Gəlir və növləri üzrə bölgüsü

Bu mənbələr onların formalaşması əsasında gəlir və necə strukturu, nədən anlamaq üçün vacibdir.

Gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmi

Gəlir anlayışının mahiyyətini, gəlirlərin mənbələrini aşkar etməzdən əvvəl, bölgü münasibətlərinin məzmunu haqqında qısa da olsa şərh verilməsi tələb olunur.
Hər bir cəmiyyətdə və hər bir ölkədə istehsal olunmuş ümumi milli məhsul bölünür. Onun hər bir hissəsi ictimai tələbatların, digər hissəsi isə cəmiyyət üzvlərinin şəxsi istehlaklarının ödənilməsi üçün istifadə olunur.
Bölgü münasibətlərini geniş və dar mənada fərqləndirmək olar. Geniş mənada bölgü dedikdə, istehsal subyektləri arasında istehsal şərtlərinin və amillərinin bölgüsü nəzərdə tutulur. Dar mənada bölgü dedikdə, sadəcə olaraq, istehsalın nəticəsi olan məhsulların bölgüsü başa düşülür.
Lakin belə bölgü formalarını, ümumi milli məhsulun istehsal amillərinə(əmək, kapital, torpaq, sahibkarlıq fəaliyyəti) görə və ya cəmiyyətin üzvləri arasında bölüşdürülməsindən fərqləndirmək lazımdır. Birinci halda söhbət gəlirlərin funksional bölgüsündən gedir. Gəlirlərin funksional bölgüsü nəticəsində ilkin gəlirlər -əmək haqqı, faiz, renta və mənfəət formalaşır. İkinci halda isə söhbət fərdi(şəxsi) bölgüdən gedir, bu zaman ayrı ayrı şəxslər, ailələr, ev təsərrüfatları arasında gəlirlərin səviyyəsinə uyğun bölgü nəzərdə tutulur.
Beləliklə bölgü cəmiyyətin bu və ya digər üzvünə və istehsal amilinə düşən məhsulun həcmini və payını müəyyən edir.
Gəlirlərin yenidən bölgüsünü və ilkin bölgüsünü bir birindən fərqləndirirlər. Gəlirlərin ilkin bölgüsü nəticəsində maddi istehsalın iştirakçılarının hər birinin istehsal olunmuş milli gəlirdə payı müəyyən edilir.Gəlirlərin yenidən bölgüsündə milli gəlirin bilavasitə istehsalı ilə məşğul olmayan cəmiyyətin digər üzvləri iştirak edirlər. Cəmiyyətin bir sıra sosial qrupları -müəllimlər, həkimlər, elm və incəsənət xadimləri, dövlət məmurları məhz bu bölgü nəticəsində müəyyən gəlirlərə malik olurlar.
Bölgü iqtisadi və sosial funksiyaları yerinə yetirir. Bölgünün iqtisadi funksiyası tələbatlar, maraqlar, həvəsləndirmə sistemi vasitəsilə milli iqtisadiyyata təsirində özünü göstərir. Bölgünün sosial funksiyası isə sosial tələbatların ödənilməsini və inkişafını təmin edir. Milli iqtisadiyyatın inkişafında bölgünün mühüm əhəmiyyəti vardır.
İqtisadi ədəbiyyatda gəlir anlayışı iki mənada nəzərdən keçilir. Birinci mənada, gəlirə istehsal olunmuş məhsulun dəyərinin onun istehsalın asərf olunan xərclərdən artıq olan hissəsi kimi baxılır. İkinci mənada isə gəlir istehsal olunmuş məhsulda bazar iqtisadiyyatının hər bir subyektinin payının müəyyən olunması kimi nəzərdən keçirilir. Bu bölmədə gəlir anlayışına ikinci mənada baxılacaqdır.
Gəlirlərin formalaşmasının bazar sistemi, inzibati amirlik sistemində formalaşan gəlirlərdən əsaslı dərəcədə fərqlənir. İnzibati amirlik sistemində hər bir vətəndaşın əmək sərfinə uyğun gəlməyən hər hansı bir gəlir yol verilməz hesab olunurdu. Bazar iqtisadiyyatında əmtəələr, xidmətlər, kapitallar və iş qüvvələri bazarlarında azad rəqabət nəticəsində əldə olunan hər bir gəlir normal və məqbul sayılır. Gəlirlərin bölgüsünün bazar mexanizmi cəmiyyət üzvlərinə nə bərabər gəlirlər, nə də eyni rifah halı zəmanəti vermir. Gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmi öz özlüyündə sosial ədalət prinsipi ilə az əlaqədardır.
Qərb iqtisadi nəzəriyyəsində gəlirlərin ədalətli bölgüsündə dörd nöqteyi nəzər mövcuddur: eqalitar, roulsian, utilitar, bazar. Eqalitar prinsipə görə cəmiyyətdə gəlirlərin gölgüsündə bərabərsizlik yoxdur. Roulsial prinsip gəlirlərin elə diferensiasiyasını ədalətlə sayır ki, nisbi iqtisadi bərəbərsizlik cəmiyyətin ən yoxsul üzvlərinin daha yüksək mütləq həyat səviyyəsinin təmin edilməsinə təsir göstərsin. Utilitar prinsipə görə gəlirlər onların ayrı -ayrı adamlar tərəfindən istifadəsinin faydalılığına proporsional şəkildə bölüşdürülməlidir. Bazar prinsipi istehsal amilləri mülkiyyətçilərinin gəlirlərinin həmin amillərdən alınan son hədd məhsullarına uyğun olaraq bölünməsinin nəzərdə tutur. Bu halda gəlirlərin bölgüsündə həddən artıq bərabərsizlik mövcud olur.
Göstərdiyimiz kimi, gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmigəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyə gətirib çıxarır. Bununla belə XX əsrin sonunda bazar iqtisadiyyatının sənayecə inkişaf etmiş ölkələrində hər bir insan, iqtisadi fəaliyyətin formasından və nəticələrindən asılı olmayaraq onun layiqli yaşayışını təmin edən minimum rifah halının olması hüququna malikdir. Bu məqsədlə dövlət əhalinin müəyyən hissəsinin normal həyat tərzinin təmin edilməsi üçün aktiv sosial tədbirlər həyata keçirir. Dövlət gəlirlərin yenidən bölgüsündə fəal iştirak etməkləmbir biri ilə əlaqədar olan iki məsələni həll edir. Bir tərəfdə o, gəlirlərdə olan bərabərsizliyi zəiflətməyə çalışır, digər tərəfdən isə bu bərabərsizliyi aradan qaldıra bilmir və onun tam aradan qaldırılmasına da çalışmamalıdır.
Müasir şəraitdə inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin gəlirlərin yenidən bölgüsündə fəal iştirakı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, müharibədən sonrakı illərdə ABŞ -da transfert ödəmələrin( işsizliyə görə müavinətlər, sosial təminat ödəmələri, dövlət təqaüdləri və s.) federal büdcənin xərclərində payı 60 faiz və ÜMM -də 15 faiz təşkil etmişdir.

