn yrnilmsini motivldirrk zn inam artrmaa imkan verir. Drsliyi yazarkn treninq v seminarlarda yrndiyimiz materiallar v dbiyyatlardan istifad olunmudur.

I BLM: MASR TLM NZRYYS V TEXNOLOGYASI

PEDAQOJ TEXNOLOGYA ANLAYII HAQQINDA MLUMATQloballaan dnyada sivilizasiyann n mtrqqi sahsi saylan thsil prosesinin durmadan inkiaf, masir tlblr sviyysind tkmilldirilmsi, yenidn qurulmas tlb olunur. Birlmi Milltlr Tkilatnn XXI sri Thsil sri-ntellekt sri adlandrmas he d tsadfi deyil. Bu son illrd dnyann inkiaf etmi lklrind daha parlaq kild nzr arpan elmi-texniki nailiyytlrin nticsindn, hyata ttbiqindn irli gln zrurtdir. Demli, hazrk dvrd diqqti clb edn qlobal problemlrdn biri thsil srinin ilk illrindn balayaraq yeni pedaqoji texnologiyalara, fal tlim metodlarna istinad etmk v milli thsil sistemimizin dnya thsil sistemin inteqrasiya olunmasna zmin yaratmaqdr. Problemin bu kild qoyulmas milli thsil sistemimizd mvafq parametrlr saslanan islahatlarn hyata keirilmsi zrurtini qarya qoyur.Mstqil respublikamzda thsil islahatnn hyata keirilmsi iinin geni miqyas ald masir dvrd pedaqogika elminin hyati hmiyyti daha parlaq kild nzr arpr.

Milli v bri dyrlri, elmi nailiyytlri bymkd olan nsl atdrmaqda pedaqogika elmi hlledici rol oynayr.

Hyatn, elmin srtl inkiaf etmsi, elmi biliklrin differensasiyasnn v inteqrasiyasnn daha byk vst gtrmsi, geni kil almas, orta mumthsil, ali v orta ixtisas mktblrind yeni pedaqoji taktlarn, yanama trzinin, bir sra yeni fnlrin tdrisi zrurtinin meydana xmas pedaqogika elminin diapazonunun genilnmsini vacib sayr.

Hr hans yeni bir mslnin, anlayn mahiyytini doru-dzgn baa dmk, masir mvqedn rh etmk n n vvl onlarn mnyin, lti mnasna xsusi diqqt yetirilmlidir. Pedaqoji texnologiya, yaxud yeni pedaqoji texnologiya anlaylar z mnyini mumi texnologiya il bal izah v rhlrdn gtrr.

Pedaqoji prosesin tarixi inkiaf strukturuna v xronologiyasna daha ox diqqt yetirn M.V.Klarin daha sonra tlim prosesind pedaqoji texnologiyann bir sra balca msllri zrind dayanr.

Pedaqoji texnologiya psixoloji-pedaqoji qaydalarn cmidir v bunlar formalar, metodlar, sullar, priyomlar, trbiy vasitlrini myyn edir (B.T.Lixaov).

Pedaqoji texnologiya-tlim prosesinin realladrlmasnn mzmunlu texnikasdr (V.P.Bespalko).

Pedaqoji texnologiya-tlim nticsind planladrlm mvffqiyyt prosesinin tsviridir (.P.Volkov).

Texnologiya-sntdir, ustalqdir, bacarqdr, tlim metodlarnn cmidir, vziyytin dyimsidir (V.M.enel).

Tlim texnologiyas-didaktik sistemin trkibi, prosessual bir hissdir (M.oanov).

Pedaqoji texnologiya-biliklrin, tdbiqini v btvlkd tdris prosesi v biliklrin mnimsnilmsini myynldirn, texniki v insan resurslarn, onlarn qarlql laqsini nzr alan thsil formalarnn optimalladrlmas vzifsini qarya qoyan sistemli metoddur.

Pedaqoji texnologiya anlay aspektd tqdim oluna bilr:1. Elmi-pedaqoji texnologiya pedaqogika elminin mqsdlri mzmunu v tlim metodlarn yrnib ilyn v pedaqoji prosesi layihldirn bir hisssidir.2. Prosessual-tsviri: tlimin planladnlm nticlrin nail olmaq n alqoritm prosesi, mqsd, mzmun v vasitlrin cmi kimi.3. Prosessual-tsirli: texnoloji proses kimi btn xsi, instrumental v metodoloji pedaqoji vasitlrin faliyyti.gr bu gn mstqil Azrbaycanmzn thsil sistemi dnya thsil sistemin inteqrasiya olunursa, thsilimizin ayr-ayr mrhllri thsilin dnya standartlar tlblri sviyysind qurulur v sasl tkmilldirm, yenildirm ilri aparlrsa, demli, pedaqoji prosesd itirak ednlrin hams pedaqoji texnologiya anlaylarnn mahiyytini daha mkmml hyati mvqedn mnimsmli, buna uyun faliyyt istiqamtlri nzr arpmaldr. Texnologiya (yunanca techne-snt, pe, elm-loqos + anlay, thlil) istehsalat proseslrinin, vasitlri haqqnda biliklrin mcmusudur. Bu anlam texnikann inkiaf zminind ml glib. Htta znmxsus elm sahsi kimi formalab v texniki uurlarn hyata keirilmsin xidmt edib. Pedaqoji texnologiyada mllimin faliyytinin aadak funksional komponentlrini ayrmaq olar:1) qnostik (idraki) komponent; 2) layihldirici komponent; 3) konstruktiv komponent; 4) tkilatlq komponenti; 5) kommunikativ (nsiyyt) komponenti.

Bellikl, mllimin tlim texnologiyalarn aadak mliyyatlar tkil edir: 1) biliklri toplamaq (ld etmk) n mliyyatlar; 2) tlimin, thsil-trbiynin mqsdlrini layihlndirmk n mliyyatlar; 3) tlim, thsil-trbiy prosesini tkil etmk n mliyyatlar; 4) biliklri kommunikatordan (mllimdn) agirdlr trmk n mliyyatlar.

Pedaqoji texnologiyalar aadak kimi tsnif oluna bilr: 1) tlim texnologiyas (z-zn yrnm texnologiyas); 2) trbiy texnologiyas; 3) inkiaf texnologiyas; 4) diaqnostika texnologiyas.

Tlim texnologiyas dedikd bilik, bacarq v vrdilri formaladrmaq n mliyyatlar komplekti baa dlr.

Trbiy texnologiyas dedikd, nisbi, sabit v mntzm olaraq mumiln mnasibtlrin mqsdynl formaladrlmas n mliyyatlar komplekti baa dlr.

nkiaf texnologiyasi: tlim v thsil-trbiy texnologiyasi il sx laqdardir. Psixi inkiaf dedikd, qli bacarqlarn formaladrlmas, insan psixikasnda hr hans mliyyatlarn oxalmas baa dlr. Bellikl, bacarqlarn formalamas harada ba verrs, orada psixi inkiaf mahid olunur. Fiziki inkiaf zaman fiziki bacarqlar ntic kimi zn gstrir.

Diaqnostika texnologiyas – pedaqoqlarn v ya psixoloqlarn uan mktb hazrlnn diaqnozladrlmasdr.

Pedaqoji texnologiya tlim prosesin yeni baxdr. Bu baxa gr tlim prosesi nnvi tlimdn frqli olaraq maksimum idar olunan proses olmaldr. Tlim texnologiyasnn tarixi XX srin ikinci yarsnda biliklri yoxlamaq n texniki qurularn meydana glmsindn balanr. Bir mddt tlim texnologiyas tlimd texniki vasitlrdn istifad kimi baa dlrd. Alimlr bel hesab edirlr ki, texnikadan istifad daha ox informasiyan verm n kmki xarakter dayr, amma tdris prosesinin ayr-ayr mrhllrind texnikann tdris prosesin daxil edilmsi aktual inkiaf edir. Alimlr glckd mllim v mktbin kmyi olmadan yrdici (tlim edici) sistemlrdn mstqil istifad olunacan proqnozladrrlar.

Pedaqoji texnologiya – sosial idaretm v tbit elmlrinin qanun v qanunauyunluqlarna saslanaraq optimal yrdici sistemlrin layihldirilmsi v ttbiqi il mul olan geni elm sahsi kimi xarakteriz olunur. Tdris prosesinin optimalladrlmas n bir ne texnologiyan eyni zamanda ttbiq etmy imkan yaranr.

Pedaqoji prosesin v xsiyytynml inkiafn tmin olunmasnda ox byk hmiyyt ksb edn hmin imkanlar hyatiliyi, masir mvqeyi il diqqti clb edir. nki, xsiyytin hrtrfli, ahngdar inkiafn tmin edn lverili raitin yaradlmas, eyni zamanda, tlim prosesinin optimallamasna, qazanlan biliklrin, anlaylarn urluluuna, hatliliyin, bu mqsdl yeni tlim metodlarnn meydana xmasna v ttbiqin gtirib xarr. Btn bunlar is z nvbsind yeni tlim texnologiyalarnn effektliyini inandrc kild nzr atdrr. Mhz, buna grdir ki, tannm pedaqoq alimlr v mtxssislr pedaqoji texnologiyalarn izahnda mahiyyt dolgunluuna xsusi diqqt yetirirlr. Bel bir mvqe yeni tlim texnologiyalarn daha yax baa dmy onlarn smrli inkiafna v ttbiqin zmin yaradr. Unutmaq olmaz ki, hr hans thsil sahsinin znmxsus xsusiyytlrini bilmdn, bunlara uyun yanama trzlrini, vasit v yollar myynldirmdn yeni tlim texnologiyalarn mkmml mnimsmk, bu istiqamtd qarda duran vziflri uurla hyata keirmk mmkn deyil.

THSLD MODERNLM MLLM HAZIRLIININ RESURSU KMlkmizin dnyaya srtl inteqrasiya olunmas v mdni laqlrin genilnmsi gnclrimizd mhm mumbr dyrlr formaladrmaqla yana, hm d milli adt-nnlrimizi, mnvi dyrlrimizi qoruyub saxlamaq v inkiaf etdirmk zrurti dourur. Ona gr d, indi hr bir valideyn vladn mktb yola salarkn haql olaraq btn bunlar ox hssaslqla nzr alr. Onun ada bilgi v bacarqlara yiylnmi, milli mnvi dyrlri mnimsmi bazar iqtisadiyyat raitind evik faliyyt gstrmyi, z, ailsi v lksi n faydal olma bacaran bir xs kimi yeticyini istyir.

Thsilin, dvlti v cmiyyti mhkmlndirmyin prioritet sahlrindn biri hesab edn Azrbaycann balca mqsdi d demokratik, dnyagrl, bacarql, msuliyytli vtndalar yetidirmkd grr. Btn bunlar uaqlardan glcy, get-ged mrkkbln cmiyyt hazrl il bal msllr, xsusn d, thsil konsepsiyasna yeni nzrl baxma tlb edir. Aydndr ki, ailnin, cmiyytin v dvltin glcy ynlmi bu sifariini illr boyu formalam nnvi fnynml tlim sistemi il yerin yetirmk qeyri mmkndr. ndi mktbin sas mqsdi agirdlrin ya v frdi xsusiyytlrini, meyl v maraqlarn nzr almaqla onlarda qli, xlaq, etik, estetik v fiziki inkiafa kmk gstrmk, gndlik hyatda rastladqlar problemlri hll etmk n zruri bacarqlar formaladrmaqdr. nki, yaadmz yksk texnologiya srind biliklr unudulsa da, bacarqlar hmiyytini itirmir.

Thsil sri, intellekt sri, hesab ediln XXI yzilliyin cmiyyt hyatnda ba vern yeniliklri qrmz xtt kimi thsildn, tlim prosesindn keir. Thsild modernlm mtlq milli baza sasnda onun inkiaf sviyysi kimi nzrd tutulmal, tarixilik, varislik, masirlik vhdtd v dinamikada nzr alnmaldr.

