Nsiyyət nədir
Hər bir insanın fəaliyyət və davranışında ünsiyyət prosesinin müstəsna rolu və təsiri vardır. İnsanı nitqə
Dos. N. Z.Çələbiyev II mövzu: Fəaliyyət və ünsiyyətin psixoloji səciyyəsi. Plan: 1
bəşəriyyətin təcrübəsi və cəmiyyətin tələbləri ilə şərtlənir.
İnsanlarda davranışın bu tipi o qədər özünəməxsus cəhətlərə malikdir ki, psixologiyada onu ifadə etmək
üçün xüsusi bir termindən- fəaliyyət anlayışından istifadə olunur.
Psixologiyada fəaliyyətə belə bir tərif verilir:
“İnsanın dərk olunmuş məqsədi ilə tənzim olunan xarici (fiziki) və daxili ( psixi) fəallığı fəaliyyət adlanır.
Fəaliyyətin bir sıra fərqləndirici əlamətləri vardır.
Fəaliyyətin məzmunu bütövlükdə onu doğuran tələbatlarla müəyyən edilir. Bu zaman motiv rolunu
oynayan tələbat fəaliyyətə təkan verir, ona stimul yaradır.
Fəaliyyətin məzmunu bütövlükdə tələbatlarla deyil, məqsəd və istəklə müəyyən edilir.
Deməli tələbatlar fəallığın, əsas mənbəyidir. İnsanların hərəkətlərini, fəallıq formalarını ixtiyari və
qeyri-ixtiyari olmaqla iki əsas qrupa ayırmaq olar.
İxtiyari hərəkətlər kifayət qədər dərk olunmuş, düşüncəli və məqsədəyönəlmiş hərəkətlərdir. Qeyri-
ixtiyari hərəkətlər isə kifayət qədər dərk olunmamış nəticəsi əvvəlcədən təsəvvür edilməyən impulsiv
hərəkətlərdir. Fəaliyyətin dərkolunma səviyyəsindən asılı olaraq məqsədin dərk olunması əsas məsələdir.
Həmin əlamət mövcud olmadıqda, insana məxsus fəaliyyətdə mövcud ola bilməz.
Fəaliyyətdən fərqli olaraq impulsiv hərəkətlər bilavasitə təlabatlar və emosiyalarla idarə olunur. Belə
davranış çox vaxt fərdin affektlərini və həvəslərini ifadə edir, ona görə də çox vaxt cəmiyyətə zidd eqoistik
xarakter daşıyır. Məsələn gözlərini qəzəb tutmuş adamın impulsiv hərəkətlərini buna misal göstərmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, impulsiv davranış heç də şuursuz davranış deyildir. Sadəcə olaraq burada davranış
ictimai motivlə deyil, şəxsi motivlə tənzim edilir.
Fəaliyyət gercəkliyə, ətraf xarici aləmə elə fəal yanaşma formasıdır ki, onun vasitəsilə insanda onu əhatə
edən aləm arasında real əlaqə yaranır. Fəaliyyət vasitəsilə insan təbiətə, şeylərə başqa adamlara təsir göstərir.
Fəaliyyətin mürəkkəb daxili strukturu vardır. Onun strukturunda iş və hərəkətlər, əməliyyatlar mühüm yer tutur.
İstənilən fəaliyyət növü hərəkətlərlə bağlıdır. Hərəkət canlı orqanizmlərin fizioloji funksiyalarından biridir.
Hərəki və ya motor funksiya insanda çox erkən meydana gəlir. İlk hərəkətlər rüşeymin bənddaxili inkişaf
mərhələsində müşahidə olunur. Çağa dünyaya gələn andan qışqırırəlləri və ya ayaqları ilə xaotik hərəkətlər edir,
ilk şərtsiz reflekslər özünü göstərir.
Fəaliyyət əsasən hərəkətlər sistemi, əşyavi əməliyyatlar və işdən ibarətdir. Onlar vahid kompleksdə
birləşərək insanın əmək fəaliyyətinin əsasını və zəruri şərtini təşkil edirlər. Fəaliyyət yalnız psixologiyada deyil,
fəlsəfədə siyasi iqtisadda, sosiologiya, tarix, texnologiya və s. kimi elm sahələri tərəfindən də öyrənilir.
Psixologiyada fəaliyyət kateqoriyası geniş və fundamental məzmun kəsb edir: insanın həyat yolu bilavasitə
fəaliyyətlə sıx bağlıdır və o, psixikanın şüurun formalaşmasında müstəsna rola və təsirə malikdir.
İş fəaliyyətin nisbətən bitkin və tamamlanmış xarakter kəsb edən mühüm ünsürüdür.
Fəaliyyətin cari bir məsələnin həllinə yönəldilmiş nisbətən bitkin elementi iş adlanır. Daşın ağırlığını
onu qaldırmaqla, paraşütünetibarlığını onunla tullanmaqla deməli, iş görməklə müəyyənləşdirmək olar.
Fəaliyyət zamanı həmişə real praktik iş ön planda dayanır. Bu zaman insan təcrübəyə sahib olur və təcrübə ona
nəyi etmək lazım gəldiyini nəyi bitdiyini və bitmədiyini müəyyənləşdirmək imkan verir. Hər cür maddi; əməli
iş müəyyən hərəkətlərdən yaranır. İnsanın əşyavi hərəkətlərinin təhlili göstərir ki, zahirən müxtəlif olmalarına
baxmayaraq, bir qayda olaraq həmin hərəkətlərin hamıs üç sadə elementdən – cövdənin, başın, aşağı və yuxarı
ətrafların əsas və ya yardımçı hərəkətlərindən ibarətdir. Müxtəlif hətrəkət növlərində bu elementlərin
trayektoriyaları fərqlidir. Onların özlərinin müddətinə, gücünə, surətinə, tempinə ( təkrarlanma tezliyinə) görə
bir-birindən fərqlənir. Fəaliyyət prosesi yalnız maddi, əşyavi deyil, həm də kommunikativ məzmunlu
hərəkətlərlə də bağlıdır. Burada jestlər, mimika, pantomimika, nitq hərəkətləri də iştirak edir. Maddi və əşyavi
işlər hərəkətlərin müəyyən sistem üzrə, yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Məsələn gələni tutmaq üçün tələb
olunan hərəkətlərlə bir-birindən fərqlənir. Məsələn tavana mıx vurmaq üçün tələb olunan hərəkətlər, döşəməyə
mıx vurmaq üçün tələb olunan hərəkətlərdən fərqlənir.
Fəaliyyət prosesində hərəkətlərin icrası daim və fasiləsiz olaraq nəzarət altında saxlanılır, yol verilən
səhvlər təshih edilir, aradan qaldırılır. Bu cür nəzarət bacarığı olmayan xəstə adamlar iş zamanı xətaya yol
verir, qəza törədirlər. Onlar stulda oturmaq istərkən yıxılır, çörək doğrayarkən əllərini kəsir, sətir boyu xətt
çəkməyi bacarmırlar. Belə adamlarda sensor ( hiss üzvlərinin) nəzarət funksiyası pozulmuş olur.
Əşyavi hərəkətlərin yerinə yetirilməsi yalnəz müəyyən hərəkətlər sisteminin yerinə yetirilməsi ilə
məhdudlaşır. Hərəkətlər üzərində cari nəzarətin ilkin forması məhz sensor nəzarətdir. Dəmirçi çəkicin zərbə
gücünü közərdilmiş dəmirin rəngini nəzərə almaqla müəyyən edilir. Qaldırıcı kran maşinisti görmənin nəzarəti
altında əllərin və ayaqların hərəkətlərini müvafiq olaraq uzlaşdırmaqla icra edir.
Deməli işlərin icrası, bütövlükdə işlə bağlı hərəkətlər birbaşa olaraq onların məqsədilə idarə və tənzim
olunur. Məqsəd fəaliyyətin gələcək nəticəsinin beyində dinamik modelidir. Su içmək zamanı icra olunan
hərəkətlər arzu olunan nəticənin ( susuzluğu yatırmaq) modeli ilə idarə olunur. Qarşıda duran işin ( hərəkətlər
proqramının) və onun irəlicədən beyin verdiyi nəticələrin ( məqsədlər proqramı) həmin modelini fizioloqlar “ iş
aspektoru” və “ qabaqlayıcı inikası” (P.K.Anoxin) adlandırmışlar.
Ətraf aləmdəki müxtəlif hadisələr bir-biri ilə daimi əlaqələrlə bağlıdır. Elə əşyalar var ki, onlar daimi
xassələrə malikdir. Od həmişə yandırır; buz həmişə soyuqdur, gecədən sonra gündüz gəlir; toplananların yerini
dəyişdikdə cəm dəyişmir. Fəaliyyət prosesində insan işin məqsədi və xarakterindən asılı olaraq xarici (real)
işdən daxili (psixi) isə keçirməli, əvəzləməli olur.