Gəlir və növləri üzrə bölgüsü

Dünyanın tarix boyunca gəlir paylanması qeyri-bərabər olmuşdur və bu gün qalır. Bu vəziyyət obyektiv və subyektiv həm hallarda, bir sıra səbəb olur.

bu bərabərsizliyin səbəblərini izah etmək üçün, əslində, gəlirlərin ibarətdir ki, anlamaq, ilk növbədə, lazımdır. adi mənada gəlir – bir müddət üçün mövzu daxil olmuş pul müəyyən məbləği. Və gəlir forması müxtəlif ola bilər – əmək haqqı, qonorar, icarə, faiz, mənfəət, (sosial təhlükəsizlik faydaları, işsizlik müavinətinin üçün müxtəlif ödənişlər transfer xassələri böyük ailələr üçün , və s.)

Gəlirlər, onların strukturu, səviyyəsi, fərqləndirmə dərəcəsi parametrləri və cəmiyyətin iqtisadi və sosial dövlət əhəmiyyətli bir göstərici və bölüşdürülməsi üzrə güclü təsir mənbələri milli gəlir. iqtisadiyyat mərkəzi problemlərindən birinin xeyrinə yaşayış və gəlir bölgüsü problem standart – onlara baxılması ehtiyaclarını ödəmək əsas mənbəyi kimi gəlirlər akt geniş və məzmunu tutumlu bu anlayış qarşılıqlı nəzərdə tutur-ci ildən.

Bu mənbələr onların formalaşması əsasında gəlir və necə strukturu, nədən anlamaq üçün vacibdir.

“Gəlir” anlayışı bir mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır. Bu mürəkkəblik səbəbiylə strukturlaşdırılmış son dərəcə çətin ki, deyil.

elm, şəxsi gəlir altında adətən natura və dəyər ifadəsində ifadə edilə bilər fərdi tərəfindən qəbul maliyyə hesab və mövcudluğu layiqli standart təmin etmək üçün xidmət edən olunur.

“Gəlir paylanması” obyektiv qarşılıqlı problem anlayışı ilə sosial bərabərsizlik, mənbəyi yalnız onların paylanması bərabərsizliyi xidmət edir.