Inkiaf etmi lklrin thsil tcrbsi gstrir ki, adi nsiyyt yaratmaqdan tutmu, kiik iqtisadi layihlr qurub realladrmaa qdr n mxtlif qabiliyytlri znd ks etdirn bacarqlar mkmml bir sistemin trkib hisslridir. Bel sistemlri is agirdi sinifd tlimin obyekti kimi yox, subyekti kimi qbul edn agirdynml tlim metodlar v inteqrativ fnlrin kmyi il yaratmaq mmkndr. Ona gr d, yerli v beynlxalq tcrblr nzr alnmaqla, Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin Konsepsiyasna (Milli Kurikuluma) bu vziflrin yerin yetirilmsind mhm rol oynayacaq inteqrativ tlim adl yeni didaktik prinsip daxil edilmidir. Thsil prosesind agirdlrin qazanb gndlik hyatlarnda ttbiq ed bilcklri bilik, bacarq v vrdilrin formaladrlmas hm fnlrin, hm d onlarn hat etdiklri mvzularn laqli inteqrativ kild tdrisini tlb edir.

agda thsil tcrbsi gstrir ki, tlim prosesind yeni tlim metodlarndan istifad etmdn hr hans bir fnnin tdrisind mvffqiyyt ld etmk qeyri-mmkndr. Bu mqsdl d tlim prosesind motivasiyann yaradlmas, falln artrlmas, mzmunun hrtrfli alanmas v agirdlrd masir dnyagrn formaladrlmasnda inteqrasiyaediciliyin rolu danlmazdir.Hazrda thsilin tkili formalar, mzmunu, tlimin metod v vasitlri, qiymtlndirm, pedoqoji prosesi idaretm v digr msllr elmi v praktik olaraq yenidn baxlr, milli v dnya tcrbsi dyrlri nzrdn keirilir, nticlr glinir. Hazrda pedaqogika elmind tlimin fal metodlar, metod v texnologiyalar, keyfiyytin qiymtlndirilmsi, igzar ss-ky, inteqrasiya, mbahis, tnqidi tfkkrn inkiaf etdirilmsi v digr anlaylar ildilir.Masir tlim texnologiyas yrtm v yrnm faliyytinin tkilind, pedaqoji prosesin gediind, yenildirmd, qiymtlndirmd v digr tlim xarakterli ilrd nzr alnan, istifad olunan i, forma, sul v trzlrin kompleks v laqli hyata keirilmsidir.Tlim texnologiyas thsilin pill v mrhlsin, mzmununa, formasna, tlim tipin gr mxtlif alarl ola bilr. Fal tlimin pekarlqla ttbiq edilmsi mktbd raiti, agirdin thsil mnasibtini dyi bilir, pozitiv v fal hyat mvqeyini formaladrmaa rait yaradr. Bel sullar hminin biliklrin mstqil mnimsnilmsi v yeniliklrin kf edilmsi, qazanlm biliklrin yaradclqla yenidn ilnmsi, tcrbd onlardan istifad edilmsi, problemi hll etmk n yoldalar il mkdalq etmyi bacarmaq, zn realiz yollarn axtarb tapmaq kimi keyfiyytlrin ld edilmsin rait yarada bilr. Bel dyiikliklrin qarya xard tinliklr sin grmk n tlim prosesind daha ox KT-nin kmyindn istifad edilir. Tlimin texniki vasitlri agirdlr informasiyalar atdrmaqda, biliklri drk etmkd, yadda saxlamaqda, ttbiq edilmsind v tlimin nticlrinin dqiqldirilmsind istifad olunan qurulardr. KT agirdlrin istifad etdiyi resurslarn eidini znginldirmkl yana onlara yaadqlar dnyan drk etmkd kmklik ed bilr.

Fal tlim n metod v texnologiyalar qarya qoyulmu mqsd v raitdn asl olaraq seilmlidir. Mllimlr mqsd v rait, fnn, mvzuya agirdlrin tcrb v bilik sviyysin gr btn tlim modellrindn, mxtlif metodika v texnologiyalarndan istifad etmlidirlr. sas odur ki, tlim uaqlar inkiaf etdirsin, onlarn dnmk, mstqil fikir sylmk, biliklrini ttbiq ed bilmk bacarqlarn aqlasn. Onlarda nsiyyt, anlama mdniyyti, z problemlrini hll etmk qabiliyyti formaladrsn. agird biliklrin mnimsnilmsi prosesinin balca simasna evrilmsi n, znn v mlliminin mvqelrini dqiqldirir. agirdin mvqeyi kf edn olmaldr. O, gc atd msllr v problemlrl zlrkn, mstqil tdqiqat prosesind bunlar hll edir. Mllimin mvqeyi bldi, aparc olmaldir. O, sistemli, ardcl v mqsdynl kild agirdlrl mkdalq edir, problemli vziyyti tkil edir, tdqiqat msllrinin qoyuluunda agirdlr istiqamt gstrir. Mllimin pedaqoji faliyyti mvffqiyytl yerin yetirmsi onun z qarsnda duran funksiyalar nec hyata keirmsindn asldr. Mllim xsiyyti onun pe fallnn mnbyi v hrktverici qvvsidir. Mllim myind onun xsiyyti aparc yerlrdn birini tutur. Mllim xsiyyti lazmi sviyyd formalamazsa cmiyytin onun qarsnda qoyduu sosial sifarii hyata keir bilmz. Ax mllim gnc xsiyytin mnvi alminin memar, cmiyytin etibar etdiyi xsdir. Pedaqoji faliyytin mvffqiyyti n hr bir mllim tbit v cmiyyt haqqnda drin biliklr yiylnmkl yksk inam v bir sra mhm keyfiyytlr yiylnmlidir. Bu keyfiyytlr bel xarakteriz olunur:

a) Hr bir mllim z fnnin drindn yiylnmlidir;

b) drak nzriyysini v pedaqoji elmi mkmml bilmlidir;

c) Ayri-ayr anlaylar arasndak laq v mnasibtlri ama bacarmaldr;

d) agirdlri falladrmaq mqsdi il mxtlif metod v vasitlrdn istifad etmyi bilmlidir;

Fal tlim sullarnn mvffqiyytl hyata kemsi n mllimin faliyytind tcrb, bilik, bacariq v adtlr znmxsus yer tutur. Masir mllim z ixtisasnn mxtlif sahlrini, sosial-iqtisadi, istehsal v mdni problemlri hll etmk n imkanlar v tdris etdiyi elm aid btn yeniliklri, onun perspektiv imkanlarn mkmml bilmlidir.

Masir tlim prosesind mllimin faliyyti agirdin tdris v idrak faliyytini tkil etmk, agirdin trbiysin v inkiafina ynln faliyyti qurmaq, agirdi falla hvslndirmkdn ibartdir ki, bu da Azrbaycann dvlt mstqilliyini, razi btvlyn, srhdlrinin toxunulmazln qorumaa, respublikamz inkiaf etmi demokratik dvltlr sviyysin qaldrmaa qadir olan vtndalar yetidirmy kmklik gstrmkdir.

MASR DRS V FAL TLMThsil mssislrind, o cmldn, orta ixtisas thsili mssislrind d tdris prosesind yeni tlim texnologiyalarnn ttbiqi, dnya thsil sistemin inteqrasiya msllrin ciddi yanalr.Thsilin keyfiyyti bir tkc rt deyil, hm d prosesdir. Keyfiyytli thsil prosesin sas trkib hisslrindn biri drsin tkilidir: onun mrhllri, tlimin forma, sul v metodlardr; onun qurulmas optimal dzgn hllin taplmasdr. B.A.Suxamlinski demidir: Drs mllimin mumi v pedaqoji mdniyytinin gzgsdr, onun intellektual znginliyinin lsdr, erudusiya dnyagrnn gstrcisidir. Hr birimiz dflrl zmz suallar veririk: Mn n edim ki, agirdlrimin biliklrinin keyfiyyti yksk olsun?, Tlimin effektiv forma metodlarndan istifad edirmmi?, agirdlr yanamamz dzgndrm?

nnvi drs doma insan kimidir; masir tlblr cavab verms d, bu drsd hr ey tandr. Blk he nyi dyimy ehtiyac yoxdur? nnvi drs – digr drs nvlri n sasdr, bu el bir byk tarixdir ki, burada bir ne nsil yrnib thsil alb. Masir drs ndir? Drs masirlik vern ndir? Bugnk drs dnnkindn n il frqlnir? Drslrin analizi gstrir ki, hm agirdlr, hm d mllim n drs onda maraql ola bilr ki, o szn geni mnasnda masir olsun. Muasir bu hm tamamil yenidir, hm d kemi il laqlri ksmyndir, bir szl aktualdr. Aktualdr masir dvr n vacibdir, zruridir. gr drs masirdirs, onda o mtlq glck n sas qoyur, keyfiyytli thsilin sasn qoyur. Masir drs yeni texnologiyann kmyil tkil olunan, mumi mqsdlr atmaq n mkdalqdr.

Masir drsd mllim hr bir ua grr, onun potensialndan maksimum istifad edir. Masir drs btn itiraklarn qarlql inam v etibar sasnda canl nsiyytidir. Masir drs KT-lrin istifadsi il keiriln drsdir. Masir drs, ona xas olan btn lamtlri saxlamaqla, variativ deyil, hm d mtmadi inkiaf edn forma kimi nzrdn keirilmlidir. Bu inkiafn sas istiqamti onda grnr ki, drs ninki mllimin, hm d agirdin yaradclnn nticsi olsun.

Masir drs nec olmaldr? Masir drs hr eydn vvl mllimin agird xsiyytinin inkiaf n, onun elmi inkiaf n, biliklri drin, urlu mnimsmsi n, mnvi saslarnn formalamas n btn imkanlardan bacarqla istifad etdiyi drsdir. Masir drs agirdlrin maraqlar sasnda qurulub, onlarn tlbatlarnn dnmsin istiqamtlnn, smimi atmosferd tkil olunan, fal tlim metodlarndan istifad ediln, yani vsaitlrin elmi informasiyan mayt edn, agirdlrin mstqil faliyyti sasnda qurulan drs olmaldr.Masir drsin xarakteristikasn nec ver bilrik: 1.Masir drsd darxmaa, qorxuya, hiddt, hirs yer yoxdur.2.Masir drsd maraq, inam v mkdalq atmosferi hkm srr

3.Masir drsd hr bir agird yer var, ona gr ki, masir drs onun glckd mvffqiyytinin rhnidir.Masir drs qoyulan tlblr:

Drsin didaktik mqsdlri v mzmunu il tyin olunan, ciddi v vahid daxili mntiqi olmaldr; Proqram tlblrini v drs standartlarn, agirdlrin bacarq v tlbatlarnn diaqnostikasn, mllimin imkanlarnn zn qiymtlndirmsini nzr alaraq qurulmaldr; Dqiq didaktik istiqamti v znmxsus xsusiyytlri olmaldr; Konkret nticlr istiqamtlnmlidir; Rasional qurulua v temp malik olmaldr; Materialn yrdilmsi z quruluuna gr variativ olmaldr; Biliklrin ksr hisssi yaradc taprqlarn yerin yetirilmsi yolu il mstqil axtar prosesind ld edilmlidir; Drsin sas trfi frdi tlim olmaldr.Masir drsin effektivlik kriterlri bunlardr:

Konkret formaladrlm gzlniln nticy istiqamt;

agirdin canl, xsi dyrli biliklrin istiqamt;

Drsin istiqamtverici v trbiyvi msllrin diqqt;

agirdin yaradc idrak faliyytin saslanma;

agirdlrin frdi xsusiyytlrini nzr alr;

Dinamikliyi, intensiv tlim metodlarn nzr alr;

xsiyytin inkiaf.Bel drsi hazrlamaq v keirmk asan deyil, bunun n mllimlik faliyytin msuliyytl yanamaq lazmdr. Bu gn mllim n yax fnn mllimi olmaq kifayt deyil, ona yeni informasiya texnologiyalarn bilmk; agirdlri mstqil qrar qbul etmyi bacarmaq, onlar n msuliyyt dama yrtmk zruridir.

Masir drs dedikd fal (interaktiv) drs nzrd tutulur. Fal (interaktiv) tlim ndir? Fal (interaktiv) tlim agirdlrin fal idrak faliyytin saslanan v thsil prosesinin digr itiraklarla mkdalq raitind hyata keiriln tlim nzrd tutulur. Son illrd respublikamzda ox mllim fal tlim sulu il tan olmu v mxtlif treninqlrd itirak etmidir. Mllimlrd fal drslrin hazrlanmas, planladrlmas v onlarn hyata keirilmsi n vacib olan ilkin tcrb toplanm, sas bilik, bacarq v vrdilr formalamdr.Fal (interaktiv) drs mllimin kdiyi zhmtin, yaradc axtarn nticsini myyn edir. Bu gn mktblrd v orta ixtisas thsili mssislrind d masir tlim metodlar v drsd yeni pedaqoji texnologiyalarn ttbiqi baxmndan qarda duran mqsd v vziflr mllim trfindn planladrlr v tlim prosesind hyata keirilir. Drsin hr bir dqiqsi n qdr smrli v agirdlrin falli raitind kers, nticd bir o qdr sevindirici olur. Masir tlim metodlarnin ttbiqi, elektron drslrin tkili, qabaqcil mllimlrin i tcrblrinin yrnilmsi v id ttbiqi, aq drslrin dinlnilmsi v thlili drsd istifad ediln tlim sullarnn mqsdynl olmas, texniki vasitlrdn v yani vsaitlrdn istifad, mllimin fasilitator bacarqlar, verdiyi tdqiqat sual tlblrin alqanlgn artrr, onlarn tdqiqat apararaq elmlrin saslarna srbst yiylnmsin sbb olur. Masir tlim metodlarndan istifad zaman tlblrin tfkkr, idrak inkiaf edir. Bu, mxtlif taprqlarn qruplarda icras, thliletm v nticxarma, layihlrin hazrlanmas v s. tdbirlrin hyata keirilmsi il formalar. Fal tlim metodlarnn sas mqsdi tlblri masir dnyadak hyata hazrlamaq, mstqil dunmk, srbst fikir v ry sylmk, qrar qbul etmk, tnqidi tfkkr formaladrmaq, onlarda cmiyytimizin demokratikldirilmsi iind fal itirak etmy lazm olan keyfiyyt v bacarqlar inkiaf etdirmkdn ibartdir.Tliml trbiynin vhdti d masir drsin qarsnda qoyulmu mhm tlbdir. Drs agirdlrin mnvi inkiafina, xlaqca tkmillmsin xidmt gstrmlidir. Qruplarda aparlan tdqiqat ilri zaman tlblrin mkdal nticsind bir ox problemlr meydana xr ki, mllim bunun da hdsindn ustalqla glmli v tlblrin xsiyytin, trbiysin, xlaqna qiymt verrk onlar dzgn istiqamtlndirmlidir.Tlimin agirdynml olmas mllimi drs daha ciddi, yaradc mnasibt bslyrk planladrma aparmasna svq edir. Mllimlr masir drsi planladrarkn, ilk nvbd, motivasiya v tdqiqat sualn hazrlamaldr. Bunun nticsind tlby hm mvzu, hm d tdqiq edcyi sual aydn olur. Bu sual drsin digr mrhllri n stun olmal, mvzunun bnvrsi olmaldr. Tdqiqat zaman paylanan materialn dolunluu, dzgnly v ycaml tlbnin vaxtnda ntic xarmasna sbb olur. i vrqlrind verilmi suallar ttbiqetm zaman tlbnin yaradcln z xarmaa rait yaradr.MASR TLM PRNSPLR1.xsiyyt ynlmi tlim prinsipi.

N n uaqlar erkn ya dvrnd daha fal olurlar? Elmi aradrmalar gstrir ki, insan btn mr boyu qazanlan mlumatn txminn 70% ni 6 yaa qdr ld edir. Paradoks ondan ibartdir ki, mktb daxil olduqdan sonra uan idrak fall mhm drcd lngimy balayr. Bu ny gr ba verir? ondadr ki, mktb qdr dvrd uaq dnyan bir tdqiqat kimi drk edir: o suallar verir v suallara cavab tapmaq n imkan daxilind olan mxtlif mnblrdn istifad edir v ilk nvbd, z tcrbsin saslanr. Onu hat edn dnyan mstqil drk edrk uaq z maraqlarna gr faliyyt gstrir. Birinci sinif daxil olarkn uaq el bir tlim mhitin dr ki, harada onun vrdi etdiyi, ona yaxn v tbii olan tlim sulunu drk etmk tlb olunur. Mllim tlb edir ki, uaq ona diqqtl qulaq asb dediklrini yadda saxlasn, tlimatlarn dqiq hyata keirsin v bu tlimata aid olmayan suallar az versin. Bununla agirddn demk olar ki, passiv mvqeyin tutmas, tdqiqat roldan imtina etmsi v mllim trfindn verdiyi mlumatla kifaytlnmsi tlb olunur. Bu cr tlim prosesinin mrkzind agird yox, mllim olur. Mhz mllim tlim prosesinin fal itiraks olur v agird nyi v nec drk edilmsini dikt edir. Bunun nticsi olaraq agirdin drk etm imkanlar mhdudlar, onun ehtiyaclar, maraq v qabiliyyti nzr alnmr.Demli, agirdi falladrmaq n, ilk nvbd, vacibdir ki, o bir xsiyyt kimi tlim prosesinin mrkzi obyeti kimi x etsin. Tlim uan maraq v tlbatlarna, onun bilik sviyysi, imkan v qabiliyytlrin ynlmlidir. Mllim agird xsiyyt kimi yanamal, onun frdi chtlri nzr alnmal v hrmt sasnda mnasibt gstrilmlidir.2. Fal idrak prinsipi

Tdris prosesi el tkil olunmaldr ki, idrak falln, tbii yrnm faliyytini doursun, agird ilk kf sevinci keirmy imkan versin, onda yeni biliklr yiylnmk hvsini yaratsn. Idrak fall, ilk nvbd, tfkkrn fallamas sasnda yaranr. Buna nail olmaq n tlim prosesind idrak falln stimulladran problemli situasiyalar yaradlmaldr. Uaqda bu problemin hlli tlabatn yaranmas nticsind btn idrak proseslri d fallar, o yeni biliklri kf etmy ynlir.3. nkiafedici tlim prinsipi.

Grkmli rus psixoloqu, masir pedaqogikann banilrindn biri olan L.S Viqotskinin nzriyysin gr tlim inkiaf qabaqlamal, uan qardak (yaxn) inkiaf zonasna ynldilmlidir. Bu inkiaf zonasnda uan potensial imkanlar mrkzlib v onlarn aktuallamas n xsusi tlim raiti yaradlmdir. Buna nail olmaq n agirdlr onlarn imkanlarna uyun lakin bir qdr mrkkb taprqlar mstqil hll etmk n vermk v eyni zamanda, mllim v digr byklrin trfindn bunun n suallar vermkl, vasitlr gstrmkl istiqamtlndirmk lazmdr. Yni tlim uan znn mstqil faliyyti v ya byklrin kmyi saysind akarlanan bilik bacarqlar ld etmk imkanlarna tulanmdr. nkiafedici tlim, ilk nvbd, tfkkr v yaradcl formaladrr.4.Qabaqlayc tlim prinsipi

Masir dvrd ba vern srtli dyiikliklr tlimin qarsnda agirdlrin hyata hazrlanmas mslsini daha kskin qoyur. Bunun n, ilk nvbd, tlim cmiyytin inkiaf tmayllrini ks etdirmli v yeni nsillri yaxn glckd tkkl tapacaq dnyada faliyyt hazrlamaldr. Msln, mktb agird sas baza bilik, bacarq v vrdilri vermkl kifaytlnmmlidir v eyni zamanda, onun drketm falln, hr eyi yrnmk hvsini v digr zruri keyfiyytlri formaladrmaldr. agird zruri olan informasiyan mstqil ld etmyi, onu yenidn ilmyi v dzgn ttbiq etmyi yrtmlidir.5.Tlim – trbiy sisteminin evikliyi prinsipi.

Tlim – trbiy sisteminin evikliyi onun real rait uyunlamaq qabiliyytinin olmasnda oz tzahrn tapr. Ictimai mhitin v agirdlrin dyin tlblri nzr alnmaqla, tlim proqramlarnn mzmununun, tdris proqramlarnn qurulmasnn, tlim-trbiy prosesinin tkilinin, pedaqoji texnologiyalarn seilmsinin sistematik tzlnmsi ba vermlidir. evik tlim-trbiy sistemind daha ox tlimin differensiallamasna, agirdlrin mxtlif mlumatn ilnmsi v mnimsnilmsi sullarnn nzr alnmasna stnlk verir. Buna nail olmaq n mllim almaldr ki, hr bir agird frdi yanasn. Tlim-trbiy sisteminin evikliyi bir ntic olaraq agirdlrd biliklrin daha ox yaradc v praktiki ttbiqin ynlmsind z ksini tapr.6. mkdalq prinsipi

Mllim-agird qarlql mnasibtlri sistemind onlarn hr biri tlim prosesinin gediind trf mqabil kimi itirak etmlidirlr. mkdalq tlim prosesinin kollegial v dinamik kild kemsind z ksini tapr. gr agird tlim prosesind mlliml brabr hqqlu xs kimi x edrs, bu onun faliyytind yeni bir keyfiyyt yaradr: agirdin zn inam artr, o z fikrini atdrmaa qorxmur, z potensial imkanlarn gerkldirir. mkdalq prinsipi mllimdn tlb edir ki, o agirdin qiymtlndirilmsind daha ox dstklyici qiymtlrdn istifad etsin. mkdalq tlim mhitini agird n daha lverili edir.

7. Dioloji tlim prinsipi

Msllrin birg hlli gediind znn v qrup zvlrinin fikirlrini, imkanlarn v tcrblrini myyn ed bilmsi v faydalanmas mqsdi il hr bir agirdin mzakirlrd v qrupun iind itirak tmin edilmlidir. Tlim prosesinin btn agirdlrin mxtlif nqteyi nzrlrini v fikirlrini nzr almaqla, dialoji tlim tdrisin mzmununu daha da znginldirmk imkan yaradr, ntic xarma prosesin tsir edir.

Thsil islahatinin sas prinsiplriDEMOKRATKLDRMThsil prosesinin demokratikldirilmsind maraql olan btn trflri, dvlt strukturlar v ictimaiyyt nmayndlrini (mllimlri, agirdlri, valideynlri) thsil prosesin fal itirak etmy clb etm demkdir; tdris mssissinin ffafl prinsipinin hyata keirilmsidir.

HUMANSTLDRMThsilin humanistldirilmsi agird mnasibtin dyimsini nzrd tutur, o cmldn, yaradc inkiaf qabiliyti v humanist ynml xsiyytin formaladrlmas; qli v fiziki imkanlarndan, yrnm qabiliyytindn asl olmayaraq agirdin xsiyytin hrmtl yanama; agirdin qabiliyyt v tmayllrinin akar edilmsi v onlarn inkiaf n raitlrin yaradlmas.

DFFERENSALLADIRMATlimin diferensialladrlmas agirdlrin imkanlarnn nzr alnmas il qurulur.

FRDLDRMThsilin frdildirilmsi agirdlrin frdi maraq v tlbatlarnn nzr alnmasdr.

NTEQRASYAThsilin inteqrasiyas fnlrin yrnilmsi zaman fnlraras laqlrin akar edilmsi sasnda qlobal tfkkrn formaladrlmasnn vacibliyini nzrd tutur.

HUMANTARLADIRMAThsilin humanitarladrlmas xsiyytin yaradc inkiaf prosesinin rti kimi x edir v thsilin mzmununun formalamasna yeni yanaman nzrd tutur. Bu mmbri dyrlrin yaradlmas il bal fnlrin rolunun artmasn, z xalqnn mdniyytin birlm v dnya mdniyytinin dyrlri il tanl ifad edir.

NFORMASYA TEXNOLOGYALARININ THSL SAHSND TTBQIXXI srin sas tendensiyas yksk texnologiyalarn inkiaf, elmi nailiyytlrin real hyata geni ttbiqi, cmiyytin informasiyaladrlmasdr. Hazrk cmiyytd informasiya texnologiyalarnn rolu ox bykdr v bu gn cmiyytin intellektuallamas prosesind, thsil sisteminin v mdniyytin inkiafnda onlar mrkzi yer tutur. Insan faliyytinin mxtlif sahlrin ttbiqi informasiya texnologiyalar il tanln zruriliyini dikt edir. Thsil v elm cmiyytin informasiyaladrlmas prosesinin obyektlrindn biridir. Informasiya texnologiyalarnn thsil ttbiqi onlarn dzgn seilmsini tlb edir. KT-nin thsil sahsin aktiv ttbiqi mtxssis hazrlnn sviyy v keyfiyytinin artrlmasna ynldilmlidir. KTnin thsil ttbiqi myyn mslnin reallamasn mllimin qarsna mqsd qoymaldr:

Tlbnin dnc trzinin inkiaf etdirilmsi;

Bilik, bacarq v vrdilrinin ld edilmsi faliyyti insann btn nv drketm faliyytinin inkiafna kmk etmsi;

Drs prosesinin frdildirilmsi prinsipinin onun tamln saxlamaq rti il realladrlmas.

KTnin thsil ttbiqi sahsindki btn nailiyytlr, telekommunikasiya bksinin yaradlmas v orada informasiya selinin tmin edilmsi, verilnlr v bilik bazasnn yaradlmas v mayt edilmsi, hams bir mqsd KTnin thsil sahsin ttbiqinin metodoloji sasnin ilnilmsin xidmt etmlidir. Halhazrda cmiyyt qarsnda bir msl durur – kompyuterin thsil sistemind dzgn, optimal v ziyansz istifadsi. Kompyuter texnologiyal tlim informatika prinsiplrin saslanan v kompyuterl reallaan tlimdir. KTT in nnvi tlimdn frqi kompyuterin dinamik inkiaf edn tlim vasitsi kimi istifad edilmsidir. Elektron thsil sistemi bir ox informasiya texnologiyalarn birldirir. Bunlara kompyuter bklri, noutbuklar, interaktiv sinif lvhlri, planet kompyuterlr, cib cihazlar, internet v s. aiddir. Kompyuter sadc olaraq elektron drslik deyil. Bu, drs, soru, aray, mlumat, dbiyyatlarn, mxtlif bilik sahlri zr verilnlr bazas, i dftrlrini znd birldirn bir antadr. Kompyuter thsilin keyfiyytini yksltmy v materialn mnimsm srtini artrmaa, hminin kollektiv i v mnasibt n yax mhitdir. Kompyuter vasitsil tlblr mumi taprqlar yerin yetir bilr v hminin mllimlrdn kmk ala bilrlr. Avropada artq oxdandr ki, informasiya texnologiyalarna gnclrin thsilinin keyfiyytini artrmaq n effektiv vasit kimi baxrlar. Yeni texnologiyalar dzgn istifad edildikd ibtidai, orta, ali thsilin sviyysini yksltmy v intelektual cmiyytin formalamasn srtlndirmy qadirdir. Baxmayaraq ki, lklrin thsil sistemlri mxtlifdir, istifad etdiklri texnologiyalar da frqlidir.Yeni qurulan thsild idrak inkiafn parametrlrini nzr almaq, ona imkan v rait yaratmaq sas amil hesab edilir. Thsili bilavasit inkiafynml bir proses kimi stimulladrmaq sas vzify evrilir. Thsilin keyfiyyti, eyni zamanda, rqabtliliyi zruri chtlr kimi diqqt mrkzind saxlamaldr. Tbii ki, keyfiyyt anlaynda agirdlrin bir xsiyyt kimi thsil prosesind qazanm olduu dyrlr (kompetensiyalar) hat olunur. Onlar agirdin idrak, hissi v psixomotor faliyytlrinin fonunda btv xsiyytin inkiaf sviyysini gstr bilir. Bunlar agirdlrin qazanm olduu v hl qabiliyytlr sviyysin atmayan bilik v bacarqlarndan frqlnir.Mktb hm znn maddi-texniki bazasna, hm resurslarna, hm d ld etdiyi nticlr gr baqa thsil msislri il mqayis fonunda irlilmli, rqabt xofu onun faliyytini zifltmmlidir. 2008-2012-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda thsil sisteminin informasiyaladrlmas zr Dvlt Proqram rivsind lkmizd thsil bksi yaradlr. Fikrimizc, bu gn milli thsil sistemlri n n vacib v son drc zruri olan odur ki, yrnnlrd sadc oxumaq, yazmaq v hesab vrdilri yaratmaq, onlara tbit, sosial v digr elm sahlrindn biliklr vermkl kifaytlnmyrk, vtndalarda he ksin, o cmldn, glck nsillrin hquq v maraqlarna xll gtirmkdn znn, xalqnn v mumn, insann inkiafna ynln drk edilmi fal hyat mvqeyi formaladrmaq, layiqli yaay n lazm qabiliyyt, bacarq v vrdilr alamaqdr. Baqa szl, masir thsil sistemi insana z v tbitl ahngdar yaama yrtmli, insan, sxsiyyti sas gtrn, tbit istiqamtlndirn dnya gr formaladrmaldr.Thsilin kmyi il davaml inkiafa nail olmaq mllim v agirdlrdn cmiyytin inkiaf, onlarn mvcud dyrlr v mqsdlr arasndak ziddiytlrin z xarlmas msllrinin yrnilmsin ciddi yanaman tlb edir. Bunlar is z nvbsind thsil almaqla yeni motivasiya yaradr, nki, thsil onlara davaml inkiaf v ona alternativ baxlar qiymtlndirmk, sonra bu grlrin hyata keirilmsind birg keirilmsin almaq imkan verir.Bu gn ham aydn grr ki, agird znn tmin obyekti rolu il razlamaq istmir, mllimin hr eyi biln, btn suallara mtlq doru cavab olan, hmi haql olan, btn mmkn hquqlarn yegan sahibi olduuna bh il yanar. Mllim, mara olmayan dinlyici qarsnda he bir fayda vermyn monoloqundan l krk agirdin mnafeyini, arzu v istklrini, bacarq v qabiliyytlrini nzr almal, ona yaamaq bacarqlar vermli, masir cmiyytd z yerini tapmaqda yardm olmal, agirdlr hazr resept vermdn biliklri, hyati bacarqlar srbst ld etmyin yollarn yrtmy stnlk vermlidir. agird gcl informasiya axnndan ona lazm olan, onu maraqlandran mlumat axtarb semkd, qarlad problemlri hll etmyi bacarmaqda, zn mstqil inkiaf etdir biln fal xsiyyt kimi formalamaqda yardm olmaq grkdir. Mllim agird nyin yax, nyin pis olmasn onun znn myynldirilmsi n mvafiq rait yaratmal, hyati vacib msllr onlarda z mnasibtlrinin yaranmasna istiqamt vermli, hyat kemkelrind bldi olmaldr.II BLM: MLL KURKULUM V NTEQRATV TLMN NZR SASLARI

MLL KURKULUM V FNN KURKULUMLARININ XARAKTERK XSUSYYTLRMstqil respublika kimi Azrbaycann inkiafnn mhm gstricilrindn biri thsil sahsind ld olunmu nailiyytlrdir. Bunlar lkmizd hyata keiriln thsil siyastinin nticsidir. Bu siyast 1995-ci ild qbul olunmu Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda myynldirilmidir. 1999-cu ild lkd Thsil Sahsind slahat Proqram hazrlanb tsdiq olunmudur ki, orada mqsd konkret olaraq gstrilmi, thsil sahsind dvlt siyastinin mahiyyti aqlanmdr: . sas mqsd mktbqdr, orta, ali thsildn sonrak pe v ona uyun lav thsil pilllrind toplanm potensial saxlamaq v inkiaf etdirmk, thsil sistemini tnzimlyn mvafiq normativ hquqi bazan yaratmaq, cmiyytin Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnda, Thsil Qanununda tsbit olunmu tlblri, siyasi, iqtisadi v sosial hyatnn demokratiklmsin saslanan dvlt siyastini hyata keirmkdn ibartdir.

Masir dnyann inkiaf etmi lklri artq thsilin yeni mzmununu oxdan ttbiq edirlr v onun msbt nticlri bard aydn tsvvr malikdirlr. Bel mzmun nticlrdn ibart olur v bacarqlara syknir. agirdlrin tlim faliyytini ifad ed bilmk imkan il seilir.

Yeni mzmunun yaradlmasna az vaxtda nail olmaq mmkn deyildir. Bunun n islahatlar tdricn, mrhllr zr aparmaq tlb olunurdu. Odur ki, slahat Proqramnda thsil sahsind aparlan ilri mrhld yerin yetirmk nzrd tutulmudur. 2003-c il qdr birinci v ikinci mrhllrd myyn hazrlq ilrini aparmaq, tkilati hquqi baza yaratmaq olmudur. 2003-c ildn Proqramda nzrd tutulanlarn hyata keirilmsin balanlmdr.

Mlum olduu kimi, Azrbaycan thsilinin tarixind ilk df Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin konsepsiyas (Milli Kurikulumu) hazrlanm, Azrbaycan respublikas Nazirlr Kabinetinin 2006-c il 30 oktyabr tarixli 233 nmrli qrar il tsdiq edilmidir. Kurikulum mnc latn sz olub lti mnas yol, istiqamt demkdir. Daha sonralar elm v thsil sahlrind termin kimi ilnmy balamdr. Azrbaycann pedaqoji terminologiyasna 90-c illrin axrnda daxil olmudur. Kurikulum thsilin mzmunu, tkili v qiymtlndirilmsi il bal btn msllri znd ks etdirn konseptual snddir. Milli kurikulumda thsil pilllri v fnlr zr mumi tlim nticlri verilmidirs, fnn kurikulumunda siniflr zr mumi tlim nticlri gstrilmidir. Azrbaycan Respublikas mumi thsil Konsepsiyasi (Milli Kurikulum) sndindki mddalar Respublikada hr hans fnn zr faliyytlr sistemini mumildirmk baxmndan konseptual xarakter dayr. Ona gr d, fnn kurikulumlar z nvblrind hm d riv sndi hesab edilir. Ondan sonra hazrlanacaq mktb v sinif kurikulumlarnn mumi prinsiplrini ks etdirir.

Milli kurikulumun strukturu: mumi thsil v mumi thsilli xs veriln tlblr

mumi thsilin mzmun standartlar

mumi thsil mssislrind fnlr zr hftlik drs saatlarnn miqdar

mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkili prinsiplri

mumi thsil sistemind agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi

Fnn kurikulumlarnn strukturu

Kurikulumla bal sas pedaqoji anlaylar aadaklardr:mumi tlim

nticlriMnimsnilmsi nzrd tutulan v vvlcdn myynldirilmi tlim nailiyytlrinin konkret bir nticsidir.

Mzmun xttiFnn zr mumi tlim nticlrinin reallamasn tmin etmk n myyn olunmu mzmunun zruri hisssidir.

Thsil alanlarn bilik v bacarq sviyysin qoyulmu dvlt tlbidir.

Alt standartsas standartlarla ifad olunmu fikrin myyn hisssidir.

Qiymtlndirm standartThsil alanlarn nailiyyt sviyysin qoyulan dvlt tlbidir.

Tlim strategiyalarThsil prosesind istifad olunan forma, metod, sul v vasitlrin mcmusudur.

Tdris vahidiDrslikdki mvzularn tematik qrupudur.

ResurslarMzmun standartlarnn realladrlmasnda istifad olunan tlim vasitlridir.

agird nailiyytiBilik v bacarqlar sasnda qazanlan dyrdir.

Dyrlrxsiyyti rtlndirn keyfiyytlrdir.

Mahiyyt etibar il yeni olan bu sndd ibtidai, sas v orta thsil pilllri zr mumi mqsd v nticlrl yana, zruri hesab ediln fnlr v onlara aid mumi nticlr hat olunmudur. Bu fnlrin irisind ana dili n planda dayanr. Digr fnlrd olduu kimi ana dili zr nticlr d ld olunacaq nailiyytlri ks etdirir. Bunlar aadaklardan ibartdir:

btidai thsil pillsi zr. agird: srbst, dzgn, srtl, urlu, ifadli oxuyur v savadl yazr; dialoqa girir, z fikirlrini srbst v ardcl ifad edir; oxuduu v dinldiyi mtnlr mnasibt bildirir; ayr-ayr mtnlrdn sas faktlar seir, qrupladrr, kiikhcmli mtnlr qurur; Azrbaycan xalqnn dili, tarixi, xlaqi mnvi dyrlri, mdniyyti, incsnti, adt – nnlri haqqnda ilkin mlumatlar sad formada tqdim edir; ltlrdn, mlumat kitablardan, kataloqlardan istifad edir.

Thsild demokratiklm prinsipi yalnz gzlniln mumi nticlr vahid standart tlb kimi qarya qoyur. Glckd mxtlif nv agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsind hmin standartlarn sas gtrlcyini nzrd tutur. Bu nticlrin ld olunmas n strategiyalarn seilmsind srbstlik verilir. Drslik mlliflri tlim standartlarnn realladrlmasna tminat vern drslik dsti hazrlamaqda mvcud vziyytdn x edrk orijinal mzmun v struktur myynldirilmi, mllimlr is ildiklri mhitin tlblrin uyun tlim strategiyalar hazrlamlar.

Azrbaycan dili fnn kurikulumu giri v blmdn ibartdir. Girid fnnin mqsd v vziflri, hmiyyti, xarakterik xsusiyytlri, kurikulumun trtibi prinsiplri hat edilmidir.

Fnnin mzmunu hisssind mzmun xtlri, mzmun xtlri zr mumi nticlr, siniflr zr nticlr, sas v alt standartlar verilmidir. Eyni zamanda, fndaxili v fnlraras inteqrasiya msllri d bu hissd hat olunmudr.

Azrbaycan dili kurikulumunda hlledici hisslrdn biri Tlim strategiyasdr. Kurikulumda myyn olunmu mzmun standartlarn realladrmaq n strateji hmiyyt dayan tvsiyylr verilir. Azrbaycan dili zr tlimin tkilin veriln tlblrin, forma v sullarn, mllimin faliyytinin planladrlmasna aid nmunlr hmin tvsiylrd hat olunur. Onlarn drslik yazanlar, mktb kurikulumlarn hazrlayb hyata keirnlr, idarilikl mul olanlar n faydal olaca diqqt mrkzind saxlanlr.

Fnn kurikulumlar hr bir fnn zr mqsd, mzmun, texnologiya v qiymtlndirm msllrini hll etmkl ox eidli i parometrlrini laqli kild mumildirir. Nticlr klind olan mzmun thsil pilllri v siniflr aid mzmun xtlri zr kurikuluma daxil edilir. Standartlar sviyysind tqdim olunmu siniflr zr nticlrin srhdi standartlar v alt-standartlarn (beymarklarn) hdudunda myynldirilir. Msln, I sinifd ana dili zr Oxu.

Oxuyub-anlama. . 2.0. agird ilkin oxu texnikasna yiylndiyini nmayi etdirir.

2.1 Nitq sslrini nmayi etdirir. Bu tlim standartlar mktb sviyysind tlim mqsdlrini myyn olunmas n n drcd konseptual hmiyyt ksb edirs, tlim texnologiyalar v qiymtlndirm msllri d mktblrd ttbiq olunma baxmndan da hmin hmiyyt malikdir.

Fnn kurikulumunun znmxsus xsusiyytlri vardr. Onlar aadaklardan ibartdir:

Fnn kurikulumlar nticynml xarakter malikdir. Bu xsusiyyt onu vvlki proqramlardan kskin kild frqlndirir. Nticynmllk ndir? Bu, masir kurikulumlarn hazrlanmasnda nzr alnan mhm didaktik prinsiplrdn biri hesab edilir. Tlim prosesindn ld olunacaq nticlrin vvlcdn myyn edilmsi v onun mzmuna gtirilmsi bu prinsipin balca chtlrindn biri kimi dyrlndirilir.

Nticynmllyn olmas, ilk nvbd, tlim faliyytin saslanr, btvlkd tlim prosesinin mahiyytini tkil edn son nticni grmy imkan verir. Fnn kurikulumlarnda tlimin nticlri mxtlif olur: mumi nticlr; xsusi nticlr. Hr bir fnn kurikulumunda zn yer tutan bu nticlr tlm baxmndan xsusi hmiyyt malikdir. Onlar hm mzmunu myynldirmk, hm d qiymtlndirm aparmaq iind z rolunu oynayr. Bu nticlr slind hmin thsil pillsi zr milli sviyyd myynldirilmidir ki, onlar Respublikada btn fnlr zr mumi thsilin mzmununu ifad edir. Mzmun xtlri v siniflr zr hazrlanm nticlr is mumi nticlr uyun xsusi nticlr kimi tsdiq olunur.

Fnn kurikulumlar agirdynmlly il seiln snddir.

Fnn kurikumlarnda z ksini tapan btn nticlr agirdlr, onlarn inkafnn izlnmsin ynldilmidir.

Fnnin mumi msllrindn biri kimi mqsd v vziflrin bel myynldirilmsind agird xsiyytinin formalamasi v inkiaf diqqt mrkzind saxlanlmdr. Onlarn sinifdn sinif, bir thsil pillsindn digrin kemsinin tnzimlnmsi, normal inkiafn istiqamtlndirilmsi n planda saxlanlmdr.

agird faliyytlrinin tmin olunmas v formalamas, onun bir subyekt kimi inkiaf etmsi n mvafiq tlim raitinin yaradlmas mhm amil kimi nzr alnmdr. Sagirdin idraki, hiss v psixomotor bacarqlarnn myyn olunmu hdd atmas n humanist v demokratik prinsiplr syknn i sullar v formalarn seilmsin rvac verilmsi, n masir texnologiyalardan istifad olunaca gstrilmidir.

Fnn kurikulumlarnda agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi zr iin mzmunu bilavasit bir subyekt kimi tlim alanlara ynldilir. Qiymtlndirm standartlarnda agirdlrin faliyyti, zrind ildiklri mzmun v rait elementlri il yana, onlarn ld edcklri minimum nailiyytlr d ifad edilir. Bu zaman agirdin minimum tlim raiti, fizioloji v psixoloji durumu nzr alnr. Btvlkd fnn kurikulumunda agird xsiyytinin inkiaf istiqamtlri btn parametrlrd aydn grnr.

Fnn kurikulumlar inteqrativ xarakter dayr.

Bu, ilk nvbd, onun mumi thsil mktblri n v agird xsiyytinin formalamasna imkan yaratmas il laqdardr. agirdlrin hyati bacarqlarnn formaladrlmas, onlarn davaml faliyyt n hazrlanmas il baldr. Ona gr d, kurikulumlarda ks olunmu tlim nticlri (tlim standartlar) biri-digrini tamamlamaq, mhkmlndirmk, davam etdirmk baxmndan el ardcllqla verilir ki, onlarn vasitsil agird xsiyytinin formalamas v inkiafn izlmk mmkn olsun. Bu laqlr mzmun v istiqamtin gr iki yer ayrlr: aquli inteqrasiya, fqi inteqrasiya.

aquli inteqrasiya daha ox fnnin siniflr v mrhllr arasndak laqni, fqi is mxtlif, lakin uyun gln fnlrin laqsini ehtiva edir. Btn hallarda agirdlrin inteqrativ standartlar sasnda ll biln bacarqlara yiylnmlri diqqt mrkzind saxlanlr.

Fnn kurikulumlar qabaqlayc xarakter dayr.

Bu onun konseptuallndan irli glir. Kurikulumlar btn tlim nticlrini ks etdirmkl sondak nailiyytlri frz etmy imkan yaradr.

yrnm prosesinin nticsind ld olunan nailiyytin hans sviyyd olmasn myynldirmk n rait yaradr.

Bzn yeni kurikulumlarn islahedici xarakter malik olduu gstrilir. Tbii ki, bel bir yanama yeni kurikulumlarn nticynml xarakterini, onun qabaqlayc funksiyasn zifldir.

Btn bunlarla yana, fnn kurikulumlar hm d mxtlif bacarqlarn yrnilmsini nzrd tutan balansladrlm v hatli yanaman hat edir; tlimin fal sullarndan istifad olunmaqla mzmun standartlarnn sviyysin atmaa imkan yaradr; agirdlr bilik v anlaylarnn daim qiymtlndirilmsini, tdris ili rzind dzlilrin edilmsini (korrektlrin aparlmasn) nzrd tutur; agirdlrin tlim clb olunmasn, davaml thsil hazrlanmasn tmin edir; agirdlrin thsil alarkn, biliklri qiymtlndirilrkn, kompter savad artrlarkn masir texnologiyalardan istifad etmlrini nzrd tutur; uyun tlim resurslarna v inzibati yardma malik olur.

MASR THSLD NTEQRASIYA. NTEQRASYANIN PSXOLOJ-PEDAQOJ SASLARIMasir ibtidai thsilin stnlk verdiyi mqsd uan xsiyytinin inkiaf etdirilmsidir. Bu mqsd tlim prosesinin humanistldirilmsi, uan sasl inkiaf n potensialn yaradlmas il ld olunur. Bu mqsd atmaq n inteqrasiya sasnda tlimdn istifad olunmaldr.Thsild inteqrasiya proseslri psixoloji v pedaqoji baxmdan thlili zruri olan, kifayt qdr mrkkb, gstricilrinin mxtlifliyin gr kompleks v hrtrfli bir anlaydr. nteqrasiya sasnda tlimin sas mqsdi dnya haqqnda btv tsvvr yaratmaqla agirdlrin qli inkiafnn tmin edilmsi il baldr, buna gr d biliklrin psixofizioloji saslarn, uaqlqda sas tfkkr faliyytinin inkiafnn faktiki xsusiyytlri haqqnda dqiq tsvvrlri myynldirmk lazmdr. Tlimin nzri v praktik saslarnn thlili gstrir ki, biliklri qavrama mexanizminin v onlarn inteqrasiya prosesi, iki psixoloji konsepsiyaya: qli faliyytin mrhlli formalamas nzriyysi (P.Y.Qalperin, A.N.Leontyev, N.F.Talzina) v qli faliyytin assosiativ-reflektor tbiti tlimin (Y.N.Kabanova-Meller, N.A.Meninskaya, Y.A.Samarin) syknir.N.F.Talzina inteqrasiya proseslrinin hmiyytini artq maddi v ya maddildirilmi formada tqdim olunmu mlumatn xarici plandan daxili plana, mrhlli keidinin psixofizioloji mexanizminin znd, qli plan is qli faliyytin mrhlli formalamas prosesind aradrr. Bu konsepsiya yeni biliklrin formalama mexanizmini baa salr, yrdiln xsin hyata keirdiyi ardcl faliyytin (maddi kild olan obyektl faliyyt, xarici nitq klind faliyyt, z haqqnda xarici nitq, daxili nitq dnc faliyyti kimi) inteqrasiya saysind traf mhitdn alnm obyektiv informasiya ardin beynin hkk olunaraq onu znginldirir.Konsepsiya biliklrin sintezin, laqlrin yaranmasna v onlarn tlim prosesind sistemin psixoloji trfdn aqlama verir.Y.A.Samarin trfindn tdqiq olunmu qli faliyytin assosiativ-reflektor tbitinin psixofizioloji nzriyysi inteqrasiya proseslrinin zn bruz vermsin ynlmidir. Assosiativ tfkkr haqqnda nzriyynin sasn mllifin hr bir bilik assosiativdir, biliklr sistemi is assosiasiyalar sistemidir fikri tkil edir. Tqdim olunmu tsnifata sasn tlim prosesind yaranan assosiasiyalar (assosiasiya latn dilindn trcmd birldirmk demkdir) pill-pill tinln bir ne nv ayrlrlar: lokal, xsusi sistemli, daxili sistemli v sistemaras.Mllif lokal assosasiyalara veriln faktlar rivsind yaranm n adi laqlri aid edir ki, bu da o demkdir ki, inteqrativ laqlr elementar hisslr blnmyrk daha sad olur. Y.A.Samarinin xsusi sistemli assosasiyalar adlandrd sistemli assosiasiyalar sviyysind is assosasiyalar konkret mvzu v ya cisim, anlay haqqnda materialn yrnilmsi zaman yeni faktlar v anlaylar daha vvl ld edilmi faktlarla mqayis olunanda yaranr. Bununla da, biliklrin n adi mumildirilmsi ba verir, lakin bir-birin yaxn biliklrl uyun glmirlr. Bu mrhld airdlrd analitik-sintetik faliyyt nvu yaranr. Drs mvzusunun, kursun blmlri arasnda yaranan sbb-ntic, zaman, kmiyyt laqlrini znd ks etdirn v bu zaman yrniln obyekt rivsind biliklrdn geni istifad olunan inteqrasiya laqlrini tam bilik sistemini (bioloji, fiziki v s.) tmin edn fndaxili assosasiyalar adlandrrlar.Sistemli assosasiyalarn yksk mrhlsi v buna uyun olaraq, qli faliyytin yksk pillsi mxtlif didaktik materiallarn arasnda yaranan laqdir, v ya sistemlraras assosasiya, mxtlif bilik sistemlrini birldirir, mumildirir, cisim v ya hadisnin mxtlif rakurslardan yrnilmsin imkan verir. Bu assosiasiyalar mrhlsind mumi anlaylar yaranr, mxtlif bilik sahlrinin qovumasnda qarlql laqlrin yaranmasna rait yaranr. Bellikl, assosasiyalarn inteqrasiyasnn inkiaf dinamikasnn tmli qoyulmu: lokal v xsusi sistemli assosasiyalar fndaxili assosasiyalarn sasn tkil edir, sonuncu is z nvbsind fnlraras assosiasiyalar yaradr.Y.A.Samarin qeyd edir ki, ibtidai mktbd assosiativ tfkkr nzriyysin gr, inteqrasiya kmiyyt xarakterli olmaldr hr eydn bir az v uaqlar anlaylar haqqnda yeni-yeni mlumatlar alaraq olan biliklrinin dairsini (drketmd spiralvari hrkrt edrk) sistematik olaraq artrr v genilndirirlr .Bellikl, kiikyal mktbli n sciyyvi olan lokal assosiasiyann olmas, hminin xsusi sistemli assosiasiyalarn formalamasnn balamas imkan ibtidai mktbd inteqrasiyann sasn tkil edir. Elmi ixtisas dbiyyatnn thlili gstrir ki, bu gun he bir pedaqoji ltd, pedaqoji ensiklopediyada v ya mlumat kitabasnda inteqrasiya anlaynn trifi yoxdur, halbuki pedaqoji v metodik dbiyyatda kknd inteqrasiya sz olan ox sayda terminlrdn geni istifad olunur. Msln, inteqrasiya olunmu v inteqrativ kurslar, inteqrasiyal tlim, inteqrasiya sasnda drs v s. Lakin bu gn bir sra pedaqoji tdqiqatlarda alimlr pedaqoji inteqrasiya fenomenin trif vermy alrlar:nteqrasiya bir-biri il zvi laqd olan, traf mhit analoji olaraq yaradlan drs fnlrinin sistemidir. nteqrasiyann sasn dnyada hr ey bir-biri il laqddir, asl olmayan he n yoxdur aksiomu tkil edir. nteqrasiya sistemin byk orqanik vhdt doru hrkt etmsidir. nteqrasiya bilik v bacarqlarn btvlyn tmin etmy ynldilmidir. nteqrasiya tbit qanunlarnn mumilik v vhdt, subyekt trfindn dnyann tam drk etmsi sasnda thsil mzmununun tkilinin aparc formasdr. nteqrasiya – myyn fnnlrin srbst bir sistemd sintez olunmas, mqsdynl birlmsidir. Yuxarda aparlan mqayis nticsind meydana xan lamtlrin obyektiv nzri qiymti biz zmzn pedaqogikada inteqrasiyann trifini vermy sas verir.Odur ki, pedaqoji inteqrasiyan biz agirdlrin zlrini inkiafa aparan thsil sistemi rivsind tlimin mzmun, forma v metodlarnn eynitipli hisslrinin v elementlrinin mqsdynl tkil olunmu strukturlu laqsi kimi sciyylndir bilrik.

btidai tlim aid olduqda inteqrasiya anlay bir ne mna ksb ed bilr: Birincisi, mktblid dnya haqqnda tam tsvvr yaratmaqdr. kincisi, biliklrin bir-birin yaxnlamasnn mumi bnvrsinin taplmasdr . ncs, agirdlrin inkiaf ntic gstricisi kimi.

NTEQRASYA KURKULUM THSLNN STRATEGYASI KMMasir tlimin inteqrasiya sasnda tkili mhz thsilin kurikulum modelinin ttbiqi zaman mmkndr. Kurikulumun nzri problemlrindn biri onun nvlrin gr tsnif olunmudur. Bu msldn bhs edn alimlrin fikrinc, kurikulumlarn nvlri bard yekdil fikir yoxdur. Bu da ondan irli glir ki, kurikulumlar tsnif edrkn ona mxtlif prinsiplrl yanalr: ya xarakterlrin, ya tyinatna, ya da mzmun v strukturuna gr mnasibt bildirirlr. Btn mqamlarda el kurikulumlar vardr ki, onlar mumi lk sviyysind qbul olunmaqla geni miqyasda ttbiq edilir. Mahiyyt etibar il bel kurikulumlar milli xarakter dayr v ona gr d Milli Kurikulum adlanr. Ayr-ayr fnlrin btvlkd xsusiyytlrini hat edn kurikulumlar is fnn kurikulumlar kimi tannr v dyrlndirilir.nteqrasiya myyn thsil sistemi rivsind agirdlrin tfkkrnd dnyann btv v blnmz obrazn formaladrmaq, onlar inkiafa v zninkiafa istiqamtlndirmk mqsdil tlimin btn mzmun komponentlri arasnda struktur laqlri qurmaq v onlar sistemldirmkdir. Masir dnya tcrbsind, sasn, inteqrasiyann iki sviyysi frqlndirilir:Fndaxili inteqrasiya myyn bir fnnin alad anlay, bilik v bacarqlarn laqlndirilmsi fnn daxilindki faktlarn sistemldirilmsidir. Bel sviyyd inteqrasiyan verilmi materialn ayr-ayr tdris vahidlrind cmldirilmsi d hesab etmk olar.Fndaxili inteqrasiya z nvbsind hm fqi, hm d aquli ola bilr.Tlimin mzmununun bu model uyun sistemldirilmsi agirdlrin tfkkrnd dnyann btv v blnmz obraznn yaradlmas il yana, hm d mumelmi anlaylar, kateqoriyalar v yanamalarla xarakteriz olunan yeni tip biliklrin formaladrlmasna tkan verir. Fnlraras inteqrasiya iki v ya daha artq fnnin hat etdiyi anlay, bilik, bacarq v prinsipin sintezidir. Bu inteqrasiya bir fnn aid olan qanun, nzriyy v metodlarn baqa bir fnnin yrdilmsind istifadsini nzrd tutur. btidai mktbd fnlraras laqlr elmi biliklrin trkibin gr (faktiki, tsvvr, konkret) myyn olunur. Msln (faktlar sviyysind) tbit cisimlrinin quruluunda oxsayl simmetriya faktlar il tanlq zaman fnlraras laqlr yaranr. Bel ki, riyaziyyat drsind Cisimlrin simmetriyas mvzusu keilir. Hyat bilgisi drsind Payz gldi mvzusunda yarpaqlarn, bitkilrin (syd, pald, acaqayn, gyr v s.) killri, herbarilr (qurudulmu bitkilr) nmayi olunur v Yarpaqlarn gzlliyi nddir? Simmetriya n demkdir? N simmetrikdir? kimi suallar mzakir olunur. Bu agirdlr simmetriya faktnn tkc riyaziyyatda deyil, hm d tbitd, tsviri incsntd, hazrlanma texnologiyasnda olmasn grmy kmk edir. Fnlraras laqlr tbit elmlri anlaylarnn formalamasnda xsusi yer tutur. Msln, hyat bilgisi drslrind uaqlar yarpaql, iynyarpaql aaclar anlay il tan olurlar. Tsviri snt drslrind bu anlay yarpaql v iynyarpaql aacn budann klinin kilmsi il, mk drslrind is lepka il mhkmlnir. Lakin bununla yana, anlay haqqnda biliklr sadc tkrarlanmr, hm d drinlir. Fnlraras laqlr mxtlif drs fnlrind tkrara yol vermir v materialn lav vaxt itirmdn yrnilmsin, qarlql sistemldirilmi uzlamann hyata keirilmsin, agirdlrin ld etdiklri biliklrdn gndlik hyatda istifad etmsin stimul yaratmaa imkan verir.BTDA SNFLRD FNDAXL NTEQRASYADnya obraznn btvly prinsipi thsild el mzmun seilmsini tlb edir ki, o uaa dnya haqqnda tsvvrlri vhdt klind yadda saxlamaa v canlandrmaa kmk etsin, cisimlr v hadislr arasnda laqlrin mxtlifliyini drk etmsini tmin etsin v eyni zamanda, eyni cismi mxtlif trflrdn grmk qabiliyytinin formalamasn tmin etsin.Bununla agirdlrin dnyan tbii olaraq drk etmsi prosesi brpa olunur. Uan tfkkr faliyytinin inkiaf myyn rait yaradlm yerd mmkndr, burada tlim mzmununun, metodlarnn v normalarnn inteqrasiyas byk rol oynayr.Bu proses mllimlrin tcrbsind inteqrasiyann mxtlif mrhllrind hyata keirilir. Bel ki, pedaqoji faliyytd dyiikliklrin bir ox hisssi pedaqoji prosesin texnologiyas sahsinddir. Son zamanlar masir ibtidai mktbd qeyd olunan tendensiyalarn thlili zrind dayanaq. Qabaqcadan demk istyirik ki, pedaqoji prosesin texnologiyas dedikd didaktik materialn mzmunlu seimi v quruluunu, hminin drs prosesinin qurulmas prinsiplri v sullarn nzrd tuturuq.Birinci mrhly nmun kimi myyn davran qaydalar rivsind biliklrin sistem halna gtirilmsidir, hisslr blnm faktlardan yeni qanunun kf, dnya haqqnda tsvvrlrin dqiqlmsi prosesind sistemlmy keiddir. Bu mrhlnin inteqrasiyas fndaxilidir, bel ki materialn byk qruplara preslnmsin ynlmi prosesdir v nticd davran qaydalarnn mzmununun dyimsin gtirib xarr. Bu mnada inteqarsiya edilmi mzmun informasiya baxmndan daha trafldr v trafl informasiya kateqoriyalar il dnc qabiliyytinin formalamasna ynlmidir.btidai mktbd ifadetmnin mzmunu mxtlif strukturlu ola bilr v burada ayr-ayr biliklr v ya onlarn elemenlri z aralarnda mxtlif cr birlir. Y..Krimov quruluu drd nv ayrr: xtti, konsentrik, spiralvari v qarq.Fndaxili inteqrasiya n konsentrik-prinsip saslanan spiralvari qurulu sciyyvidir. Bel bir tkilatlqda dyrlrin yrnilmsi xsusidn (detallar) mumiy (btv bir anlay) v ya ksin hyata keirilir. Mzmun tdricn yeni mlumatlarla, ballqlarla v asllqlarla znginlir. Bu formann sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, agirdlr vvlki mvzunu nzrdn qarmadan onunla bal btn mlumatlar genilndirir v daha drindn yrnirlr. Myyn edilmidir ki, tlimin masir tcrbsind insan z intellektual imkanlarnn 10% – dn ox istifad etmir. Didaktik vahidlrin bydlmsin (DVB) saslanan tlim hr bir agirdin beynind byk hcmd psixofzioloji rezervlri akarlayr v hrkt gtirir. Burada hminin uralt rezervlrin aktivlmsi v mntiqi v obrazl dnc mexanizminin (beyinin sa v sol yarmkrlrind) birg faliyyti il laqdar olaraq biliklrin znn inkiaf ba verir.DVB-dn istifad etmk fikri informasiya sintezin v bununla bal pedaqoqikada davaml thsil konsepsiyasn tsdiqlyrk inteqrasiyann masir drk edilmsi tendensiyasna cavab verir. Bir-birin yaxn olan anlaylar qrupunu znd birldirn byk hcmli mvzulara kerkn airdin beynind keyfiyytc yeni biliklr yaranr, n balcas is yalnz yksk mnimsm vahidi rivsind drk ediln balant haqqnda mlumat, bir elementdn digrin keid haqqnda informasiyaya malik olur.Lakin, tssf ki, nnvi tlim tcrbsind biliklrin (tfkkr mliyyatlarnn) qeyri-mtrkli, ksirli v elementarizm sviyysin atdrlmas geni yaylmdr. Msln, 1-ci sinfin riyaziyyat drsliyind 2 rqminin stn 1 rqmini glmy (yni 2+1=3) icaz verilir, lakin, agirddn 3-n 2-dn n qdr byk olduu soruulmur, nki mqayis drsi 2-ci sinfin proqramna salnmdr. Qvvd olan proqramlar el trtib olunub ki, birinci drs ilinin sonunda aird iki df iki – drd kimi aksiomatik ifadlri bilmir, nki vurma btvlkd ikinci sinf aid edilib. Elc d, ibtidai mktbin drd drs ili rzind tk v ct rqmlr qarlamayacaq v s. Bununla yana mlum olmudur ki, birbaa v vasitli msllrin hllinin yrnilmsi smrliliyi birinin digrin kemsini nzrd tutur.L.Tolstoy tamamil doru qeyd etmidir ki, adtn mllimlr drs materialn hdsiz drcd xrdalamaa, biliklrin hisslr blnrk tqdim olunmasna can atrlar, halbuki uaqlar n canl v mrkkb mlumatlar maraqldr.DVB-ni, fndaxili inteqrasiya prinsipini bilmk mllim z drslrini v tlim prosesini daha geni hcmli biliklr sasnda qurmaq imkan verir.Tlim zaman DVB texnologiyasnda aadak sas elementlri ayrmaq vacibdir:1) bir-biri il sx laqli blmlrin, ks qarl olan anlaylarn birg v eyni zamanda yrnilmsi;2) taprqlarn ksin erilmsi;3) agirdlr trfindn mqayisli v mumildirici, induksiyal v analoji taprqlarn srbst kild trtib edilmsi;4) deformasiyal brabrliklrin (riyaziyyat) brpa olunmas; 5) sbut n qrafk sxemlrin mnimsnilmsi v trtib edilmsi;6) mlumatn obrazl yani kild tqdim edilmsi;7) glck biliyin (sbutu v hqiqt bnzr fikirlrin qarlql bir-birini tamamlanmas) drs mlumatnn bklm sasnda yrnilmsi perspektivin x.DVB nnvi tcrbd tez-tez pozulan tarixi v mntiqi laqni, yni biliklrin hazrlq kursunun (S.N. Lisenkonun terminologiyasna gr) qabaqlanmann rolunu artrr v bununla brabr vvlki mlumatn agirdlrin zlri trfindn inkiaf v znginldirilmsi yolu il artrlmasn tmin edir.Fndaxili inteqrasiyann DVB-nin stnly ondadr ki, ham trfindn qbul olunmu tlim metodikas qarsnda psixoloji trfdn smrli tfkkr qanunauyunluuna istinad etmsi il izah olunur.DVB-nin ttbiqini mllimlr sassz olaraq mqayis adlandrrlar. Mhur rusiya fizioloqu .P.Pavlov deyir: Mqayis salam tfkkrmz asanladrr v tezldirir. Psixofzioloji tdqiqatlardan mlumdur ki, tfkkrn smrli olmasnda dvr qabiliyytin, dvri prosesin, mliyyatlarn btvlynn v dncnin rolu vacibdir.DVB texnologiyasnn effektivliyi tcrbd sbuta yetirilmidir v onunla izah olunur ki, byk hcmli biliklrin yadda saxlanlmas operativ yaddan (20-30 dq.) aktiv fazas hdudlarnda hyata keirilir, yni drs rzind hyata keirilir.

BTDA SNFLRD FNLRARASI NTEQRASYAnteqrasiya sasnda tlimin – dnya haqqnda btv tsvvr yaratman – sas mqsdi agirdlrin qli inkiafnn tmin edilmsi il baldr, buna gr d biliklrin psixofizioloji saslarn, uaqlqda sas tfkkr faliyytinin inkiafnn faktiki xsusiyytlri haqqnda dqiq tsvvrlri myynldirmk lazmdr.kinci mrhly aid sintez olan fnlraras inteqrasiya bir fnnin iarlri, nzriyysi v metodlarndan digr fnnin tdrisind istifad olunmasdr. Bu mrhld hyata keiriln mzmunun sistemldirilmsi uaqlarn beynind dnya haqqnda tam tsvvrn formalamas il nticlnn prosesdir. Bu mumi elmi anlaylar, kateqoriyalar, yanamalarda z ksini tapan keyfiyytc yeni biliklrin yaranmasna gtirib xarr. Fnlraras inteqrasiya fndaxili inteqrasiyan hmiyytli drcd znginldirir.Mktb tcrbsi v alimlrin elmi tdqiqatlar (A.Y.Danilyuk, V.T.Fomenko, K.Y.Kolesina, O.Q.Qilyazova, A.Q.Kuznetsova v b.) drs materialnn mzmunu mxtlif yanamalar sasnda qurulmas mmknlyn bir daha tsdiqlyir.Fnlraras laqlr mhur alim-pedaqoqlarn (.D.Zvereva, V.M.Korotova, E.T.Monoszon, M.N.Skatkina, V.N.Maksimova v b.) tdqiqatlarnda tlim v trbiynin vhdti rti kimi, tlimin fnni sistemin hm fqi, hm d saquli istiqamtd kompleks yanama kimi x edir.Hazrda fnlraras laqlr kimi istifad olunan fqi tematizm ibtidai mktbd sasl yer tutur.

btidai mktbd fnlraras laqlr elmi biliklrin trkibin gr (faktiki, tsvvr, konkret) myyn olunur. Msln, (faktlar sviyysind) tbit cisimlrinin quruluunda oxsayl simmetriya faktlar il tanlq zaman fnlraras laqlr yaranr. Azrbaycan dili drsinin timsalnda bzi fraqmentlr nzr salaq:Mvzu: Nitq hisslriMqsd: Nitq hisslri mvzusunu blok klind tqdim cdrk uaqlar nitq hisslri il (fel, isim, sift, zrf, say, vzlik) tan etmk. Dil, fnn qar uaqlarda maraq oyatmaq. Drs lvazimat: Nitq hisslri adl dayaq konspektinin plakatDrsin gedii:I. Drs mvzusunun elan edilmsi.- Uaqlar, bu gn biz Nitq hisslri adl lknin sakinlri il tan olacaq. Bu gn sas nitq hisslri il tan olacaq.

– Dayaq konspektin baxn v adlarn kin.

(Uaqlar nitq hisslrinin adlarn kirlr.)

– Nitq hisslri sznn mnasn nec baa drsnz? (Bu sz birlmsinin mnas aqlanr.)

– Nitqimiz bir tk uzun nitqdn ibart deyil. Bs o ndn ibartdir? (Szlrdn.)- Dorudur, nyi is ifad edn szlrdn ibartdir. Dayaq konspekt zr i Sz mna ksb edir (Tkrar.)- Hans mna ksb etdiyindn, hans suallara cavab vermyindn asl olaraq szlr insan trfindn mxtlif qruplara – nitq hisslrin blnmdr.II. Nitq hisslri il tanlq.Taprq: traf mhitd olan, ismin suallarna cavab vern btn szlri semk (qrup halnda i). Qrup vrqlrd agirdlri hat edn btn yalar yazrlar.

– Btn bu szlr nyi ifad edir? Bir szl demk. (syalar.)

Yadda saxla! yann adn bildirn btn szlr isimdirlr. SM – yni yann ismini, adn bildirn szlrdir.Taprq: Uaqlar isimlrin adlarn deyir v onlar dftr yazrlar (3-4 isim).kinci evd is ismin qz yaayrd – onun ad SFTDR. O, rssam idi v yan el rnglyirdi ki, o gz qabandaca qeyri-adi olurdu.Taprq: Bir ne topa frqli rnglr vermy aln (ifahi) (qrup halnda i). Qrup vrqlrd top szn bildiklri btn siftlri yazrlar. Nec top alnd? (Uaqlarn cavablar.)Yadda saxla: Sift ism onun keyfiyytini, lamtini bildirmk n lav olunur, yni ismin nec, n cr olduunu gstrir.yalar myyn edirm. Mniml onlarn lamti var. Nitqinizi bzyirm. Mni ham bilmli, qorumaldr! nc evd is FEL baba yaayr. O btn isimlri hrkt etmy mcbur edir.Taprq: Topu (ifahi) hrkt etdirmy, n is etdirmy aln. (Qrup halnda i.) qrup vrqlrd top szn aid bildiklri btn szlri yazrlar. Top haqqnda n demk olar? (airdlrin cavablar.)Yadda sax1a: Fel – yann hrktini bildirn szdr. Taprq: Nqtlrin yerin mnaca uyun fellr qoymaq.

Balta il odunlar. Rngli karandala. lvan topu.

Nitq hisslri lksinin drdnc evind SAY yaayr. O yalarn sayn bildirir.

Bunu kim tapar? (lck).

Beinci cvd ikinci rssam – ZRF yaayr. Lakin bu rssam hrktlri el tsvir edir ki, onlar bir-birindn frqlnsin. Yadda sax1a: Zrf – hrktin lamtini bildirn szdr.

Taprq: Aadak cmllrd zrfi tapmaa aln. Aydn drslrini yax oxuyur. Aada srtli ay axrd. (Zrflrin yazlmas.)

Altnc evd qeyri-adi nitq hisssi yaayr – VZLK. Onun adn tapmaa aln. (Adn yerin.)zn i tam srf edir,

Lakin tkc ismi deyil, Hm d sifti v say da vz edirm.

Taprq: vzliyin rolunu ifa etmy aln. Cmllrd isimlri, siftlri, saylar el vz edin ki, onlar tkrarlanmasn.

Muasir dərs və Fəal təlim.

Təhsil müəssələrində tədris prosesində yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi, dünya təhsil sisteminə inteqrasiya məsələlərinə ciddi yanaşılır. Təhsilin keyfiyyəti tək şərt deyil, həm də prosesdir. Keyfiyyətli təhsil prosesinin əsas tərkib hissələrindən biri dərsin təşkilidir: onun mərhələləri, təlimin forma, üsul və metodlarıdır; onun qurulması optimal düzgün həllinin tapılmasıdır.

Müasir dərsdə müəllim hər bir uşağı görür, onun potensialından maksimum istifadə edir. Müasir dərs bütün iştirakçıların qarşılıqlı inam və etibarı əsasında canlı ünsiyyətdir. Dərs nəinki müəllimin, həm də şagirdin yaradıcılığının nəticəsi olur.

Fəal dərsin səmərəliyini artırmaq üçün ən mühüm şərtlərdən biri dərsin planlaşdırılmasıdır. Fəal dərsin yaradıcı xarakterinə baxmayaraq, onun uğuru dərsin bütün mərhələrinin öncədən “ölçülüb-biçilməsi” sindən asılıdır.

Planlaşdırma təlimin məqsədlərinin müəyyənləşməsindən başlanır.
Təlim məqsədlərinin bir neçə təsnifatı mövcuddur:
1.Müəllimin fəaliyyətinin xarakteri üzrə: öyrədici, inkişafedici, tərbiyəedici;
2. İdrak sahəsində əldə olunan nəticələrinin səviyyəsi üzrə;

3. İdrak prosesinin səviyyəsi üzrə hafizənin və təfəkkürün müxtəlif növləri ( məntiqi, tənqidedici, yaradıcı)

Müəllimlərin çox zaman təlimin məqsədlərinin müəyyən edilməsinə əhəmiyyət vermirlər və ya onu etməyi bacarmırlar. Onlar təlimin məqsədi kimi yalnız öyrədici məqsədlər müəyyən edirlər. Lakin inkişafedici və tərbiyəedici məqsədlər isə kölgədə qalır və müəllim fəaliyyətini istiqamətləndirmir. Təlim məqsədlərini müəyyən edərkən müəllim aşağıdakı amilləri nəzərdə tutmalıdır:

Tədris materiallarının xususiyyətini;
Bu dərsin keçirilən mövzu üzrə dərs silsiləsində tutduğu yeri və sinfin hazırlıq səviyyəsini.
Planlaşdırma zamanı müəllim 4 əsas suala cavab verməlidir.
Nə öyrədilməli?
Necə öyrədilməli?
Hansı şəraitdə?
Nəticələri necə qiymətləndirmək olar?

Bu sualara cavab kimi təlim tərbiyə prosesinin strukturu şərti olaraq aşağıdakı tərkib hissələrindən ibarət sistem kimi təsvir edilir:

1. Tədris plan və proqramları və ya təlimin məzmunu (nə öyrədilməli?) ;
2. Təlim metodları (necə öyrədilməli?) ;
3. Təlim- tərbiyə prosesinin təşkili (Hansı şəraitdə?) ;
4. Şagirdlərin nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi (nəticələri necə qiymətləndirmək olar?).

Real təlim prosesində bu komponentlərin xüsusilə , bu sistemin təlim-tərbiyə prosesinin təşkili kimi mühüm tərkib hissəsinə adətən az əhəmiyyət verilir. Çünki təlimin təşkilinin ancaq formal cəhətləri nəzərə alınır. Müəllim işində də şagirdə çatdırmalı dərsin məzmunu ( yəni hansı bilik öyrədilməlidir?) üstün tutulur. Lakin bununla müəllim təlim-tərbiyə prosesinin əsas tərkib hissəsinin yalnız birini nəzərdə tutur və təlim proseslərində əhəmiyyət daşıyan digər amilləri ( necə, hansı şəraitdə) nəzərdən qaçırır.

Bu nöqsanları aradan qaldırmaq məqsədi ilə xüsusi təlim modeli müəyyənləşdirilmişdir. Təlim modelinin 4 əsas komponenti var:

Bu komponentlər arasında əlaqə yaradan ünsürlər təlim prosesinin 2 əsas istiqamətini göstərir:

1. Şagirdlərin idrak prosesinin, yəni təfəkkür, hafizə, diqqət, təxəyyül proseslərinin və bununla əlaqədar əsas bilik bacarıq və vərdişlərinin inkişafı.

2. Şagirdlərin şəxsiyyətinin nkişafı, yəni şagirdin sosial-psixoloji, emosional-iradi inkişafı.

Bu iki amil təlim-tərbiyə prosesinin uğurunun əsas meyarı olmalı və həmin prosesin qurulmasının istiqamətini müəyyən etməlidir. Fəal dərsin planlaşdırılmasında məzmun xəttinin əsas standart və alt standartların seçilməsi də vacibdir. Dərsi planlaşdırarkən müəllim dərsin hansı növə aid olduğunu da müəyyənləşdirir.

Fəal ( interaktiv) dərsin 2 əsas növü var: induktiv və deduktiv tədqiqat. İnduktiv tədqiqat xüsusi biliklərdən ümumi biliklərə doğru irəliləyir , deduktiv tədqiqət isə əksinə. İnduktiv tədqiqat daha çox yeni mövzunun keçirilməsi zamanı istifadə olunur.

Deduktiv tətqiqat daha çox mövzunun möhkəmləndirilməsi və dərinləşdirilməsi məqsədi ilə istifadə olunur.

Dərsin məqsədlərini, dərsin tipini müəyyənləşdirəndən sonra müəllim artıq fəal təlimin quruluşuna əsasən dərsi mərhələlər üzrə planlaşdırır.

Fal tlim metodlar Fal tlim ny saslanr Sovet

Sovet dövlətinin dağılması ilə bağlı onun tərkibində olan bütün respublukalar, o cümlədən Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini qazandı. Bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsildə də Azərbaycan dövləti öz müstəqil siyasətini həyata keçirdi. Biz surətlə dəyişən, inkişaf edən dünyada yaşayırıq. Elm, texnika durmadan inkişaf edir. Artıq təlim ənənəvi üsulla aparıla bilməz. Bu məqsədlə artıq 6 ildir ki, orta məktəblərdə təhsil prosesi kurikulum üsulu ilə aparılır. Keçmiş ənənəvi dərsdən fərqli olaraq kurikulum dərslərində şagirdlərə müstəqillik verilir. Cəmiyyətimizə təkcə elmləri yaxşı mənimsəmiş insan deyil, şəxsiyyət formalaşdırmaq vacibdir.

Fəal təlimin metod və texnikalarından istifadə olunmaqla müasir dünyanın tələblərinə cavab verən yeni nəsil yetişdirilir. Fəal təlim metodlarından biri də beyin həmləsidir. Beyin həmləsi metodu əqli hücum da adlandırılır. Bu metod 1953 -cü ildə Amerika psixoloqu A. Osborn tərəfindən təklif edilmişdir. Bu metodu tətbiq etməkdə məqsəd təhsilalanın təfəkkürünü inkişaf etdirməkdir. Bu metodla keçirilən dərsdə şagirdə sərbəstlik verilir, onlar öz fikirlərini sərbəst ifadə edirlər. Onlarda özünəinam hissi yaranır. Ortaya çıxan problem qarşısında düşünməyi bacarırlar. Alqoritm.

Alqoritm. 1. Müəllim həll olunmalı problemi elan edir. 2. Aparıcı (ideyaların genaratoru) müəyyən edilir. Burada həm müəllim, həm də şagird iştirak edə bilər. 3. Təlimat verilir ki, şagirdlər öz ideyalarını bildirsinlər. Bu ideyalar düzgün, yanlış, məntiqə uyğun olmaya bilər. Lakin heç bir fikir tənqid olunmamalidır. 4. Bütün qrup problemin həllinə yönəldilir. 5. Bütün fikir və təkliflər generator tərəfindən qeyd olunur. 6. Bütün fikirlər təhlil edilir. Bu zaman meyarlar da müəyyənlişdirilə bilər. Bu iş üçün 10 -15 dəqiqə vaxt sərf olunur. 7. Aparıcı ideyalar bir daha yekunlaşdırılır. Təhlilə başlanılır, mübahisə gedir. Sərbəst müzakirə aparılır. 8. Bu mərhələ kiçik qruplarla da aparıla bilər. Şagirdlər qrup və yardımçı qruplara bölünür.

Təlim prosesində beyin həmləsindən istifadə etdikdə aşağıdakı şərtlərə əməl olunmalıdır. Ilk növbədə beyin həmləsi “generator” tərəfindən aparılmalıdır. Vaxta riayət edilməlidir. Beyin həmləsi zamanı tənqid qəti qadağandır. Hər kəs öz fikrini sərbəst ifadə edə bilər, onun fikri tənqid olunmamalı, ona hörmətlə yanaşılmalıdır. Həmlədə iştirak edənlər arasında müsbət münasibət qurulmalıdır. Sonrakı mərhələdə ideyaların ekspertizası aparılır. Bu zaman bütün ideyalar nəzərdən keçirilir.

metodda əsasən iş forması böyük və kiçik qruplarla iş şəklində aparılır. Vaxt 10 -15 dəqiqə nəzərdə tutulur. Bu metodun tətbiqində bir sıra problemlər yarana bilər. Məs: vaxt 10 -15 dəqiqə nəzərdə tutulmasına baxmayaraq uzana bilər. Şagirdlər mövzu ilə bağlı az məlumata malik ola bilər. Bütün fikirləri yekunlaşdıraraq bu nəticəyə gəlmək olar ki, əqli hücum metodu şagirdlərdə məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirir. Onları həm elmli, həm də müstəqil şəxsiyyət olaraq yetişdirir.

Bu üsuldan istifadə etdikdə şagirdlər dörd nəfərlik qruplara bölünür. (Əsas qrup). Qruplardaki şagirdlər yenidən nömrələnir. Hər qrupdaki eyni rəqəmli şagirdlərdən yeni qrup (ekspert qrupu) yaradılır. Öyrəniləcək mətn qrupların sayi qədər hissələrə bölünür və ekspert qruplarına verilir. Ekspert qrupları onlara verilən hissəni oxumalı və məzmununu qavramalı, sonra öz əvvəlki qruplarına qayıdaraq öyrəndiklərini onlara danışmalıdır. Müəllim informasiyanın dəqiqliyini bilmək üçün onlara suallar verə bilər.

Anlayışın çıxarılması Bu üsul oyun-tapmaca formasında keçirilir. Şagirdlərdə yüksık fəallıq yaradır. Müəllim lövhəyə dairəvi kart asır. Onun arxasında şagirdlərdən tələb olunan anlayışı yazır. Kartın yazı olmayan tərəfini şagirdlərə göstərir və gizlədilmiş anlayışın xüsusiyyətlərinə aid 2 və ya 3 yönəldici söz deyir və ya yazır. Şagirdlər həmin xüsusiyyətlərə uyğun olaraq gizlədilmiş anlayışı tapırlar. Əgər şagirdlər anlayışı tapmaqda çətinlik çəksələr, müəllim əlavə olaraq yeni xüsusiyyətlər sadalayır. Şagirdlər öz fərziyyələrini dedikdən sonra müəllim bu tapmacanın tapılıb tapılmamasını hamıya çatdırır və kartoçkalarda yazılan sözləri sadalayır.