Xarici (real) işdən daxili ( psixi) işə belə keçid interiorizasiya, əksinə proses isə eksteriorizasiya
adlanır. İnsanın fəaliyyətinin xarici və daxili tərəfləri əslində bir biri ilə şərti ayrıla bilər, onlar vəhdət təşkil
Hər bir işin daxili məzmununda meter (hərəki) sensor (hissi) və mərkəzi tənzimedici komponentlər
vardır. Fəaliyyətin gedişi prosesin də insanın işləri icra, nəzarət və tənzim etmək üçün istifadə etdiyi yollar
həminfəaliyyətin priyomları adlanır.
Sözləri tələffüz edərkən qırtlağın hərəkət sistemi insan tərəfindən dərk olunur. Lakin insan ifadə etmək istədiyi
ibarələrin qrammatik forma və məzmunu daim qabaqcadan şüurlu olaraq düşünülür. Fəaliyyət zamanı işin son
məqsədi və onun ümumi xarakteri daim dərk olunur. Məsələn, insan velosiped sürmək vərdişinə nə qədər
yüksək səviyyədə yiyələnsə də, hər halda o, tamamilə şüursuz halda velosipeddə gedə bilməz. Elə hərəkətlər
vardır ki, onların icrasında şüur amilinin rolu bir qədər zəifdir. Çünki onun icra etdiyi hərəkətlər artıq
avtomatlaşmışdır. İnsanda məqsədəuyğun hərəkətlərin icra və tənzim olunmasının məhz bu cür qismən
avtomatlaşması vərdiş adlanır.
Avtomatlaşmanın səviyyəsindən asılı olaraq vərdişlərin strukturunda aşağıdakı dəyişikliklər baş
Hərəkətlərin icra üsulları dəyişir. (ayrı-ayrılıqda icra olunan hərəkətlər vahid bir akt şəklində
birləşir.) Məsələn. Şacirdin və təcrübəli sürücünün sürəti dəyişməsi; I sinfə gedən uşağın yazı
təliminə alışması və s. Artıq hərəkətlər ixtisar olunur.
İş üzərində sensor nəzarət üsulları dəyişir. (Görmə nəzarəti əzələ nəzarəti ilə əvəz olunur
(təcrübəli maçinaçı, sürücünün hərəkətləri)
İşin mərkəzi tənzimetmə üsulları dəyişir. (məsələn, sürücü avtomobildəki yükün ağırlığını
mühərrikin səsindən qavrayır və sürəti dəyişir). Müəyyən iş və fəaliyyət növünü mənimsəmək
məqsədilə onları anlamaya istinad edən, şüurlu nəzarət altında dəfələrlə icra olunan hərəkətlər
Əgər mümarizələrin sayından asılı olaraq, işin hər hansı bir əlamətinin necə dəyişdiyini ölçsək, onda
həmin işin mənimsənilməsi prosesini kəmiyyətcə təsvir edə bilərik. Sınaqların miqdarı üfiqi xətt (absis), işin
yoxlanılan əlaməti isə şaquli xətt (ordinant) üzrə qeyd olunur. Qrafikdə öyrənmə əyrisi adlanır. O, təşəkkül
tapmış vərdişlərin inkişaf yolunu xarakterizə edir.
Mümarisə əyriləri iki tipə ayrılır:
mənfi sürətli əyrilər; (əvvəl sürəltə, daha sonra yavaş)
müsbət sürətli əyrilər (əvvəl yavaş, daha sonra sürətli)
Birinci tip əyrilər öyrənmənin səhv və sınaq yolu ilə getməsi üstünlük təşkil edən proseslər üçün
xarakterikdir. (məsələn, insanin naməlum labirintdən keçməsi).
İkinci tip ayrılar işin düzgün yerinə yetirilməsində anlamanın üstünlüyü tələb olunan məsələlər üçün
Yeni şəraitdə yeni obyektlərə münasibətdə hər bir davarnış əməliyyatların keçirilməsinə əsaslanır.
Obyektlər nə qədər çox mürəkkəb dəyişikliyə malikdirsə, keçirilməsinin müvəffəqiyyətlə baş verməsini təmin
edən aralıq intellektual fəaliyyət də bir o qədər geniş olur. Bütün hallarda fəaliyyətin bu cür keçirilməsinə
bacarıq kimi daha doğrusu, qarşıya qoyulmuş məqsədə müvafiq olaraq iş priyomlarının seçilməsi və həyata
keçirilməsi üçün mövcud bilik və vərdişlərdən istifadə olunması kimi baxmaq olar. Bacarıq eksteriorizasiay,
yəni biliyin praktik işlərəd canlandırılmasını tələb edir. Müəllim şagirdlərin əldə edilmiş bilikləri tətbiq etmək
yolu isə onlarda bacarıqların formalaşdırılması prosesini idarə edir.
Şəxsiyyət fəal varlıqdır, onun fəaliyyəti isə şüurlu xarakter daşıyır. Fəaliyyər öz növbəsində şüurun
təşəkkülü və inkişafı üçün mühüm rola və təsirə malikdir. İnsanın şəxsiyyəti fəaliyyətdə ifadə olunur və eyni
zamanda fəaliyyət onun şəxsiyyətini formalaşdırır.
İnsanda müxtəlif fəaliyyət növlərinin meydana gəlməsi və inkişafı mürəkkəb və uzun sürən bir
prosesdir. Uşağın fəallığı inkişaf prosesində tərbiyənin və təlimin təsiri altında yalnıztədricən şüurlu və
məqsədəyönəlmiş fəaliyyət forması alır. Həyatın erkən dövrlərində körpənin tədqiqatçılıq – manipulyativ
fəaliyyəti erkən yaşlarda (1-3 yaş) praktik əşyavi fəaliyyətlə əvəz olunmağa başlayır. Bunun köməyi ilə uşaq
əşyaların həqiqi xassələrini dərk edir, əşyaların ictimai praktikadakı əhəmiyyətini dərk edir. (çarpayıda yatmaq,
stulda oturmaq, topla oynamaq, qələmlə şəkil çəkmək və s.)
Fəallığın bu formaları ilə birlikdə uşağın öz tələbatlarını, istək və arzularını ödəməsi, ictimai tələbləri və
məlumatları mənimsəməsi üçün əsas olan kommunikativ davranışın inkişafına yol açır. Bu əvvəlcə
nitqəqədərki formalarda (qışqırıq, çığırtı, mimika, əl-qolhərəkətləri), 7-8 aylıqdan başlayaraq əvvəlcə passiv,
daha sonra aktiv nitq- verbal ünsiyyət vasitəsilə həyata keçirilir. Nitq davranışı uşağın məlumat mübadiləsinin
əsas vasitələrinə çevrilir.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, inkişafın hər bir mərhələsində bu və ya dicər fəaliyyət növü üstün
əhəmiyyət kəsb edir. Konkret inkişaf mərhələsində üstünlük təşkil edən fəaliyyət növü aparıcı fəaliyyət
adlanır. Bu anlayışı psixologiya elminə rus psixoloqu A.N.Leontyev 1994 cü- ildə gətirmişdir.
Körpəlik dövründə vasitəsiz emosional ünsiyyət, erkən uşaqlıq dövründə əşyavi oyunlar, məktəbəqədər
yaşda rollu- sujetli oyunlar, kiçik məktəb yaşında təlim, yeniyetmə yaşı dövründə təlim və şəxsi intim ünsiyyəti
erkən gənclik dövründə tədris- peşə fəaliyyəti aparıcı fəaliyyət rolunda çıxış edir.
Şəxsiyyətin formalaşmasında istər aparıcı, istərsədə köməkçi fəaliyyət növlərinin özünəməxsus
üstünlükləri və əhəmiyyəti vardır.
Şəxsiyyət fəaliyyət və ünsiyyət prosesində formalaşır və inkişaf edir. Bu baxımdan ünsiyyət fəaliyyətin
tərkib hissəsi kimi də nəzərdə keçirilə bilər. Ünsiyyət insan psixikasının mühüm xarakteristikalarından biridir.
Ünsiyyət prosesində şəxsiyyət emosional və intelektual baxımdan inkişaf edir, hissələrə, mədəni və mənəvi
dəyərlərə sahib olur, ictimai-tarixi təcrübəni mənimsəyir.
İnsanda fəaliyyətin oyun, təlim, və əmək olmaqla üç əsas növü fərqləndirilir.
Həyatın ilkin mərhələsindən başlayaraq uşaqda fəaliyyətin sadə forması olan oyun fəaliyyəti təşəkkül
Məlumdur ki, oyun xarakterli davranış forması heyvan balalarında da müşahidə olunur. Hər cür
vurnuxmaq, dalaşmağı yamsılamaq, atılıb-düşmək, oynaqlamaq körpə heyvanlarda diqqəti cəlb edir. Məsələn
pişik balası yumaqla oynayır, kiçik əski parçasını döşəmədə sürüyür, onu didişdirir.
Bütün bunlara onların orqanizminin fəallıq tələbatına ödənilməsi, toplanmış enerjinin sərf olunması
kimi baxmaq olar.
Uşaqlarda oyun fəaliyyəti fəallığın təmin edilməsi formasıdır. O, funksional həzz olmanın əsas
vasitəsidir. Sonralar oyun uşaqların fəaliyyətində praktik əməli davranış kimi özünü göstərir.Bu dövrdə
oyuncaqlar həqiqi əşyaların obrazı kimi özünü göstərir. Uşaqlarda əvvəlcə əşyavi daha sonra rolla- sujetli
oyunlar onların psixi inkişafının zəruri amili rolunda çıxış edir. Böyük məktəbəqədər və kiçik məktəbyaşı
dövründə qaydalı oyunlar ictimai məzmun kəsb etməyə başlayır və əmək elementləri ilə birləşmiş olur.
Uşağın davranış və fəaliyyətində öyrənmə məzmunu kəsb edən fəaliyyət növü kimi təlimin xüsusi rolu
və əhəmiyyəti vardır.
Təlim sosial təcrübənin mənimsənilməsinin ən mühüm vasitələrindən biridir. Təlim vasitəsilə subyekt
Ətraf aləmin zəruri və mühüm xüsusiyyətləri barədə məlumatların (biliklərin) mənimsənilməsi.
Qarşıda duran məqsədə düzgün nail olmaq üçün müvafiq yol və vasitələrin seçilməsi və onlardan
istifadə qaydalarının (bacarıqlar) mənimsənilməsi.
fəaliyyət (növlərini) təşkil edən yolların və əməliyyatların mənimsənilməsi.
Təlim bir fəaliyyət növü kimi müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək üçün insanın fəaliyyətinin
şüurlu məqsədlərlə idarə olunduğu yerdə mümkündür.
Təlim fəaliyyəti insanı yalnız müxtəlif ictimai-faydalı fəallıq növləri ilə silahlandırmır, eyni zamanda
özünün psixi proses idarə etmək, həll ediləcək məsələ ilə əlaqədar özünün işlərini və əməliyyatlarını,
vərdişlərini və təcrübəsini seçmək, təşkil etmək və istiqamətləndirmək bacarığını inkişaf etdirir. Bununla da
təlim insanı əməyə hazırlayır.
İnsana məxsus fəaliyyət növləri içərisində əmək xüsusi yer tutur. O, müəyyən ictimai faydalı, maddi və
ya ideal məhsullar istehsalına yönəlmiş fəaliyyətidir.
Əmək fəaliyyətinin məqsədi insanlar tərəfindən istehlak edilən şeylərinin istehsal vasitələrinin məlumat
mənbələrinin hazırlanmasından ibarətdir.
İnsana məxsus fəaliyyət növləri içərisində pedaqoji fəaliyyət xüssusi yer tutur. Pedaqoji peşə fəaliyyəti
“insan-insan” münasibətləri sistemində həyata keçirilən mürəkkəb fəaliyyət sahəsidir. Pedaqoji fəaliyyət bir-
biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan bir sıra struktur komponentdən ibarətdir.
konstruktiv; kommunikativ; təşkilatçılıq.
Konstruktiv komponent müəllimin peşə fəaliyyətində dərsin təşkili, dərs üçün materialların seçilməsi,
sinifdənxaric tədbirlərin təşkili, metodik vəsaitlərlə işi əhatə edir. Konstruktiv fəaliyyət öz əksini müəllimin
geniş, dərs planında tapır. Buraya məzmun, məqsəd, sistem, ardıcıllıq nəticə daxildir.
Kommunikativ komponent müəllimin şagirdlər, valideynlər, məktəb rəhbəri və müəllimlərlə qarşılıqlı
münasibətləri əhatə edir.
Təşkilatçılıq komponenti dərsdə, təlim və tərbiyə prosesində təşkilatçılıq məsələlərini əks etdirir. 1)
Şərh və izahın təşkili, 2) Dərsdə davranışın təşkili, 3) dərsdə şagirdlərin aktiv fəaliyyətinin təşkili.
Pedaqoji fəaliyyətdə müəllimdən bir sıra bacarıq və vərdişlər tələb olunur:
Təşkiledici; 2) məlumatverici; 3) səfərbəredici; 4) qiymətləndirici.
Müəllim peşəsinə bir sıra psixoloji tələblər verilir ki, bunlara da pedaqoji qabiliyyətlər deyilir.
1. Nitq qabiliyyəti. 2. Avtoritar qabiliyyətlər. 3. Akademik qabiliyyətlər. 4. Kommunikativ qabiliyyətlər. 5.
Subyektiv qabiliyyətlər. 6.Perseptiv qabiliyyətlər. 7. Pedaqoji təxəyyül.
Məlumdur ki, heyvanlar həyat şəraitinə instinklər və fərdi qazanılmış təcrübə, yəni davranış formaları
əsasında uyğunlaşır və müəyyən şərti reflekslər əsasında öz mövcud- luqlarını qoruyub saxlamağa çalışırlar. Bu
cəhətdən qeyd etmək olar ki, heyvanlar öz əvvəlki nəsillərinin həyat təcrübəsini mənimsəməyə qadir deyillər.
İnsanlar isə əksinə dünyaya göz açdıqdan sonra olduqca qısa müddət ərzində təbiət qüvvələrini dərk etmək,
onlara sahib çıxmaq yolu ilə nəinki şəxsi təcrübə əldə edir, həm də əvvəlki nəsillərin yaratdığı ictimai – tarixi
təcrübəni mənimsəyir. Onun şəxsi təcrübəsi və fəaliyyəti ümumbəşəri təcrübə ilə şərtlənir. Bu prosesdə danışıq
işarələri sisteminə əsaslanan və ünsiyyətin əsasını təşkil edən dil mühüm rol oynayır. Dil, yəni danışıq işarələri
olan sözlər bizim düşüncəmizin sərhədlərini aşaraq onun gerçəkləşməsini təmin edir. Məsələn, “stul” deməklə
biz başqalarına müəyyən faydalı məlumat veririk. Bu halda “stul” sözü şəxsi mənadan kənara çıxaraq ictimai
əhəmiyyətli başqaları üçün əhəmiyyətli sözə çevrilir.
Hər bir insanın fəaliyyət və davranışında ünsiyyət prosesinin müstəsna rolu və təsiri vardır. İnsanı nitqə
və ünsiyyət bacarıqlarına yiyələnməsi o qədər də asan olmayan mürəkkəb bir prosesdir. Dünyaya yenicə gəlmiş
körpə uşaq gerçəkliyi ətraf xarici aləmi müstəqil dərk etmək iqtidarında deyildir. 2-3 yaşlarından başlayaraq
uşaq valideyn- lərinə suallar verir və belə sualların sayı 4-5 yaşlarında ən yüksək həddə çatmış olur. Rus
psixoloqu V.A.Krutetskinin fikrincə, 5 yaşlı uşaq gün ərzində ətrafdakılara təxmi- nən 400-dən artıq sual verir.
Ətrafdakılardan aldığı cavablarla uşaq özünün gələcək fəaliyyətində istifadə edəcəyi ümumi biliklərin
zərrəciklərini əldə edir. Bu zərrəciklər isə dil vasitəsilə, danışıq sisteminin köməyi ilə əldə edilir. Eyni hal
uşağın məktəb təhsili illərində daha geniş formada baş verir. Burada dilin mühüm funksiyalarından biri olan
ictimai – tarixi təcrübəni yaşatmaq, ötürmək və mənimsəmək vasitəsi olması özünü göstərir.
Dilin ikinci mühüm funksiyası kommunikasiya (ünsiyyət) vasitəsidir. Məsələn, mən yeməkxanaya
tərəf yönəlirəm. Qarşıdan gələn yoldaşım: “Yeməkxana təmir üçün bağlıdır”- deyir.Bu məlumat heç bir məktəb
dərsliyində, heç bir ali məktəb dərsliyində öyrədilmir.
Dilin digər, üçüncü funksiyası onun şəxsi təcrübəyə əsaslanan xüsusiyyətində özü- nü göstərir. Bu
müəyyən mənada heyvanların fərdi qazanılmış davranış formasını xatırladır (məsələn, əlini şamın alovunda
yandıran uşaq bir daha əlini həmin alova uzatmır). Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, insan üçün bütün tipik
situasiyaların özləri belə problemli situasiyadır. Bu elə bir situasiyadır ki, təkcə şəxsi təcrübədən istifadə
etməklə onu həll etmək mümkün deyil. Bu zaman həm də başqa adamların, bütövlükdə cəmiyyətin
təcrübəsindən istifadə etmək lazım gəlir. Problemin bu cür qoyuluşu və həlli prosesi intellektual akt adlanır.
İntellektual akt üç əsas fazadan ibarət- dir: 1) fəaliyyətin planlaşdırılması 2) onun həyata keçirilməsi 3) əldə
edilmiş nəticənin qarşıya qoyulmuş məqsədlə müqayisəsi . Burada dilin intellektual fəaliyyət funksiyası özünü
biruzə verir. İntellektual fəaliyyətdə psixi idrak prosesləri vasitəsilə həyata keçirilir.
Bəs ünsiyyət nədir?
Uzun illər boyu alimlər bu anlayışa dəqiq elmi tərif verməkdə çətinliklərlə qarşılaşmışlar. 1969-cu ilədək
çap olunmuş ingilis dilli psixoloji ədəbiyyatlarda bu anlayışın 96 tərifi vardır.
Hal – hazırda ünsiyyətə verilimiş aşağıdakı tərif əsas qəbul edilmişdir.
İki və daha çox adamın öz münasibətlərini aydınlaşdırmaq və ümumi nəticə əldə et- mək məqsədilə
səylərini əlaqələndirməyə yönəldilmiş qarşılıqlı təsir prosesi ünsiyyət adlanır.
İnsanlar nəyin naminə bir – biri ilə ünsiyyətə girirlər? Ünsiyyətin motivləri nədən ibarətdir?
Məlumdur ki, hər bir fəaliyyətin motivi onun predmetinə uyğun gəlir. Ünsiyyətin motivləri də belədir:
onun motivləri də başqa adamla əlaqədardır. Lakin ünsiyyətin motivləri xeyli mürəkkəb və çox cəhətlidir.
Hələ 1760- cı ildə ispan yepiskoplarından biri öz gündəliyində yazmışdı ki, yetim evində uşaqlar kədərli olur və
onların bir çoxu kədər çəkdiyi üçün ölür. Çünki onların ünsiyyətə olan təlabatı təmin olunmur.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində dünyanın bir çox ölkələrində xüsusi və dövlət tipli yetim evlərinin
şəbəkəsi surətlə genişlənir və bu fakt öz təsdiqini qəti şəkildə tapmış olur. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar
arasındaölüm halları daha çox idi. Sağ qalan uşaqlar isə özlərinin fiziki və psixi inkişafı baxımından öz
həmyaşıdlarından geri qalır, 3 yaşında onlar demək olar ki, danışmır, tərbiyəçilərin sözünə baxmır, özlərini
hədsiz dərəcədə passiv və ya aqressiv aparırdılar.
Sonralar pediatrlar və uşaq psixiatrları belə halı elmi cəhətdən izah edərək ona “qospitalizm” adını
vermişdilər. Qospitalizm dedikdə, eytim uşaqların, eləcədə vali- deynlərindən ayrılıqda xəstəxanada müalicə
edilən uşaqların fiziki və psixi inkişafında özünü göstərən xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Alimlər
qospitalizmin kökünü ünsiyyət defisitində – yəni ünsiyyət çatışmazlığında görürlər. Müəyyən edilmişdir ki,
ünsiyyət çatışmazlığı şəraitində uşaqların ünsiyyət çatışmazlığı və azlığı dramatik olaraq ağır nəticələrə səbəb
İnsanlar arasında ünsiyyət fəaliyyətinin reallaşmasının ən mühüm vasitəsi dildir. Dil vasitəsilə həyata
keçirilən ünsiyyət sözlü (verbal) ünsiyyət adlanır. Dil insanlar ara- sında ən mühüm ünsiyyət vasitəsi olsa da,
yeganə ünsiyyət vasitəsi deyildir. Nitq vasitə- silə əsaslanan ünsiyyət mülahizə, sual, cavab, replika və s. kimi
vasitələrlə həyata keçi- rilir. Bununla belə, ünsiyyətin qeyri – verbal vasitələri də mövcuddur. Bunların içərisin-
də təbəssüm, mimika, əl və bədənin ifadəli hərəkətləri, vokal mimikası və s. mühüm yer tutur. Bu vasitələr
həm ayrılıqda, həm də verbal ünsiyyətlə birgə ünsiyyət prosesin- də iştirak edir. Ünsiyyətin belə vasitələri
ekspressiv – mimik vasitələr adlanır. Ünsiyyət prosesində əşyavi – hərəki vasitələrində özünəməxsus yeri
vardır. Onların sırasına aşağıdakılar daxildir:
b) başqasına yaxınlaşma, uzaqlaşma, cəlbetmə və ya özündən kənaretmə, itələmə c) etiraz
Hər bir baxış və ya təbəssüm öz – özlüyündə deyil, ancaq kommunikativ funksiya daşıdıqda ünsiyyət
vasitəsinə çevrilir. Aşıq Ələsgərin “Düşdü” rədifli qoşmasında ünsiyyətin ekspressiv – mimik vasitələrinə aid
gözəl nümunələr vardır.
Ən ümumi şəkildə ünsiyyət situasiyasının iki əsas tipini fərqləndirmək mümküdür 1) birgə fəaliyyətdə
ünsiyyət ; 2) şəxsi ünsiyyət .
Ünsiyyət fəaliyyətlə ayrılmaz vəhdət təşkil edir və onun tərkib hissəsidir. Həm oyunda, həm təlimdə, həm
də əmək prosesində ünsiyyət fəaliyyətin qeyd olunan növlərinin ayrılmaz hissəsi kimi özünü göstərir. Adətən
fəaliyyəti S – O (subyekt – obyekt) , ünsiyyəti isə S – S (subyekt – subyekt) formulu ilə ifadə edilir.
Əslində isə ünsiyyətlə fəaliyyətin qarşılıqlı əlaqəsini düsturu ilə ifadə etmək doğru olardı.
Ünsiyyət prosesində tutaq ki, A adlı şəxs nə isə barəsində B adlı şəxsə nə isə barəsində məlumat verir. Bu
halda məlumat verən şəxs A – kommunikator, B-resipient adlanır.Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç əsas tipi,
daha doğrusu cəhəti fərqləndirirlər:
1) kommunikativ 2) interaktiv 3) persektiv. Bu baxımdan ünsiyyət informasiya mübadiləsi vasitəsi rolunda
çıxış edir. Ünsiyyət qarşılıqlı təsir prosesi kimi özünü göstərir, ünsiyyət insanların bir – birini qavraması
vasitəsi rolunda çıxış edir.
Hər bir fəaliyyət subyekt və obyektinə və özünün məzmununa görə bir – birindən fərqlənir. Məhsuldar
əmək fəaliyyəti prosesində obyekt bizi əhatə edən maddi predmetlər, əşyalardır. Əmək fəaliyyəti məqsədə
yönəlmiş bir fəaliyyətdir: biz gili yandırır, ondan kərpic alırıq, bu kərpiclərdən ev tikirik, metalı dəzgahda
yonaraq onları detallara çeviririk.
Ünsiyyət fəaliyyətində obyekt başqa adamlardır: onların şüuru, motivlər sistemi, emosional aləmi, onların
yönəlişliyi (ustanovkaları) və sərvətləridir. Bu cəhətdən öz psixoloji məzmununa görə ünsiyyətin müxtəlif
növlərini fərqləndirmək mümkündür:
Ünsiyyət nədir
Ünsiyyətin tərifi, məzmunu, məqsəd və vəzifələri. İnsanlar birgə yaşayış və birgə fəaliyyət zamanı daima bir-biri ilə informasiya mübadiləsi aparır, bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir və ya bir-birini qavrayır və anlayırlar. Başqa sözlə ünsiyyətə girirlər. İnsanın hər cür fəaliyyətində ünsiyyət zəruri şərt kimi özünü göstərir. Ünsiyyət olmadan insanların birgə fəaliyyəti həyata keçirməsi mümkün deyildir.
Ünsiyyət insanlar arasında təmasın yaranması və inkişafı prosesi kimi meydana çıxır. Heç bir insan birliyi oradakı adamlar arasında təmas yaradılmadan birgə fəaliyyəti həyata keçirə bilməz və onların arasında qarşılıqlı anlama baş verməz. Ünsiyyət insanlar arasında birgə fəaliyyət təlabatından doğan təmasın çoxplanlı inkişaf prosesidir. Başqa sözlə, insanların öz münasibətlərini aydınlaşdırmaq və ümumi nəticə əldə etmək məqsədilə öz səylərini əlaqələndiməyə və birləşdirməyə yönəldilmiş qarşılıqlı təsirinə ünsiyyət deyilir.
Ümumipsixoloji baxımdan nəzərdən keçirdikdə, əvvəla, ünsiyyət iki və daha çox şəxs arasında baş verir; ikincisi, həmin proses az-çox dərk edilmiş olur; üçüncüsü, ünsiyyət insanlar arasında informasiya mübadiləsi olmaqla bərabər qarşılıqlı təsir prosesi, real gerçəkliyi əks etdirmək vasitəsidir; dördüncüsü, ünsiyyət dinamik prosesdir, onun müxtəlif forma və vasitələri vardır. Deməli, ümumipsixoloji baxımdan ünsiyyəti fəaliyyətin xüsusi bir növü hesab etmək olar. Ünsiyyət prosesində insanlar arasında fikir, bilik, rəy, təcrübə və hisslər mübadiləsi gedir, onlar bir-birinin inam və əqidəsinə təsiri olan müxtəlif tipli məlumatları əsasən başqaları ilə ünsiyyət prosesində əldə edir, öz bilik və təsəvvürlərini başqalarına aşılayırlar. Aydındır ki, ünsiyyət həyat tələbatlarından doğur və demək olar ki, insanın ictimai həyatının gedişini tənzim edir. Təsadüfi deyildir ki, tədqiqatçılar ünsiyyəti insanların bir-birini anlaması başa düşməsi prosesi (S.L.Rubinşteyn), fikirlərin təəssüratların başqalarına verilməsi prosesi (L.S.Vıqotski), insanların başqalarına olan tələbatı (Y.L.Kolominski) və s. hesab etmişlər.
Ünsiyyət prosesində insanlar nəinki mühit haqqında məlumat əldə edir, eyni zamanda müxtəlif adət və vərdişlərə yiyələnir ki, bunlar da real varlığın dərk edilməsinə xüsusi istiqamət verir. Deməli, ünsiyyət, hər şeydən əvvəl, obyektiv varlığın dərk edilməsini təmin edən əsas şərtdir.
Həyati faktlar göstərir ki, ünsiyyət eyni zamanda psixi proseslərin təzahüründə özünəməxsus tərzdə iştirak edir. Ünsiyyət psixi proseslərin dinamikasına, təzahürünə təsir göstərir və onları daha da mütəhərrik edir.
Ünsiyyət eyni zamanda şəxsiyyətin formalaşmasına da müəyyən tərzdə istiqamət verir. Demək olar ki, şəxsiyyətin təşəkkülü müəyyən mənada ünsiyyət prosesinin məhluludur.
Ümumi psixologiya baxımından ünsiyyət probleminin maraqlı cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, insanın özünü dərk etməsi, öz məninə nəzər salması, özünü başqaları ilə müqayisə edərək qiymətləndirməsi belə ünsiyyət prosesinin məhlulu kimi qəbul edilə bilir. İnsan yalnız başqaları ilə ünsiyyət prosesində onları dərk edir.
Müasir sosial psixologiyada ünsiyyətin üç mühüm tərəfi, cəhəti qeyd olunur:
1) ünsiyyət informasiya mübadiləsi kimi və yaxud ünsiyyətin kommunikativ tərəfi;
2) ünsiyyət qarşılıqlı təsir prosesi kimi və ya ünsiyyətin interaktiv tərəfi;
3) ünsiyyət insanların bir-birini qavraması, anlaması kimi və yaxud ünsiyyətin perseptiv tərəfi.
Ünsiyyətin özünəməxsus məzmunu, məqsədi və vasitələri mövcuddur (R.S.Nemov).
Ünsiyyətin məzmunu dedikdə fərdi təmas zamanı bir insandan digərinə ötürülən inıormasiya nəzərdə tutulur. Məhz öz məzmunundan asılı olaraq insanların ünsiyyəti müxtəlif xarakter daşıya və fərqlənə bilir.
Ünsiyyətin məzmununu, hər şeydən əvvəl, insanın daxili motivasiya və emosianal vəziyyəti haqqında məlumat təşkil edə bilər. Bu zaman insanlar bir-birinə mövcud tələbatları, emosional vəziyyətləri (razılıq, narazılıq, sevinc, kədər, qəm, əzab və s.) haqqında məlumatları çatdırır ki, bu cür informasiyalar bir adamdan başqalarına ötürülməklə şəxsiyyətlərarası tənzim rolunu oynaya bilər.
Ünsiyyətin məzmunu ətraf mühit, orada baş verən hadisələr haqqında məlumatlardan da ibarət ola bilər. Bu zaman ünsiyyətdə olan insanlar bir-birlərinə mövcud təhlükə, həyati əhəmiyyətə malik olan amillər haqqında məlumat verə bilərlər. Ünsiyyətin məqsədinə gəldikdə, insanda müvafiq fəallığın nə üçün, nəyin xatirinə həyata keçirilməsindən ibarətdir. Bu baxımdan insanların ünsiyyətə girməsinin məqsədi geniş və çox sahəlidir. İnsanların ünsiyyətə girmə məqsədinə onların dünya, təlim və tərbiyə, şəxsi və işgüzar qarşılıqlı əlaqələrin yaradılması və s. haqqında obyektiv məlumatın verilməsi və ya alınmasını daxil edirlər (R.S.Nemov).
İnsanda ünsiyyətin vasitələri ünsiyyət zamanı ötürülən informasiyaların kodlaşdırılmasında, ötürülməsində, işləmə və açılmasında özünü göstərir.
İnformasiyaların kodlaşdırılması onun bir canlı varlıqdan digərinə ötürülmə tərzindən ibarətdir. İnformasiya insanlar tərəfindən müəyyən məsafədən, hiss üzvləri vasitəsilə ötürülə və qavranıla bilir. İnsanda dil və başqa işarələr sistemi vasitəsilə informasiya mübadiləsinə daha çox yer verilir.
Ünsiyyətin növləri. Ünsiyyət çoxcəhətli, çoxplanlı bir prosesdir. Onun özünəməxsus növləri də vardır. Hər şeydən əvvəl, psixoloji ədəbiyyatda məzmunu, məqsədi və vasitələrindən asılı olaraq ünsiyyətin bir sıra növləri qeyd olunur.
Məzmunundan asılı olaraq ünsiyyətin aşağıdakı növlərini göstərə bilərik: maddi ünsiyyət (əşyalar və fəaliyyət məhsullarının mübadiləsi yolu ilə); koqnitiv ünsiyyət (bilik mübadiləsi); kondision ünsiyyət (psixi və fizioloji vəziyyətin mübadiləsi); motivlərlə bağlı ünsiyyət (təhriklərin, motivlərin, maraqların, tələbatların mübadiləsi); işgüzar fəaliyyətlə bağlı ünsiyyət (iş, əməliyyat, bacarıq və vərdişlərin mübadiləsi).
Məqsəddən asılı olaraq psixoloqlar ünsiyyətin bioloji və sosial növlərini qeyd edirlər. Bioloji ünsiyyət orqanizmi mühafizə etmək, qorumaq, saxlamaq və inkişaf etdirməklə bağlı ünsiyyətdir. Sosial ünsiyyətə gəldikdə o, şəxsiyyətlərarası təması, münasibətləri yaratmaq və inkişaf etdirmək, fərdin şəxsi yüksəlişini genişləndirmək və möhkəmləndirmək məqsədi güdür. Ünsiyyətin vasitələrindən asılı olaraq vasitəsiz və vasitəli növlərini qeyd etmək olar.
Vasitəsiz ünsiyyət heç bir kənar təhrik və istiqamət olmadan şəxsi təması və ünsiyyətdə olan adamların bir-birini bilavasitə ünsiyyət aktında qavramasını nəzərdə tutur.
Vasitəli ünsiyyətə gəldikdə o, vasitəçilərin köməyi ilə həyata keçirilən ünsiyyətdir. Adətən, çox vaxt partnyorlar zaman və məkanca bir-birlərindən təcrid olunduqda vasitəli ünsiyyət özünə yer edir. Bu zaman ünsiyyət aləti kimi partnyorlar arasında onları bir-biri ilə əlaqələndirən vasitəçidən istifadə olunur. Bunlara əşyaları, qeydləri, kitabları, mədəniyyət obyektlərini, vasitəçilik edən üçüncü şəxsi, mümkün olan hər hansı vasitəni: telefonu, radionu, televizoru, kompyüteri və s. aid etmək olar. Elmi-texniki tərəqqi bu cür vasitələrin daha mütərəqqi formalarının aşkara çıxmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, qlobal internet sistemi istədiyin adamla əlaqə yaratmağa, maraqlandığın mövzuda məlumatları əldə etmək üçün ünsiyyətə girməyə imkan verir. Müasir texniki ünsiyyət vasitələri ictimai həyatın bir çox sahələrində müvafiq məsələləri daha səmərəli şəkildə həll etmək imkanı yaradır.
Ünsiyyət vasitələrindən asılı olaraq ünsiyyətin verbal və qeyri verbal növləri xüsusilə diqqəti cəlb edir (bunlar barədə sonrakı bölmədə bəhs olunacaqdır).
Ünsiyyətin funksiyaları. Ünsiyyət bir sıra mühüm funksiyaları həyata keçirir. Psixoloji ədəbiyyatda ünsiyyətin funksiyalarını müxtəlif əsaslar üzrə təsnif edirlər. L.A.Karpenko ünsiyyətin məqsədindən asılı olaraq 8 funksiyasını qeyd etmişdir:
Təmas funksiyası. Bu funksiyanın məqsədi ünsiyyətdə olan tərəflərin informasiya mübadiləsi üçün qarşılıqlı əlaqəni gözləməklə bağlı təmas yaratmaqdan ibarətdir.
İnformasiya funksiyası. Bu funksiyanın məqsədi məlumat mübadiləsindən, daha doğrusu, sorğuya qarşı fikir mübadiləsindən ibarətdir.
Təhrikedici funksiya. Bu funksiyanın məqsədi ünsiyyət tərəf müqabilini bu və ya digər işi yerinə yetirməklə bağlı fəallığa yönəltməkdən ibarətdir.
Əlaqələndirmə funksiyası. Bu funksiyanın məqsədi birgə fəaliyyətin təşkili zamanı yerinə yetiriləcək işlərin qarşılıqlı əlaqəsinin yaradılmasından ibarətdir.
Anlama funksiyası. Bu funksiyanın məqsədi təkcə məlumatın mənasının adekvat qavranılması və anlaşılması deyil, tərəf müqabillərin bir-birini (məqsədlərini, yönəlişliklərini, həyəcanlarını, vəziyyətlərini və s.) anlamalarından ibarətdir.
Amotiv funksiya. Bu funksiyanın məqsədi tərəf müqabilində emosional təəssürat yaratmaq, eyni zamanda bunun köməyi ilə özünün həyəcan və vəziyyətini dəyişdirməkdən ibarətdir («emosiyaların mübadiləsi»).
Münasibətlərin yaradılması funksiyası. Bu funksiyanın məqsədi rol, işgüzar, şəxsiyyətlərarası əlaqələr sistemində özünün yerini dərk etməkdən ibarətdir.
Təsir göstərmək funksiyası. Bu funksiyanın məqsədi tərəf müqabilinin vəziyyətini, davranışını, eləcə də onun niyyətini, fikrini, təsəvvürünü, tələbatlarını, fəallığını və s. dəyişdirməkdən ibarətdir.
Ünsiyyət sahəsində tədqiqat aparmış digər psixoloqlar da onun funksiyalarını ətraflı şərh etmişlər. Bu baxımdan B.F.Lomovun irəli sürdüyü fikirlər xüsusilə diqqəti cəlb edir . B.F.Lomov ünsiyyətin funksiyalarını üç qrupda birləşdirir: məlumati – kommunikativ, tənzimedici- kommunikativ, affektiv- kommunikativ.
Göründüyü kimi, B.F.Lomova görə ünsiyyət birinci növbədə məlumatın, informasiyanın verilməsi və qəbul olunması vəzifəsini, başqa sözlə informasiya mübadiləsi funksiyasını yerinə yetirir. Məhz buna görə də, təsadüfi de- yildir ki, informasiya mübadiləsini ünsiyyətin əsas cəhətlərindən biri kimi qəbul edirlər.
Lakin ünsiyyət zamanı insanlar yalnız informasiya mübadiləsi ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda bu prosesdə davranışın qarşılıqlı tənziminə də təsir göstərirlər. Bunun isə əhəmiyyəti öz-özünə aydındır. Ünsiyyət bu funksiyanı yerinə yetirməklə insanlar arasında səmərəli qarşılıqlı münasibətlərin yaranmasına, qarşılıqlı münasibətləri tənzim etməyə xidmət edir.
Ünsiyyətin affektiv-kommunikativ funksiyasının əhəmiyyəti də az deyildir. Bu funksiya insanların emosional sferasına aid olub, onlarda emosional vəziyyətin determinantı, şərti kimi özünü göstərir.
Ünsiyyət çoxcəhətli, çoxplanlı proses olduğuna görə onun digər özünəməxsus funksiyalarından da söhbət açmaq olar. Ünsiyyətin bu cür mühüm funksiyalarına birgə fəaliyyəti təşkil etmək, insanların bir-birlərini, qarşılıqlı münasibətləri formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək və s. funksiyalarını aid etmək olar.
Ünsiyyət və fəaliyyətin vəhdəti
Ünsiyyət psixologiyasında mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən əsas, prinsipial məsələlərdən biri ünsiyyətlə fəaliyyətin vəhdəti məsələsidir. Lakin bu məsələyə psixoloqların yanaşma tərzi müxtəlifdir. Qərb ölkələrinin bir sıra psixoloji konsepsiyalarında ünsiyyət və fəaliyyət bir-birinə qarşı qoyulur. Bu konsepsiyalarda ünsiyyət amili davranışın determinantı, şərti kimi qəbul olunsa da, bu zaman fəaliyyətin dəyişdirici rolu nəzərə alınmır. Burada sosial proses mənəvi nitq ünsiyyəti prosesi kimi götürülür. Məhz buna görə də A.N.Leontyevin fikrincə bu kimi hallarda fərd praktik şəkildə fəaliyyət göstərən varlıqdan ünsiyyətə girən varlıq kimi qəbul olunur.
Bunun əksinə olaraq bəzi psixoloqların fikrincə ünsiyyət və fəaliyyət vəhdət təşkil edir. Belə bir nəticə məntiqi olaraq ünsiyyətin real insan münasibəti kimi başa düşülməsindən irəli gəlir. Bu baxışa görə hər cür ünsiyyət forması insanların birgə fəaliyyətinin spesifik formasından ibarətdir. İnsanlar sadəcə olaraq müxtəlif sosial funksiyaları yerinə yetirərkən «ünsiyyətə girmirlər». Onlar həmişə bir neçə fəaliyyət prosesində ünsiyyət saxlayırlar. Buradan isə aydın olur ki, daima işgüzar adam ünsiyyətə girir, onun fəaliyyəti həmişə başqa adamların fəaliyyəti ilə üst-üstə düşür. Lakin məhz fəaliyyətin həmin kəsişməsi işgüzar adamın təkcə öz fəaliyyətinin predmetinə deyil, başqa adamların fəaliyyətinə qarşı da müvafiq münasibət, birgə fəaliyyəti yerinə yetirən fərdlər arasında birlik yaradır. Beləliklə ünsiyyətin fəaliyyətlə vəhdəti faktı psixologiyada fəaliyyət nəzəriyyəsinə istinad edən bütün psixoloqlar tərəfindən qəbul olunur, lakin bu əlaqənin xarakteri müxtəlif şəkildə başa düşülür.
Bəzən fəaliyyət və ünsiyyətə yanaşı şəkildə mövcud olan proses kimi deyil, insanın sosial mövcudluğunun, onun həyat tərzinin iki tərəfi kimi baxırlar (B.F.Lomov). Başqa bir halda ünsiyyəti fəaliyyətin müəyyən sahəsi kimi başa düşürlər (A.N.Leontyev). Bəziləri isə ünsiyyəti fəaliyyətin xüsusi növü kimi şərh edirlər (A.A.Leontyev).
Psixoloqlar belə bir fikri əsaslandırırlar ki, ünsiyyətin köməyi ilə fəaliyyət təşkil olunur və zənginləşir. Ünsiyyətə girən tərəflər arasında birgə fəaliyyət planının tərtibi onların hər birindən fəaliyyətin məqsəd və vəzifələrini bilməyi, obyektin spesifikasını, öz imkanlarını aydınlaşdırmağı tələb edir. Ünsiyyətin bu prosesə daxil olması onun iştirakçılarının «razılıq» və ya «narazılığı» həyata keçirmələrinə imkan verir.
Bütün qeyd olunanlar ünsiyyət və fəaliyyətin bir- biri ilə üzvü şəkildə vəhdət təşkil etdiyini söyləməyə imkan verir.
Bir insanın 30 güclü və zəif tərəfi
Güclü və zəif tərəflər insanı xarakterizə edən müsbət və mənfi keyfiyyətlərə aiddir. Bunlar sırasıyla şəxsi, iş və ya akademik hədəflərə çatmaq üçün fürsətlər və ya təhdidlər yarada bilər.
Bir keyfiyyətin nəzərə alınması üçün güc insanda dominant bir xüsusiyyət olmalı, bir mədəniyyətdə xüsusi bir şey kimi qiymətləndirilməli və istənməyən bir əksinə sahib olmalıdır. İstənməyən əks tərəf dediyimiz şeydir yumşaq nöqtə. Zəif cəhətlər, güclü tərəflərin əksi bir mədəniyyət tərəfindən rədd edilən qüsurlardır. Yəni onlar arzuolunmaz xüsusiyyətlərdir.
Budur rəqibin güclü və zəif tərəflərinin izahlı siyahısı. Bu, əhəmiyyətini və sosial dəyərini anlamağımıza imkan verəcəkdir.
1. Dürüstlük vs. Korrupsiya
Bütünlük İnsanlarla münasibətlərimizdə və işimizdə və ya akademikdə dürüst və şəffaf olma qabiliyyətindən ibarət olan bir gücdür. Dürüst insan hər şəraitdə yaxşılığı üstün edəndir.
Korrupsiya bütövlüyün əksidir və bu səbəbdən zəiflikdir. Şəxsi münasibətlərində və fəaliyyətində ümumi rifahı və dəyərləri birinci yerə qoymayan insan pozğun və nəticədə arzuolunmaz bir insandır.
2. Müqəddəs Kitlərə qarşı üstünlük göstərmək istəyi Uyğunluq
Üstün olmaq arzusu ehtirasdan başqa bir şey deyil, amma müsbət mənasında. Bu, inkişaf etdirmək, böyümək və özünüzün ən yaxşı versiyasına doğru tam inkişaf etmək üçün canlı və açıq bir istəkdən bəhs edir. Bir insanı yaxşılaşdırmaq istəyi başqalarını yaxşılaşdırmağa təşviq edə bilər və ətrafında rifah yaradır. Sağlam inkişaf arzusu olan insanlar həmişə ilham mənbəyidir.
KonformizmBunun əvəzinə, öz reallığına uyğunlaşmaq və orada yerləşmək, şeyləri yaxşılaşdırmaq və irəliləmək üçün mütləq maraqsızlıq göstərməkdən ibarət olan bir zəiflikdir. Konformist insanlar indi “rahatlıq bölgəsi” adlandırılan ərazidə yerləşməyə çox meyllidirlər. Bu, aradan qaldırmanın dəyərinə ziddir.
3. Empatiyaya qarşı Laqeydlik
Empati özünü başqasının vəziyyətinə qoymaq qabiliyyətidir. Dialoq, anlaşma və ortaq həll yolları axtarmağı asanlaşdırdığı üçün bir gücdür. Empatiya ekpatiya ilə tamamlanır ki, bu da həddinizi aşma və ya sui-istifadə hallarına qarşı həssaslığınız üçün məhdudiyyətlər təyin etməyə imkan verir.
Laqeydlik Bu, empatiyanın əksinədir və zəiflikdir, çünki insan digər insanların ehtiyacları və baxışları ilə əlaqə qura bilməz. Vaxt keçdikcə laqeydlik zalım davranışa, həm də təcrid olunmaya səbəb ola bilər.
4. Təqaüd vs. Fərdiyyətçilik
Yoldaşlıq Tələbə yoldaşları və ya həmkarları ilə səmimi və işbirlikçi bir münasibət göstərməkdir, buna görə də komanda işində vacibdir.
Fərdiyyətçilik bir zəiflikdir, çünki bir tərəfdən özünü iş kollektivindən uzaqlaşdırmağı, digər tərəfdən lazım olduqda kömək istəməməyi nəzərdə tutur.
5. Həmrəylik vs. Eqoizm
Həmrəylik bir qaladır. Dəstək olmaq, ehtiyac vəziyyətində birinə, hətta dərhal qrup xaricində olsa da, dəstək verməkdir. Bu səbəbdən həmrəylik cəmiyyətdə çox dəyərli bir dəyərdir.
Eqoizm Diqqəti yalnız öz mənafelərinə yönəltməkdən ibarətdir ki, bu da həmrəyliyin olmamasına deyil, həm də başqalarına qarşı potensial zərərli təcrübələrə səbəb olur.
6. İntizam vs. İntizam
İntizam Məqsədlərə çatmaq üçün nizamlı və davamlı bir şəkildə işləmək bacarığıdır. Gücdür, çünki insanın daim yaxşılaşmasına imkan verir və eyni zamanda ətrafdakılar arasında stimuldur.
İntizam həm birgəyaşayış qaydaları, həm də iş və ya iş qaydaları baxımından nizamsız davranışdır. Bu zəiflikdir, çünki iş qruplarının harmonik münasibətlərini və şəxsi inkişafa qarşı təhdid edir.
7. Məsuliyyətə qarşı Məsuliyyətsizlik
Məsuliyyət öz iradənlə vəzifələrə cavab verə bilməkdir. Buna görə də, bu yüksək qiymətləndirilən bir gücdür.
Məsuliyyətsizlik bir öhdəliyi yerinə yetirmək istəməməsidir. Məsuliyyətsiz insanlar işlərini yerinə yetirməklə yanaşı, təsirlənmiş insanlara bunun üçün məmnun olmaq istəmirlər.
8. Sadiqliyə qarşı Mükəmməllik
Həsr bir gücdür, çünki insanın mümkün qədər keyfiyyətli bir işə nail olmaq üçün səy göstərməsini təmin edir. Bu hər zaman ümumi xeyir və fərdi böyümə ilə nəticələnir. Xüsusi və diqqətli olmaq gündəlik çətinliklər və ya səhvlərlə mübarizə aparmır.
Mükəmməllik çox vaxt mükəmməlliklə səhv olunur. Mükəmməlçi səhv etməkdən qorxur və əyilməzdir. Mükəmməllik olmadığı üçün mükəmməlçilər zəiflik olan yüksək səviyyədə məyusluq və dözümsüzlüyü ifadə edirlər.
9. Tolerantlıq vs. Dözümsüzlük
Dözümlülük Fərqliliklərdən asılı olmayaraq başqalarının sərbəst ifadəsini qəbul etmək qabiliyyətidir. Buna görə dəyərli bir hörmət sərhədini və demokratik münasibəti nəzərdə tutur.
Dözümsüzlük başqalarını olduğu kimi qəbul etmək və ya fikirlərini bizimlə zidd olduqda qəbul edə bilməməkdir. Dözümsüz insan başqalarına hörmət etmir və avtoritar xarakter göstərir.
10. Səxavətə qarşı Mənalılıq
Səxavət sahib olduğunuzu başqaları ilə bölüşmək bacarığıdır. Yalnız maddi şeylərə aid deyil. Səxavətli olmaq həm də bilik və hədiyyələr paylaşmaq və kömək üçün vaxt ayırmaqdır. Bu, qarşılıqlı böyümə və komanda ruhu ilə nəticələnir.
Xırdaçı həm maddi nemətləri, həm hədiyyələri, həm də bilikləri özünə ayırır, əksər hallarda başqaları tərəfindən aşılmaq qorxusu və ya rəqabət ruhu. Kiçiklik qarşılıqlı böyüməni dayandırır və inciklik yaradır.
11. Özünə inam vs. Təhlükəsizlik
Özünə inam Bu, birinin potensialına və xarakter xüsusiyyətlərinə güvənməyi və onları tanıtmağı nəzərdə tutur. Bu təhlükəsizlik və şəffaflıq başqalarında açıqlıq və özümüzə inam münasibəti oyadır.
Etibarsızlıq Xarakterimizə və ya hədiyyələrimizin keyfiyyətinə olan inamdan doğur ki, bu da davranışı maneə törədir və təcrid olunmağa səbəb olur. Özünə inamsız insanlar özlərini tanıtmaqda böyük çətinlik çəkirlər, nəticədə başqalarının müsbət diqqətini cəlb edə bilmirlər.
12. Səbir vs. Səbirsizlik
Səbir prosesləri və nəticələrini necə gözləməyi və hörmət etməyi bilmək hədiyyədir. Dözümlülük, nizam-intizam, rahatlıq və qarşılıqlı böyümə ilə əlaqəli bir gücdür.
Səbirsizlik Bu, nəticə əldə etmək üçün lazım olan vaxtı gözləmək imkansızlığından ibarətdir. Bu zəiflikdir, çünki nəticələr dərhal olmadığı zaman dözümsüzlüyü, xəyal qırıqlığı ilə qarşılaşa bilməməyi və proseslərdən imtina etməyi ifadə edir (uyğunsuzluq).
13. Davamlılıq vs. Sərtlik
Dözümlülük pis təcrübələri şəxsi böyümək üçün öyrənməyə çevirmək və dəyişdirmək qabiliyyətidir. Buraya insanın bütövlüyünü və şəraitin təzyiqinə qarşı müqavimətini qorumaq qabiliyyəti daxildir.
Sərtlik Dözümlülüyə əks münasibətdir. Sərt insanlar məyusluğu bir ehtimal kimi qəbul etmirlər. Buna görə vəziyyətləri qiymətləndirməkdə və çətinlikləri uyğunlaşdırmaq, öyrənmək və aradan qaldırmaq üçün özlərini qiymətləndirməkdə çox çətinlik çəkirlər.
14. Əzmlə qarşı Tutarsızlıq
Əzmkarlıq Şəxsi, iş və ya akademik hədəflərə çatmaq üçün lazımi hədəfləri və səyləri yüksək tutma keyfiyyətidir.
Tutarsızlıq Mövzunun əhval-ruhiyyəsinə uyğun olaraq hədəflərə çatmaq üçün səyləri və rutinləri tərk etməkdən ibarətdir.
15. Çox yönlülüyə qarşı Əyilməzlik
Çox yönlülük müxtəlif funksiyalara və tapşırıqlara tez və səmərəli uyğunlaşma qabiliyyətidir. Xüsusilə həm bilikdə, həm də təşkilati strukturlarda davamlı dəyişiklik tələb edən bir zamanda iş üçün əsas bir gücdür.
Əyilməzlik Vəziyyətlərin tələb etdiyi kimi dəyişikliklərə və yeni funksiyalara uyğunlaşmağın mümkün olmamasıdır.
16. Motivasiya vs Apatiya
Motivasiya Layihə və fəaliyyətlərin inkişafına, xüsusən orta və ya uzun müddətə bağlılıq və nizam-intizam tələb etdikdə, maraq və sevincin əsl ifadəsidir. Məqsədlərə çatmaq üçün bir komanda üzvlərini həvəsləndirmə prosesində kömək edir.
Apatiya Həyatın tələbləri və vəzifələri qarşısında maraq, ehtiras və ya sevgi hiss etməyinizə mane olur. Laqeyd bir insan maraq əlamətləri göstərmir və ya öz və ya ümumi məqsədlərinə çatmağı bacara bilər.
17. Proaktivlik vs. Reaktivlik
Fəaliyyət Bu təşəbbüs qabiliyyəti əmr olunmasa da, səylə, lazımlı və vaxtında hərəkət etməkdən ibarətdir. İnteqrasiya, komanda ruhu və məsuliyyət göstərin.
Reaktivlik Yalnız əmr olunduqda əmr olunanları edən insanların passiv münasibətindən ibarətdir, yəni yalnız reaksiya verirlər. Məsuliyyət göstərə bilməməyi nəzərdə tutduğu üçün zəifdir.
18. Anlama və qarşı Şiddət
Anlama Bu, mühakimə etməzdən əvvəl başqalarının nöqteyi-nəzərlərini, vəziyyətlərini və imkanlarını qavramaq, anlamaq və qiymətləndirmək qabiliyyətidir. Geribildirim təmin edərkən və ya vacibdir rəy.
Şiddət qaydalarına uyğunluğu insan proseslərindən üstün tutaraq başqalarını sərt şəkildə mühakimə etməkdir. Bu kimi davrananlar insanları qorxudur, özlərinə olan inamlarını sarsıdır, öyrənmə və uyğunlaşma proseslərini pozurlar.
19. Qətiyyət qarşı Qətiyyətsizlik
qətiyyət Qərar qəbul etmək və onlara uyğun hərəkət etmək bacarığıdır. Aydınlıq və fokus göstərdiyindən işdə və işlərdə yüksək qiymətləndirilən bir keyfiyyətdir.
Qətiyyətsizlik Şəxsiyyət xüsusiyyəti olaraq, yalnız insanı deyil, layihəni həyata keçirtdikləri komandanı da təsir edə biləcək etibarsızlıq və ambivalentlik əlamətidir.
20. Effektivliyə qarşı Səmərəsizlik
Effektivlik İşdə yüksək qiymətləndirildiyi bir işi mümkün qədər yüksək keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yerinə yetirməkdir.
Səmərəsizlik zəiflikdir, çünki vaxt itkisini, həm də istehsalın keyfiyyəti və ya miqdarı ilə kompensasiya olunmayan iqtisadi mənbələrin itirilməsini nəzərdə tutur.
21. Çalışqanlığa qarşı Süründürməçilik
Çalışqanlıq güc olaraq, təcili olmasa da, zəruri olan gündəlik tələblərin tez və vaxtında həll edilməsinə aiddir. Sadə dillə desək, “bu gün edə biləcəyinizi sabah üçün təxirə salmayın.” Səylə hərəkət etmək hər şeyin qaydasında olduğunu bilməklə rahatlığı təmin edir və böyük problemlər yaratmaq üçün kiçik tapşırıqların toplanmasının qarşısını alır.
Süründürməçilik Çalışqanlığın əksidir. Günün tələblərinə verilən cavabı və ya həllini təxirə salmaq və ya təxirə salmaq, vaxtı əhəmiyyətsiz şeylərdə tutmaq vərdişlərindən ibarətdir. Həyata keçirilməmiş tələblər həll olunmayan problemlər yaratmaq üçün toplanır və ya böyüdür.
22. İddialılıq vs. Passivlik
Dözümlülük dəyərlərimizi, fikirlərimizi, meyarlarımızı və ya sağlam maraqlarımızı qorumaq üçün möhkəm, şəfqətli, hörmətli və hər şeydən əvvəl vaxtında ünsiyyət qurma bacarığıdır. İddialı insanlar xərcləri bilə-bilə öz fikirlərini səsləndirirlər və lazım olduqda müdafiə edirlər.
The passivlikƏksinə, münaqişə və onun nəticələri ilə susqunluqdan və ya öz-özünə senzuradan ibarətdir. Passiv insanlar, başqaları ilə rəğbətli olsalar da, özlərini aşağı hiss edirlər və dəyişiklik yaratmaq iqtidarında deyillər və təslim olma rəftarlarını qəbul edirlər. Bu səbəbdən passivlik yalnız passivi deyil, sevdiklərini və ya iş və ya iş qrupunu da təsir edir. Hətta səssiz bir şiddət də ola bilər.
23. ünsiyyətliliyə qarşı Utancaqlıq
Ünsiyyət Bağlar və danışıqlar qurmaq üçün vacib olan hörmətli və dinamik sosial münasibətlərin inkişafına üstünlük verən bir münasibətdir.
Utancaqlıq Sosializasiyanı insan üçün çətinləşdirən, dəyərli münasibətlər şəbəkəsi yaratmaq imkanını təxirə salan və danışıqlar prosesinə mane olan bir şəxsiyyət xüsusiyyətidir.
24. Öyrənmək arzusu ilə qarşı. Öyrənməyə maraqsızlıq
Öyrənmək istəyi və maraq həm şəxsi, həm də peşə baxımından davamlı inkişaf üçün bir məqsədin ifadəsidir.
Maraqsız öyrənmək üçün zəiflik kimi qəbul edilən fərdi və peşəkar inkişaf üçün motivasiya çatışmazlığını vurğulayır.
25. Təlim və qarşı Məşq çatışmazlığı
Formalaşması işlərə və ya akademik təşkilatlara müraciət edərkən bir gücdür. Bu, şəxsin təhsil sahəsi ilə əlaqəli spesifik çətinliklər üçün hazırlandığını göstərir.
Məşq çatışmazlığı İş imkanlarına gəldikdə insana qarşı oynayır. Təhsili olmayan bir şəxs iş və daha yaxşı əmək haqqı seçimləri ilə məhdudlaşır.
26. Təcrübə vs. Təcrübəsizlik
Təcrübə əldə edilmiş bəzi ssenarilər üçün vacibdir, çünki biliklərin tətbiq olunduğu, təsdiqləndiyi və dəqiqləşdirildiyi həqiqətdir.
Təcrübəsizlik Müəyyən iş yerlərinə can atmağa qarşı bir amil ola bilər, çünki müəyyən vəziyyətlər yalnız təcrübənin özündən başa düşülə bilər.
27. Minnətdarlığa qarşı Naşükürlük
Minnətdarlıq bir gücdür, çünki subyektin bunun özünə görə deyil, insanlar arasında hədiyyələr mübadiləsi etdiyini tanıdığını göstərir. Bu səbəbdən ətrafdakı bütün insanlara dəyər verir və hörmət edir və komanda şəklində çalışmaqda daha asan vaxt keçirir.
Naşükürlük zəiflikdir, çünki insanı özündən uzaqlaşdırır və insanlıqdan çıxarır. Nankor insanlar, təkəbbür göstərməklə yanaşı, başqalarını da yüksəltmək üçün alət kimi istifadə edirlər və verdikləri töhfə üçün kredit vermirlər.
28. Təvazökarlıq Qürur
Təvazökarlıq bu bir qüvvədir, çünki insanın özünü bir komanda üzvləri ilə bərabər qəbul etmək və lazım olduqda həssaslığını qəbul etmək istəyini ifadə edir.
Təkəbbür zəiflikdir, çünki bir tərəfdən insanın başqalarından üstün olduğunu hiss edir. Digər tərəfdən, qürurlu insan zəifliklərini qəbul etmədiyi üçün inkişaf edə bilməz və başqalarının yaxşılaşmasına kömək edə bilməz.
29. Konsentrasiya vs. Dağılma
Konsentrasiya gücdür, çünki inkişafda olan tapşırıqlarda bütün zehni enerjini istifadə etməyə imkan verir ki, bu da vaxtdan və mənbələrdən səmərəli istifadəyə üstünlük verir.
Dağılma zəiflikdir, çünki bütün zehni səylərin davam edən vəzifələrə həsr olunmasının qarşısını alır. Xarakter xüsusiyyəti dağılma olan bir insan gündəlik problemlərlə qarşılaşmaq üçün bağlılıq, nizam-intizam və yetkinlik olmadığını göstərir.
30. Ehtiyatlılıq və qarşı Ehtiyatsızlıq
Ehtiyatlılıq Sözlərimizin və ya hərəkətlərimizin icrasından əvvəl daşıya biləcəyi riskləri nəzərə alaraq düşünmək və hərəkət etmək bacarığıdır. Buna görə də tədbirli insan da təmkinlidir. Hər iki şərt də hər sahədə inam və hörmət yaradır.
Səhlənkarlıq risklər və nəticələr barədə əvvəlcədən düşünmədən kompromis vəziyyətlərdə danışmaq və ya hərəkət etməkdir. Laqeyd insanlar çox vaxt idarə etdikləri məlumatlarla təmkinsiz olurlar və çox vaxt hörmətsizlik kimi qəbul edilirlər. Buna görə də ehtiyatsızlıq zəiflikdir.
Siz həmçinin bəyənə bilərsiniz:
- Bir insanın 27 güclü cəhəti
- SWOT: güclü, zəif tərəflər, imkanlar və təhdidlər
- Bir insanın 60 keyfiyyəti və qüsuru
- İnsanın inkişaf edə biləcəyi və etməsi lazım olan 31 zəiflik
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.