Müasir sosial siyasətin əsas aspektlərindən biri, demək olar ki, hər bir ölkədə, gəlirləri siyasəti sahəsində dövlət səviyyəsində apardığı konumlandırılmış.

fiziki və ya ev təsərrüfatlarının ilə bağlı gəlirləri pul və natura təsnif edilir. Bunlardan birincisi – fərdi onların həyati ehtiyaclarını ödəmək üçün olur ki, pul məbləği.

təbii gəlir kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq nəticəsində fərdi, eləcə də istehsal və cür istehlak işlərin və xidmətlərin bir sıra almaq ki, həmin.

Cash mənfəət – fərdi bir müddət alır və onun şəxsi istehlak təmin etmək üçün ödəniş maddələr vasitəsi kimi xidmət edən pul məbləği.

, Nominal real və birdəfəlik: onlar təsnif və anlayışlar müəyyən gəlirin dəqiq anlaşılması üçün.

Rated – bu tədbirlər vergi sistemi və cari bazar qiyməti səviyyəsindən asılı deyil dəyər olan bütün gəlir edir.

Birdəfəlik – bu məbləği ödənilən vergilər və digər icbari ödənişlər tutulur yalnız eyni nominal gəlir var.

Real gəlir fərdi gəlir dəyəri əldə edə bilərsiniz malların məbləği.

Təcrübədə, gəlir paylanması nəzəriyyələr və müxtəlif yanaşmalar əsasında baş verir. Onlardan biri – çox sadədir marjinal məhsuldarlığı, nəzəriyyəsi: daha bir şəxs edir iş üçün mükafat kimi ondan yaranır yüksək gəlir.

Lakin, belə bir yanaşma həmişə haqlı deyil. Bu, çünki:

1. Təkmil rəqabət həmişə layiqincə malların xüsusi bir növü istehsalı üzrə sərf əmək məbləği əks deyil.
2. gəlir bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi ilə bərabərsizlik cəmiyyətin inkişafında obyektiv amildir.
3. hər cəmiyyətdə, gəlir nəsil sayı onların sahibi olmaq edənlər çox zaman az, belə ki tətbiqi ədalət prinsipləri çox nisbi və məhduddur.

Buna görə, yenidən tənzimləmək gəlir axınlarının bölüşdürülməsi mexanizmlərinin tələb daxil cəmiyyəti və onun qanunlarına prioritetləri uyğun olaraq axır. Buna görə də, digər mexanizmlər və paylanması sistemi fəaliyyət varyasyonları var. əmək haqqı icarə, mənfəət və müxtəlif növləri – məsələn, istehsal amillərinin mövcud müxtəlif arasında gəlir distribution, formalaşdırılması və əlaqədar gəlir, bir funksional paylanması xüsusiyyətləri əldə edir. Onlar deyilir – faktöryel və ya əsas. pensiya, müavinət və digər transfer ödənişləri bir sıra – bölüşdürülməsi sistemi nəticəsində yarandığı – Onlar orta təşkil edir.

Bütün gəlirləri cəmiyyətin ahəngdar inkişafı üçün mühüm şərt var və sosial sabitliyin təmin. onların formalaşması və oynamalıdır dövlət tənzimlənməsi və bu funksiya çərçivəsində onun rolu əhəmiyyətli rol artır.

Microsoft Word G?lirl?rin bolgusund? b?rab?rlik doc

isə qeyri-bərabər bölgüsünü xarakterizə edir-müəl.) Cini indeksi aşağıdakı düsturla hesablanır:

Burada n fərdlər i hərfilə indeksləşir, fərdlərin ekvivalent istehlakı

, orta ekvivalent istehlak

– ekvivalent istehlak şkalasında ev təsərrüfatının i–ranqı (belə ki, ən az istehlak

edən ev təsərrüfatının istehlakı r

1-ə bərabər olduğu halda ən çox istehlak edən ev təsərrüfatının

n-ə bərabər olacaq).

Gəlilərin əhali təbəqələri arasında bölgüsünün ədalətliliyini ifadə edən Cini indeksinin

hesablanması yoxsulluğun azaldılmasına yönəldilən dövlət siyasəti nöqteyi-nəzərindən

əhəmiyyətlidir. Dünya üzrə hesablamalar göstərir ki, Cini indeksinin 1 faiz azalması gündəlik 1

dollardan az qazanan yoxsulların gəlirinin 4 faiz artımı ilə nəticələnə bilər. (Bruno, Ravallion və

Skvayə, Dünya Bankı, 2006). Müqayisə üçün deyək ki, 2001-ci ilin nəticələrinə görə, ölkə

əhalisinin istehlak xərclərinin qeyri-bərabər paylanmasını xarakterizə edən Cini əmsalı 0,35-ə

bərabər olub. Bu göstərici 2002-ci ildə 0,236-ya enib. (Azərbaycan Respublikası DSK).

Azərbaycanda Cini indeksi beynəlxalq mənbələrdə fərqli göstəricilərlə xarakterizə edilib.

Məsələn, TransMONEE-nin keçid ölkələrində gəlir qeyri-bərabərliyini ifadə etmək üçün Cini

indeksinin dinamikasını verib. 2002-ci ilin nəticələrinə görə, Azərbaycan Cini indeksinin

səviyysəinə görə postsovet məkanı və Şərqi Avropada ilk yerdə qərarlaşıb.

Təbəqələşmənin nəzəriyyədə bir neçə modeli var. Piramidavari modeldə yuxarıda bir az varlı,

sonra bir az orta təbəqə olur. Ancaq aşağıda hamı kasıb təbəqədir və bu modelin sosial

gərginliklə müşayiət olunması labüddür. Çünki varlı təbəqəni qoruyan orta təbəqə – bufer

yoxdur, narazı təbəqə isə əksinə, çoxdur. İkinci model rombvari modeldir. Bu modelə görə

rombun yuxarısında çox varlılar, aşağıda isə çox kasıblar qərar tutub. Bu variantda sosial sabitlik

mövcuddur. Orta təbəqə kasıb təbəqənin gərginlik yaratmasına imkan vermir. Təbii ki,

təbəqələşmənin çox dərinləşməsinə imkan vermək olmaz və yaxşı olardı ki, hökumət orta

təbəqənin güclənməsinə çalışsın. Sosial rifah dövlətinin baş prinsipi orta təbəqənin çoxluğudur.

Yəni, çoxluq orta səviyyədə yaşayırsa, bu, ölkənin yaxşı yaşaması deməkdir. Orta təbəqə

sosialist təbəqələşməsinin inkişaf etmiş modelidir.

Mülkiyyət və sosial təbəqələşmə dünyanın hər bir ölkəsində mövcuddur. Təkcə onu qeyd etmək

kifayətdir ki, dünyada yaşayanların 1 faizi şəxsi mülkiyyətin 40 faizinə sahiblik edir. Bu 1 faizin

tərkibində 37 faiz amerikalı, 27 faiz isə yapondur.

Azərbaycanda mülkiyyət və sosial təbəqələşmənin dərinləşməməsi və bərabərliyin

yumşaldılması istiqamətində ölkə Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən

yoxsulluğun ixtisarı, regionların sosial-iqtisadi inkişafı, ünvanlı sosial yardım mexanizmi və

digər sosial siyasət alətləri öz müsbət nəticəsini verməkdədir. Lakin problemin tam həlli üçün

xeyli işlər görülməlidir. Azərbaycan Respublikası Avropa Sosial Xartiyasına qoşulub. Digər

öhdəliklərlə bərabər ölkəmiz əməyin ödənilməsi ilə əlaqədar Avropa standartlarının tətbiq

edilməsi öhdəliyini də öz üzərinə götürüb. Xartiyaya görə minimum əmək haqqının və yaşayış

minimumunun göstəricisi ölkədə orta aylıq əmək haqqının müvafiq olaraq 60 faiz və 50 faiz

səviyyəsindən aşağı olmamalıdır. 2008-ci il yanvarın 1-ə olan statistikaya əsasən, Azərbaycanda

minimum əmək haqqı orta maaşın 26 faizini, yaşayış minimumu isə 30 faizini təşkil edir. Bir

tərəfdən minimum əmək haqqı və yaşayış minimumunun səviyyəsini Avropa Sosial Xartiyasının

tələblərinə uyğunlaşdırmaq, digər tərəfdən isə ünvanlı sosial yardımı mexanizmi ilə yoxsulluq

həddində yaşayan əhalinin kasıblığını yumşaltmaqla ölkədə təbəqələşmənin dərinləşməsinin

qarşısını almaq olar.

Diaqram. Lorens əyrisi

Mənbə: Mingəçevirdə 2007-ci ildə keçirilən “Ünvanlı sosial yardımın effektivliyinə təsir edən

amillərin qiymətləndirilməsi” sorğusundan alınan nəticə

Əhalinin gəlirlərinin qeyri-bərabər bölgüsünü ifadə edən göstəricilərdən biri – Teyl tərəfindən

kəşf edilən ümumiləşdirilmiş entropiyadır. Mingəçevirdə sorğu nəticəsində əldə edilən

göstəricilərin təhlili zamanı Teylin orta loqarifmik kənarlaşma indeksini də hesablamışıq: