Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti

1 AZ Ə RBAYCAN D İ L İ V Ə N İ TQ M Ə D Ə N İ YY Ə T İ F Ə NN İ ÜZR Ə İ MTAHAN SUALLARININ CAVABLARI Sual 1. Dil n ə dir v ə onun v ə zif ə l ə ri n ə d ə n ibar ə tdir? Dil çox-çox q ə dim zamanlarda toplu halında ya ş ayan insanların bir-biri il ə ünsiyy ə t saxlamaq z ə rur ə tind ə n meydana çıxmı ş dır.Dem ə li, dil insanlar arasında ünsiyy ə t vasit ə sidir . Dil ünsiyy ə t vasit ə si kimi yalnız mü ə yy ə n şəraitdə ─ insan c ə miyy ə tind ə yaranır v ə f ə aliyy ə t göst ə rir. Dilin varlı ğ ı üçün b əşə r c ə miyy ə tinin olması vacib şə rtdir. İ nsan c ə miyy ə ti olmayan yerd ə dil mövcud ola bilm ə z. Buna gör ə d ə dil ictimai hadis ə sayılır. Dil ancaq insana m ə xsusdur v ə t ə f ə kkürl ə ba ğ lıdır. Dilin yaranmasında insan orqanizminin ş aquli v ə ziyy ə td ə olması da mühüm rol oynamı ş dır. Dilin irsi v ə irqi c ə h ə tl ə rl ə ba ğ lılı ğ ı yoxdur. Bel ə ki, bir z ə nci balası körp ə lik ça ğ ından valideynl ə rind ə n ayrı dü şə r ə k, m ə s ə l ə n, bir az ə rbaycanlı ail ə sind ə böyü-y ə rs ə , o, Az ə rbaycan dilind ə danı ş ma ğ a ba ş layacaq. Dil m ə nsub oldu ğ u xalqın h ə yatı il ə sıx ba ğ lıdır. H ə r hansı bir xalqın milli ş üuru, m ə d ə ni s ə viyy ə si inki ş af etdikc ə onun dili d ə inki ş af edir, t ə kmill əş ir. Dilin üç v ə zif ə si vardır: 1. Dil c ə miyy ə td ə ünsiyy ə t vasit ə sidir. 2. Dil insanı ə hat ə ed ə n əş ya v ə hadis ə l ə rin adlarını bildirir. 3. Dil fikri ifad ə edir. Sual 2. Dilin qayda-qanunları, xüsusiyy ə tl ə ri v ə qurulu ş unu öyr ə n ə n elm nec ə adlanır v ə onun hansı sah ə l ə ri vardır? Dilin qayda-qanunları, xüsusiyy ə tl ə ri v ə qurulu ş unu öyr ə n ə n elm dilçilik elmi adlanır. Dil müxt ə lif baxımdan öyr ə nildiyi üçün ayrı-ayrı sah ə l ə r ə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya v ə sintaksis kimi bölm ə l ə rd ə n ba ş qa, etimologiya, lü ğə tçilik, dialektologiya kimi sah ə l ə ri d ə vardır. Fonetikada danı ş ıq s ə sl ə ri, ah ə ng qanunu, heca v ə vur ğ u, fonetik hadis ə l ə r, leksikologiyada dilin lü ğə t t ə rkibi, sözl ə rin mahiyy ə ti, onların forma v ə m ə zmunca ə m ə l ə g ə tirdiyi qruplar, sözl ə rin m ə n şə yi v ə i ş l ə nm ə dair ə si, el ə c ə d ə frazeoloji birl əş m ə l ə r öyr ə nilirs ə , morfologiyanın predmeti sözün t ə rkibi, nitq hiss ə l ə ri v ə onların d ə yi ş m ə qaydalarıdır, sintaksisd ə is ə söz birl əş m ə l ə ri v ə cüml ə l ə r t ə dqiq edilir. Sözün m ə n şə yini, kökünü, n ə d ə n tör ə m ə sini öyr ə n ə n dilçilik sah ə sin ə etimo-logiya deyilir. Dilimizd ə yaranma tarixi çox q ə dim olan el ə sözl ə r var ki, indiki şə klind ə da ş ıdı ğ ı leksik m ə na anla ş ılmır, y ə ni kökü, m ə n şə yi izah edil ə bilmir. Bu halda etimologiya elmin ə üz tutmaq lazım g ə lir. Ya elmi ə saslara söyk ə n ə n elmi etimologiyanın, ya da xalqın m ə ntiqin ə ə saslanan xalq etimologiyasının, ba ş qa sözl ə , yalançı etimologiyanın imkanlarından istifad ə edilir. Sözün kökünü üz ə çıxarmaq, onun ba ş qa sözl ə rl ə ba ğ lılı ğ ını öyr ə nm ə k üçün aparılan dilçilik ara ş dırmalarına etimoloji t ə hlil deyilir. Lü ğə tçilik (leksikoqrafiya) dilçiliyin praktik sah ə si olub, lü ğə tl ə rin t ə rtibi, yaranma qaydalarını öyr ə nir. Lü ğə tl ə rin t ə rtibi il ə m əşğ ul olan müt ə x ə ssis lü ğə t-

Niqt mədəniyyətinin ümumi və xüsusi məsələləri. Dil, nitq və nitq fəaliyyət.

Nitq mədəniyyətinin ümumi (ictimai) xarakter daşıyan məsələləri vardır. Bu o deməkdir ki, nitqin düzgünlüyü bütövlükdə cəmiyyətdən tələb olunur. Demək, dilin qaydaqanunlarına hamı riayət etməlidir. Dilin fometik tərkibini, düzgün tələffüz və yazılış qaydalarını, cümlənin quruluşunu hamı eyni qavrsayır. Əgər belə olmasaydı, dil ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi. Nitq mədəniyyətinin xüsusi (fərdi) səciyyə daşıyan məsələləri də vardır. Yəni hər kəs dəqiq danışıb yazmır, yaxud hər kəsin nitqi ifadəli deyil, nitqin gözəlliyi hər kəsdə bir cür təzahür edir. Nitq mədəniyyətinin ümumi məsələləri ilə xüsusi məsələləri birbaşa bir- birinə bağlıdır və bunları eyni zamanda həll edən nitq sahibinin nitqi əsl nitq mədəniyyəti nümunəsi hesab olunur (düzgünlük, dəqiqlik və ifadəlilik) Dil, nitq və nitq fəaliyyəti. Dil mücərrəd işarələr sistemindən ibarət olan ünsiyyət vasitəsidir. Dünyada olan hər bir dilin özünəməxsus tərkib hissəsi, daxili sistemi, quruluşu vardır. Dil ünsiyyət vasitəsidir, ondan fərqli olaraq nitq isə ünsiyyət prosesidir. Dil ümumi, nitq isə fərdidir. Yəni dil hamıya aiddir, hamıya eyni cür xidmət göstərir, nitq isə hərədə bir cür meydana çıxan prosesdir. Nitq hər bir fərdin dilə bələdliyi səviyyəsində özünəməxsus formada əmələ gəlir. Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədir. Dil tarixən az dəyişikliyə uğrayır, lakin nitq dilə nisbətən dəyişkəndir. Əsrlər öncə də dilimiz Azərbaycan dili idi, lakin əsrlər öncəki Azərbaycan türklərinin nitqi – yazısı, danışığı indikindən fərqli olub. Nitqin ortaya çıxması üçün lazım olan ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemi nitq fəaliyyəti adlanır. Ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesi olan nitqə çevrilməsi mürəkkəb, çoxtərəfli hadisədir, bunun ictimai, psixoloji, fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bunların qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində fəaliyyət göstərir. Əgər biri danışır, yazırsa, o, hər hansı dildən istifadə edir. Onun hər hansı dildən istifadə üsulu, təcrübəsi. obyektiv tələbləri nəzərə alması nitq fəaliyyətini təşkil edir.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.

azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti

1 AZ Ə RBAYCAN D İ L İ V Ə N İ TQ M Ə D Ə N İ YY Ə T İ F Ə NN İ ÜZR Ə İ MTAHAN SUALLARININ CAVABLARI Sual 1. Dil n ə dir v ə onun v ə zif ə l ə ri n ə d ə n ibar ə tdir? Dil çox-çox q ə dim zamanlarda toplu halında ya ş ayan insanların bir-biri il ə ünsiyy ə t saxlamaq z ə rur ə tind ə n meydana çıxmı ş dır.Dem ə li, dil insanlar arasında ünsiyy ə t vasit ə sidir . Dil ünsiyy ə t vasit ə si kimi yalnız mü ə yy ə n şəraitdə ─ insan c ə miyy ə tind ə yaranır v ə f ə aliyy ə t göst ə rir. Dilin varlı ğ ı üçün b əşə r c ə miyy ə tinin olması vacib şə rtdir. İ nsan c ə miyy ə ti olmayan yerd ə dil mövcud ola bilm ə z. Buna gör ə d ə dil ictimai hadis ə sayılır. Dil ancaq insana m ə xsusdur v ə t ə f ə kkürl ə ba ğ lıdır. Dilin yaranmasında insan orqanizminin ş aquli v ə ziyy ə td ə olması da mühüm rol oynamı ş dır. Dilin irsi v ə irqi c ə h ə tl ə rl ə ba ğ lılı ğ ı yoxdur. Bel ə ki, bir z ə nci balası körp ə lik ça ğ ından valideynl ə rind ə n ayrı dü şə r ə k, m ə s ə l ə n, bir az ə rbaycanlı ail ə sind ə böyü-y ə rs ə , o, Az ə rbaycan dilind ə danı ş ma ğ a ba ş layacaq. Dil m ə nsub oldu ğ u xalqın h ə yatı il ə sıx ba ğ lıdır. H ə r hansı bir xalqın milli ş üuru, m ə d ə ni s ə viyy ə si inki ş af etdikc ə onun dili d ə inki ş af edir, t ə kmill əş ir. Dilin üç v ə zif ə si vardır: 1. Dil c ə miyy ə td ə ünsiyy ə t vasit ə sidir. 2. Dil insanı ə hat ə ed ə n əş ya v ə hadis ə l ə rin adlarını bildirir. 3. Dil fikri ifad ə edir. Sual 2. Dilin qayda-qanunları, xüsusiyy ə tl ə ri v ə qurulu ş unu öyr ə n ə n elm nec ə adlanır v ə onun hansı sah ə l ə ri vardır? Dilin qayda-qanunları, xüsusiyy ə tl ə ri v ə qurulu ş unu öyr ə n ə n elm dilçilik elmi adlanır. Dil müxt ə lif baxımdan öyr ə nildiyi üçün ayrı-ayrı sah ə l ə r ə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya v ə sintaksis kimi bölm ə l ə rd ə n ba ş qa, etimologiya, lü ğə tçilik, dialektologiya kimi sah ə l ə ri d ə vardır. Fonetikada danı ş ıq s ə sl ə ri, ah ə ng qanunu, heca v ə vur ğ u, fonetik hadis ə l ə r, leksikologiyada dilin lü ğə t t ə rkibi, sözl ə rin mahiyy ə ti, onların forma v ə m ə zmunca ə m ə l ə g ə tirdiyi qruplar, sözl ə rin m ə n şə yi v ə i ş l ə nm ə dair ə si, el ə c ə d ə frazeoloji birl əş m ə l ə r öyr ə nilirs ə , morfologiyanın predmeti sözün t ə rkibi, nitq hiss ə l ə ri v ə onların d ə yi ş m ə qaydalarıdır, sintaksisd ə is ə söz birl əş m ə l ə ri v ə cüml ə l ə r t ə dqiq edilir. Sözün m ə n şə yini, kökünü, n ə d ə n tör ə m ə sini öyr ə n ə n dilçilik sah ə sin ə etimo-logiya deyilir. Dilimizd ə yaranma tarixi çox q ə dim olan el ə sözl ə r var ki, indiki şə klind ə da ş ıdı ğ ı leksik m ə na anla ş ılmır, y ə ni kökü, m ə n şə yi izah edil ə bilmir. Bu halda etimologiya elmin ə üz tutmaq lazım g ə lir. Ya elmi ə saslara söyk ə n ə n elmi etimologiyanın, ya da xalqın m ə ntiqin ə ə saslanan xalq etimologiyasının, ba ş qa sözl ə , yalançı etimologiyanın imkanlarından istifad ə edilir. Sözün kökünü üz ə çıxarmaq, onun ba ş qa sözl ə rl ə ba ğ lılı ğ ını öyr ə nm ə k üçün aparılan dilçilik ara ş dırmalarına etimoloji t ə hlil deyilir. Lü ğə tçilik (leksikoqrafiya) dilçiliyin praktik sah ə si olub, lü ğə tl ə rin t ə rtibi, yaranma qaydalarını öyr ə nir. Lü ğə tl ə rin t ə rtibi il ə m əşğ ul olan müt ə x ə ssis lü ğə t-

Post on 12-Jan-2017

Documents

• 1 AZRBAYCAN DL V NTQ MDNYYT FNN ZR MTAHAN SUALLARININ CAVABLARI Sual 1. Dil ndir v onun vziflri ndn ibartdir? Dil ox-ox qdim zamanlarda toplu halnda yaayan insanlarn bir-biri il nsiyyt saxlamaq zrurtindn meydana xmdr.Demli, dil insanlar arasnda nsiyyt vasitsidir. Dil nsiyyt vasitsi kimi yalnz myyn raitd insan cmiyytind yaranr v faliyyt gstrir. Dilin varl n br cmiyytinin olmas vacib rtdir. nsan cmiyyti olmayan yerd dil mvcud ola bilmz. Buna gr d dil ictimai hadis saylr. Dil ancaq insana mxsusdur v tfkkrl baldr. Dilin yaranmasnda insan orqanizminin aquli vziyytd olmas da mhm rol oynamdr. Dilin irsi v irqi chtlrl ball yoxdur. Bel ki, bir znci balas krplik andan valideynlrindn ayr drk, msln, bir azrbaycanl ailsind by-yrs, o, Azrbaycan dilind danmaa balayacaq. Dil mnsub olduu xalqn hyat il sx baldr. Hr hans bir xalqn milli uru, mdni sviyysi inkiaf etdikc onun dili d inkiaf edir, tkmillir. Dilin vzifsi vardr: 1. Dil cmiyytd nsiyyt vasitsidir. 2. Dil insan hat edn ya v hadislrin adlarn bildirir. 3. Dil fikri ifad edir. Sual 2. Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm nec adlanr v onun hans sahlri vardr? Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm dililik elmi adlanr. Dil mxtlif baxmdan yrnildiyi n ayr-ayr sahlr blnr. Dililiyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya v sintaksis kimi blmlrdn baqa, etimologiya, ltilik, dialektologiya kimi sahlri d vardr. Fonetikada danq sslri, ahng qanunu, heca v vuru, fonetik hadislr, leksikologiyada dilin lt trkibi, szlrin mahiyyti, onlarn forma v mzmunca ml gtirdiyi qruplar, szlrin mnyi v ilnm dairsi, elc d frazeoloji birlmlr yrnilirs, morfologiyann predmeti szn trkibi, nitq hisslri v onlarn dyim qaydalardr, sintaksisd is sz birlmlri v cmllr tdqiq edilir. Szn mnyini, kkn, ndn trmsini yrnn dililik sahsin etimo-logiya deyilir. Dilimizd yaranma tarixi ox qdim olan el szlr var ki, indiki klind dad leksik mna anlalmr, yni kk, mnyi izah edil bilmir. Bu halda etimologiya elmin z tutmaq lazm glir. Ya elmi saslara syknn elmi etimologiyann, ya da xalqn mntiqin saslanan xalq etimologiyasnn, baqa szl, yalan etimologiyann imkanlarndan istifad edilir. Szn kkn z xarmaq, onun baqa szlrl balln yrnmk n aparlan dililik aradrmalarna etimoloji thlil deyilir. Ltilik (leksikoqrafiya) dililiyin praktik sahsi olub, ltlrin trtibi, yaranma qaydalarn yrnir. Ltlrin trtibi il mul olan mtxssis lt-
• 2 i leksikoqraf adlanr. Ltlrin bir ne nv var: izahl ltlr, trcm l-tlri v terminoloji ltlr. Dialektologiya dialekt v ya ivni yrnn dililik sahsidir. Bir ox ivl-rimizd el qdim szlr qorunub saxlanmdr ki, vaxtil dbi dilimizd ilnmi, lakin indi unudulmudur. Bu baxmdan dialektlr dilimizin tarixini, onun inkiaf mrhllrini yrnmk n ox hmiyytlidir. Nitq mdniyyti d dililiyin praktik, yni tcrbi sahsi olub, dildn nsiyryt vasitsi kimi istifad qaydalarn yrnir. Nitq mdniyytin yax yiylnmk n dilin fonetik, leksik v qrammatik qayda-qanunlarn bilmk v nitq zaman onlara ml etmk zruridir. Nitq mdniyytind dililiyin nzri fikirlri mli kild hyata keirilir. Buna gr d nitq mdniyyti dililiyin nzri yox, praktik sahsi saylr. Nitq mdniyytind ayr-ayr dil faktlar v ya dil hadislri yox, dililiyin qayda-qa-nunlar sistemi yrnilir. mumiyytl, nitq mdniyytinin konkret predmeti yoxdur. Sual 3. Yaz v onun nvlri bard mlumat yazn. nsanlarn ssin atmad, nn yetmdiyi yerlrl d laq saxlamaq ehtiya-cndan yaz yaranmdr. Yaz ssli dilin norma il qavrayn tmin edn iarlr sistemidir. Yaznn ilkin nv yalarn kmyi il olmudir. nsanlar uzaq yerlr z fi-kirlrini yalarn kmyi il atdrmlar. Buna gr d hmin yaz yvi yaz ad-lanr. Yaznn ikinci nv kli (piktoqrafik) yazdr. Bu yazda nzrd tutulan yann kli kilir. Piktoqrafik yazya aid nmunlr bugnk hyatmzda da mahid edilir. Msln, gzllik salonunun qarsnda qadn kli, qay, daraq kli, zoomaazann qarsnda heyvanlarn kli v s. piktoqrafik yaz nmunl-ridir. Piktoqrafik yazdan sonra fikri (ideoqrafik) yaz ortaya xmdr. Bu yazda da fikir klin kmyi il atdrlr. Piktoqrafik yazda kil birbaa yann zn bildirdiyi halda, ideoqrafik yazda kil rmzi mnada (ideya klind) ilnir: gn kil iq, nur anlay bildirir. Yaznn n son v masir nv hrfi (fonoqrafik) yazdr. Fonoqrafik yaznn ilk mrhlsi heca yazs (sillabik yaz) olmudur. Bu yazda bir ne ss bir iar il ifad olunmudur. sl fonoqrafik yazda is hr bir ss bir hrfl iar olunur. Hazrda istifad etdiyimiz latn qrafikal Azrbaycan lifbas fonoqrafik yazya saslanr. Sual 4. Qohum dillr. Trk dillri ailsind Azrbaycan dilinin yeri bard yazn. Dnya dillri yarand ilk dvrlrd ox az sayda olmudur. Zaman kedikc bu dillr arasnda blnm getmi, bir dildn onlarla dil formalam, formalaan-larn da hr birindn sonralar yeni dillr ml glmidir. Bellikl, bu gn dnya- da 3500-dn ox dil vardr.
• 3 Bir kkdn tryn dillr qohum dillr deyilir. Qohum dillrin hams birlikd dil ailsi adlanr. Azrbaycan dili trk dillri ailsin mnsubdur. Trk dillri ailsi bir ne qrupa blnr: ouz qrupu, qpaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz ouz qrupuna daxildir, bu qrupa hminin Trkiy trkcsi, trkmn v qaqauz dillri aid edilir. Ouz qrupundan olan dillrin formalamas eramzn birinci minilliyind baa atr. XVI srdn etibarn Azrbaycan dili milli dil kimi yetimi v ouz qrupuna daxil olan digr dillrdn frqli keyfiyytlr qazanmdr. Qazax, qrz, tatar, baqrd, qumq dillri qpaq qrupunu tkil edir. Qarluq qrupuna is zbk, uyur v salur dillri daxildir. Azrbaycan dili Azrbaycan Respublikasnda, Cnubi Azrbaycanda, elc d bir ox lklrd yaayan azrbaycanllarn ana dilidir. 50 milyondan ox azr- baycanl bu dild danr. Azrbaycan dili mstqil respublikamzn dvlt dilidir. Azrbaycan Respublikasnn btn dvlt orqanlarnda yazl v fahi laq ilri Azrbaycan dilind aparlr. Yni dvlt idarlrind vzif tutan mxtlif xalqlarn nmayndlri z ilrini mhz Azrbaycan dilind hyata keirirlr. Dvlt dilinin vahidliyi demokratizmi il sciyylnir. lkmizd yaayan azsayl xalqlarn, etnik qruplarn nmayndlrinin z aralarnda ana dilind nsiyyt saxlamaq hququ vardr. Sual 5. Azrbaycan dilinin inkiafnda ulu ndr Heydr liyevin rolu haqqnda mlumat yazn. Grkmli ictimai-siyasi xadim, ulu ndrimiz Heydr liyevin hrtrfli yaradclq faliyytind dililik msllri, ilk nc ana dili, dil v mdniyyt, dil v millt, dil v tarix, dil v dbiyyat, dil quruculuu kimi nmli sosiolinqvistik msllr d xsusi yer tutur. Btn byk siyasi xadimlr kimi Heydr liyev d z xalqnn, z lksinin iqtisadiyyat, maddi rifah halnn yaxlamas il brabr, onun mummdni trqqisinin d qaysna qalm, yaad lknin, mnsub lduu xalqn dnyann n inkiaf etmi lklri v xalqlar sviyysin ykslmsin ciddi diqqt yetirmidir. Hr bir milltin inkiafnda onun n mhm varlq v yaam amili olan milli dilinin mstsna rolu vardr. Tsadfi deyildir ki, Heydr liyevin dil doktrinasnda dil amili baqa amillrdn uca tutulur. Azrbaycan Respublikasnn yeni Konstitusiya layihsini hazrlayan komissiyann dvlt dili mslsin hsr olunmu iclaslarndan birind o deyir: ndi biz dilimizd srbst danrq v hr bir mrkkb fikri ifad etmy qadirik. Bu, byk nailiyytdir. Bu, iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn bir nailiyytdir ki, bizim bir millt kimi zmz mxsus dilimiz var v o da o qdr zngindir ki, dnyann hr bir hadissini biz z dilimizd ifad ed bilirik. Dili iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn nailiyyt sayan ulu ndr Heydr liyev 1960-c illrin sonundan balayaraq z zngin tcrbsi, yksk intellekti, milli mdniyytimiz v mnviyyatmza drindn bld olmas saysind ardcl milli dil siyasti ilyib hazrlam v btn tinliklr sin grrk onu dnmdn hyata keirmi, Azrbaycan dilinin dvlt dili olmas, xalqmzn mnvi mvcudluunun sas amillrindn olan dilimizin inkiaf v ykslii urunda ardcl mbariz aparmdr.
• 4 mummilli liderimiz Heydr liyevin ana dilin qays v diqqti sonrak illrd d davam etmidir. 1978-ci ild mttfiq respublikalarn yeni konstitusiyalar qbul ediln zaman onun gstrdiyi tkilati faliyyt d ox byk olmudur. Blli olduu kimi, o vaxt respublikalarda qbul olunmu konstitusiyalarn he birind ana dili dvlt dili kimi qeyd olunmamd. Zaqafqaziya respublikalarndan baqa digr respublikalar n bel problem artq mvcud deyildi. Azrbaycanda is dvlt dili maddsi urunda qzn mbariz gedirdi. mummilli lider o gnlri xatrlayaraq deyirdi: 1977-78-ci illrd biz yeni konstitusiyan qbul edrkn bu msl, bhsiz ki, sas msllrdn biri idi. Biz yeni konstitusiyada Azrbaycann dvlt dilinin Azrbaycan dili olmas bard madd hazrladq. Qeyd etdiyim kimi, mn hmin konstitusiyan hazrlayan komissiyann sdri idim v bu ilr rhbrlik edirdim. Sual 6 Fonetika haqqnda mumi mlumat yazn Yazl v ifahi nitq myyn vahidlrdn ibartdir: sslr, hrflr, szlr, cmllr v s. Fonetikada yrniln sslr v hrflr dilin n kiik vahidlridir. mumilikd fonetika danq sslrini yrnir. Ahng qanunu, heca, vuru, ssartm v ssdm fonetikann mvzular srasna daxildir. Fonetika yunan sz olub “fone” (ss) v “tika” (elm) szlrindn ml glib. Danq zaman tlffz etdiyimiz sslr danq sslri adlanr. Danq sslrinin yaranmasnda dodaqlar, dil v ss tellri daha fal itirak edir. Bundan baqa a ciyr, nfs borusu, qrtlaq, az boluu, dilr, burun boluu, alt n kimi zvlr d danq sslrinin yaranmasnda itirak edir. n fal danq zv dildir. Danq sslri ifahi nitqin vahidlridir. Yazl nitqd is bu, hrflrd z ksini tapr. Sslr hrflrdn myyn chtlr gr frqlnir: Sslr tlffz olunur v eidilir. Hrflr yazlr v oxunur(grnr). Sual 7 Sait v samit sslrin tsnifat haqqnda mlumat yazn. Azrbaycan dilind 9 sait ss var: [a], [], [o], [u], [e], [], [i], [], []. Dodaqlarn v dilin myyn vziyytlr dmsi il laqdar saitlrin mxtlif nvlri yaranr. Dilimizd saitlr qrupa blnr v bu baxmdan hr saitin d lamti zn gstrir: 1. Dilin fqi vziyytin gr:a) dilarxas v ya qaln saitlr: a,,o,u b)diln v ya inc saitlr: ,i. e 2.Dilin aquli vziyytin gr: a) qapal v ya dar saitlr: , i, u, b) aq v ya gen saitlr: a,,o,,e 3.Tlffz zaman dodaqlarn ald vziyyt gr: a) dodaqlanan: o,,u, b) dodaqlanmayan saitlr: a. i,e Samit sslrin yaranmasnda ss tellrinin itirak frqlidir. Ss tellrinin itirakna gr samit sslr iki nv blnr: kar, cingiltili l)Kar samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etmir v ona gr d tkc kydn ibart olur.
• 5 2)Cingiltili samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etdiyi n kyl yana, avaz da olur. Yaranma v sslnm ardcllna gr kar v cingiltili samitlr bir-biri il qarlq tkil edir. Sual 8.Leksika. Sz, szn leksik v qrammatik mnalar haqqnda yazn. Sz dilin sas vahididir. Dildki szlrin hams birlikd dilin lt trkibini, yni leksikasn tkil edir. Dilin lt trkibini yrnn elm leksikologiya adlanr. Leksikologiya yunanca iki szdn-lexikos (sz) v loqosdan (tlim) ibartdir. Leksikologiya dililiyin bir blmsi olub, dildki btn szlri yrnir. Szlr yalar, hrkti, lamti, miqdar v s. ifad etmy xidmt gstrir. Hr bir szn birbaa ifad etdiyi mnaya onun leksik mnas deyilir. Szlrin leksik mnas izahl ltlrd z ifadsini tapr. Ms.: Kr-ridilmi ya, it ya; Maya – I.Qcqrma ml gtirn madd, reym, dl, myyn bir ey qoyulan pul, II.Dii dv. Szn leksik mnas il yana, qrammatik mnas da olur. Ms.: Dryaz sznn ot almaq n uzun sapl, disiz oraa oxayan alt olmas onun leksik mnasdr; isim olmas, adlq halda ilnmsi is qrammatik mnasdr. sas nitq hisslrini tkil edn btn szlr leksik v qrammatik mnaya malik olur. Amma kmki nitq hisslrinin yalnz qrammatik mnas olur. zahl ltlrd szlrin leksik mnalar, orfoqrafya ltind onlarm dzgn yazl qaydalar, orfoepiya ltind dzgn tlffz qaydalar v s. hat olunur. Ltlrin nvlri oxdur: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, termin ltlri v s. Bunlarn hamsnda szlr lifba sras il dzlr. > Btn szlrin leksik mnas olmur. > Szn leksik mnas onun mzmununu ks etdirir. > Szn qrammatik mnas szlrin hans nitq hisslrin aid olmas v hmin nitq hisssin xas olan xsusiyytlri ifad etmsi il myynlir. Btn szlrin v htta kililrin qrammatik mnas olur. Sual 9. Tkmnal v coxmnal szlr ny deyilir? Yalnz bir leksik mnas olan sz tkmnal sz deyilir. Ms.: moruq, byrtkn, avtobus, yal v s. Eyni leksik mna il bal bir-birin yaxn mxtlif mnalar bildirn sz is oxmnal sz deyilir. Ms.: z-adamn z, suyun z, yoranm z; gz – adamn gz, bulan gz, kafn gz v s.
• 6 oxmnallq yaradan szlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Ms.: Hqiqi mna: Mcazi mna: polad balta (isim) polad bilk (isim) gzl mnzr (sift) gzl fikir (sift) Bu zaman hmin szlr v birlmlr bir-biri il oxar lamtlr malik yalar ifad edir. Bellikl, szlrin oxmnall yaranr. Ms.: alovun dili, kmnin dili, insann dili, heyvann dili. Bu sz birlmlrindn insann dili, heyvann dili nmunlrind dil leksik vahidi hqiqi mnada, alovun dili, kmnin dili nmunlrind is mcazi mnada ilnib. oxmnal szlr bu v ya digr chtdn bir-birin oxar yalar, yaxud oxar lamt v hrkti bildirir. Ms.: kaz sz bir ne mnada ilnir. Kaz-zrind yaz yazlan, yaz ap ediln xsusi materialdr. Kaz-hr cr rsmi snddir (ya kaz, icaz kaz v s.). Bu mnalarn ikisind d bir-birin yaxnlq var. Btn szlr oxmnal ola bilmz. oxmnal szlr, sasn,bdii slubda ildilir. oxmnal szlr dilimizin, demk olar ki, btn sas nitq hisslrind tsadf olunur. Bunlarn irisind isimlr, fellr v siftlr daha oxdur. Sual 10.Omonim, sinonim v antonimlr bard yazn. oxmnal szlrd mnalardan biri sas, digrlri is ondan trm olur. Yni oxmnallq szn sas mnasnn mcazlamas yolu il yaranr. Ms.: t man, minik man, tbliat man v s. gr szn mnalar arasnda he bir ballq yoxdursa, demli, bunlar ayr-ayr leksik vahidlrdir, yni omonimlrdir. Ms.: lp-su dalas, lp-qoz lpsi.Deyilii v yazl eyni olan, lakin leksik mnalarna gr tamamil frqlnn szlr omonimlr deyilir. Ltlrd omonimlr ayr-ayr szlr kimi verilir v onlarn zrind sra nmrsi qoyulur: Divan1 – oturmaq n vasit Divan2 – eirlr klliyyat oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr ayr-ayr mnalar bildirir. “Balq tutmaq” sz il kimins “fikrini tutmaq” birlmlrindki “tut” szlri oxmnaldr, amma “tut yemk” birlmsi il “topu tut” ifadlrindki “tut” szlri omonimdir. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr yalnz hqiqi mnada olur. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr hm eyni, hm d ayr-ayr nitq hisslrin aid olur. Ms.: “adamn z”, “kitabn z” ifadlrindki “z” szlri
• 7 oxmnal szlrdir v isimlrdir, “kitabn z” ifadsi il “dnizd z” ifadsindki “z”lrdn birincisi isim, ikincisi is feldir. Yazl v deyilii mxtlif olan, lakin eyni v ya yaxn mnalar bildirn szlr sinonimlr deyilir. Sinonimlr eyni mnan bildirs d, onlarn nitqd ilnmsind inc frqlr var. Ms.: qamaq – yyrmk sinonimlrindn ikincisind hrkt daha gcldr. Yaxud byk, iri, yek sinonimlri eyni lamti bildirs d, bunlardan iirincisini hadis szn,nsn is kompyuter szn aid etmk mmkn deyil. Sinonimlri tkil edn szlr eyni bir nitq hisssin aid olur. “Kal” v “yetimmi”, “kr” v “irin” tipli szlr sinonim hesab edilmir. nki kal sift, yetimmi feli siftdir, kr isim, irin siftdir. Sinonimlr fikri daha dqiq ifad etmkd mhm rol oynayr, szlri yersiz tkrar etmyin qarsn alr. Sinonimlik zn daha ox isim, sift v fellrd gstrir. Sinonimlrdn, sasn, bdii slubda istifad olunur. Eynikkl szlr sinonim ola bilmir: bivfa-vfasz Mnaca bir-birinin ksi olan szlr antonimlr deyilir; Ms.: alaq-hndr, slh-mharib, oyanr-yatr, alqan-tnbl, mxtsr-geni, nad-nisy. Kk eyni olan szlr antonim saylmr: dadl-dadsz nkarda olan fellr antonim deyil: getmk-getmmk Antonimlrdn, sasn bdii slubda istifad olunur. Antonimlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Sual 11. sl Azrbaycan szlrini alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr hanslardr? Arxaizim v neologizimlr haqqnda mlumat yazn sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr aadaklardr: 1. Vurusunun son hecaya dmsi; yaz’, ata’ (ba’yaq, d’nn, sa’nki, ya’lnz v s. szlr istisnadr). 2. Ahng qanununa tabe olmas: ana, nn, oul, qarn (iq, ilm, elat, islanmaq, quzm v s. szlr istisnadr). 3. Szn vvlind iki samitin yana ilnmmsi: plan, kaf. Bu szlr Avropa mnlidir. 4. Szd iki saitin yana ilnmmsi: ail, saat, sadt, camaat, tbii. 5. Szn r, z, f hrf il balanmamas: raz, rfiq, rabit, radio. stisna: zo, zoal 6. Saitin uzun tlffz olunmamas: bzi, bzn, alim, arif, kamil, nazir, Sabir. stisna: dova [do:a], qovurma-[qo:urma], ovudurmaq- [o:udurmax] 7. Fleksiyaya uramamas. Fleksiyaya urayan szlr rb mnlidir: kil-tkil- mtkkil; elm-alim-lma; nsr-nasir-mnsur; nzm-nizam-Nizami-Nazim-mnzum, trf-traf; eq-aiq-muq-muq v s. stisna: (bunlar trk mnlidir) alaq-alal, sar-saral, kiik-kiil, uzun-uzat, dat-dal-danq.
• 8 8. Sonu -at2 (cm kilisidir) kilisi il bitn szlr alnmadr; bu szlr rb mnlidir: mlumat, hqiqt, hkumt, tbliat, hesabat. stisna: gediat, elat trk mnlidir. 9. n kilili szlr alnmadr: bivfa, lamkan, namnasib, bamz, anormal. stisna: nadinc, nakii, natmiz milli szlrdir. 10. Daxilind tkrar olunan qoasamitli szlrin bzisi alnmadr: mdniyyt, vvl, molla, qvv, tccb, professor, rejissor v s. stisna: lli, yeddi (bu cr btn saylar) 11. Sonu eynicinsli qoa samitl bitn tkhecal szlr alnmadr: xtt, srr, hdd, hiss, tibb v s. 12. Trkibind j ssi olan szlr alnmadr: janr, jurnal, jal, mjd, bioloji v s. Qeyd: Azrbaycan dilind sz vvlind saiti ilnmir. Vaxtil iq, ilq, ildrm szlri y il balamdr. Sonralar ssi i-y kediyi n bu cr ana dili szlrimizd ahng qanunu pozulmudur. Bugnk ildrm, ilan szlri vvl yldrm, ylan kimi ilnmidir. 13 Azrbaycan dilind sz sonunda o, , e saitlri glmz. 14. Azrbaycan dilind o, , e saitlri il kililr ilnmz (-lov, -sov,-ey istisnadr). 15. m, mo, m, m, q, t hecalar il balayan szlr, adtn, alnma olur. Mmin, mhur, motor, mbariz, qss, mkalim, malic, masir v s. Azrbaycan dilin rb, fars, rus v rus dili vasitsil Avropa dillrindn szlr kemidir. 16. Szn h hrfi il bitmmsi: Allah, ah, gnah v s. 17. Szd “nc”, ng” paralar olarsa, alnmadr: qng, pncr, fng v s. Dilin lt fondunun passiv hisssi iki hissy blnr: khnlmi szlr v yeni szlr. Khnlmi szlr z d 2 qrupa blnr: 1. Tarixizmlr 2. Arxaizmlr Tarixizmlr.’ Tarixi inkiaf prosesind ya v ya hadislrin bzilrinin mrn baa vurmas il laqdar onlarn adlar da qeyri-fal leksikaya evrilir. Bel szlr tarixizmlr adlanr. Ms.: dara, uxa, abbas, batman, koxa, dinar, qorodovoy, mdrs, konka, dbilq, arq, gym, thn, qalxan, xurcun, daqqa, toppuz v s. Tarixizmlr kemi hyat v mitin aradan xmas, dyimsi il laqdar olaraq fal istifaddn qalsa da, bdii srlrin dilind hmin hyat canlandrmaq n onlardan istifad olunur. Arxaizmlr. ya v ya hadisnin adn ifad edn sz khnlrk yenisi il vz olunur. Bu cr khnlmi szlr arxaizmlr deyilir. Tarixizmlrdn frqli olaraq, arxaizmlr el szlrdn ibartdir ki, onlarn ifad etdiyi ya v ya hadislr indinin znd bel mvcuddur, lakin onlar baqa szlrl ifad olunur. Ms.: ar (tmiz), yanmaq (gizlnmk), yey (yax), seyvan (eyvan), iraq (uzaq), r/rn (igid), ayaq (qdh), tanq (ahid), sayru (xst), us (al) sn (sa-salamat), damu (chnnm), umaq (cnnt), d (yuxu), altun
• 9 (qzl), gz (payz), aytmaq (demk), varmaq (getmk), dy (komacq), qsq (sxdrma), qnr (qar, trf), bndrgah (dmnin ke bilmycyi yol, keid), yaz (l), pitik (yaz), baqqal (dkan), llaf (taxl, ot alverisi) v s. Tarixizmlrdn bdii dilin slub xsusiyytlrini vermk n istifad edilir. Hr hans bir yaz kemi hyatn myyn tarixi bir dvrn v o dvrd yaam bu v ya digr surti qabarq vermk istdikd, dvrn myyn dil xsusiyytlrini nzr atdrmaq istdikd tarixizmlr ildilir. Khnlmi szlr daha ox atalar szlri v msllrin trkibind mhafiz olunub. Ms.: Aydan ar, sudan durudur. Cadu-pitik elmk. Yeni szlr: ctimai hyatda ba vern bir sra yeniliklrl laqdar olaraq, elm, texnikaya, mdniyyt, mit v s. aid yeni yalar, hadislri yeni szlrl ifady ehtiyac yaranr: Ms.: kosmodrom, srinke, biznesmen, ekologiya, alqan, teleflm v s. Elmin, texnikann inkiaf il laqdar yaranan yeni anlaylarn adlarn ifad edn szlr yeni szlr- neologizmlr adlanr. Neologizimlr bir mddtdn sonra mmilk szlr srasna ke bilr.Yadda saxlamaq lazmdr ki, yeni szlr dild hl snaq mrhlsinddir. Yeni szlr 2 yolla yaranr: 1. Dilimizin z sz ehtiyat sasnda: (aqca, blg, ylc, ndr v s.) 2. Baqa dillrdn alnma yolla: (faks, gender,ou, sayt v.s) Sual 12. sim. smin quruluca nvlri, mumi v xsusi isimlr haqqnda mlumat yazn. mumi qrammatik mnasna gr yann adn bildirn sas nitq hisssin isim deyilir. sim kim? n? hara? suallarndan birin cavab verir. smin znmxsus chtlri var ki, onlar baqa nitq hisslrind grmrk. sm mxsusdur: *Konkret v mcrrd olur. *mumi v xsusi olur. *Tk v ya cm olur. *Mnsubiyyt gr dyiir. *Hal kilisi qbul edir (hallanr). *xs (xbrlik) kilisi qbul edir. Isimlr iki qrupa ayrlr: l.mumi isimlr 2. Xsusi isimlr Bunlar arasnda oxar chtlr var. Hr ikisinin ya ad bildirmsi, hallanmas v mnsubiyyt gr dyimsi v qurulu baxmndan yer blnmsi oxar chtlrdndir. mumi isimlr eynicinsli yalara veriln adlardr: aac, gl, k, da, knd v s. Eynicinsli yalar bir-birindn frqlndirmk n onlarn hr birin veriln adlara xsusi isimlr deyilir: “Mehman”(povest), “Azrbaycan” (qzeti), Araz v s. Xsusi isimlrin mumi isimlrdn bir sra frgli chtlri va:*Inm yerindn asl olmayaraq ilk hrfi hmi byk yazlr. *Ancaq konkret olur. *Sinonimi, omonimi olmur. Xsusi isimlr bir sra nvlr blnr: l.nsan adlarn v soyadlarn bildirnlr: Vidadi, Mhmmd, Eln, Zrdabi, Gncvi, Axundov v s. 2.Yer adlarn bildirnlr: Tbriz, Xankndi, ua,Trkiy v s. 3.sr v mtbuat adlar: “sgndrnam”, “Vaqif’, “Ss”(qzet) v s.
• 10 4.Heyvanlara veriln adlar: Drat, Ala, Mstan, Bozdar, Alapaa v s. Xsusi isimlrin ksriyyti sad, dzltm, mrkkb, konkret, mcrrd olan mumi isimlrdn yaranr. Ms.: Hikmt, smt, Arzu, Ulduz, Topxana, Tovuz v s. Bzi hallarda xsusi isimlr d mumiy evrilir. Ms.: sirab, badaml, ampan, kalanikov, plombir, mersedes v s. simlrin quruluca nv var: sad, dzltm, mrkkb. Sad isimlr he bir leksik kili qbul etmir. Yalnz qrammatik kili qbul etmi isimlr d sad isimlrdir. Ms.: eir-erimiz, aac-aaclar, man-mana, kitab-kitabdr v s. Dzltm isimlr is kkdn v leksik kilidn ibart olur. Dzltm isimlr, sasn, isimlr v fellr leksik kililr artrmaqla yaranr. Yalnz lq4 kilisinin kmyi il isim, sift, say, vzlik v zrfdn isim dzltmk olur. Ms.: istilik, dzlk, oxluq, mnlik, gerilik, yaxnlq v s. Bu cr isimlr mcrrd isimlrdir. Mrkkb isimlr sintaktik yolla, iki v daha artq szn birlmsi il yaranr. Mrkkb isimlr yazlna gr iki yer blnr: bitiik yazlanlar, defisl yazlanlar. Bitiik yazlan mrkkb isimlr bir vuru altnda deyilir. Bu cr szlr ml glm sullarna gr bir ne qrupa blnr: l. ki mxtlif mnal v trkibind he bir kilisi olmayan sad szlrin birlmsi il: Krdmir, Qaraba, istiot, Eln, kllpaa v s. 2. Mnsubiyyt kilili szlrin itirak il: suiti, kklikotu, Nbiolu, dakeisi, Bazardz v s. 3. Sad v dzltm szn birlmsi il: soyqrm, Rstmxanl, qlbisnqlq, beillik v s. 4. kinci trfi feli sift olan mrkkb isimlr: falabaxan, yelqovan, lzyuyan, tozsoran v s. 5. Aga, xanm, by, ah, xatun kimi szlrin itirak il: Aaslim, Byli, Glxanm, Saraxatun v s. Defisl yazlan mrkkb isimlr aadaklardr: 1. Yaxn mnal szlrin birlmsi il:sz-shbt, qap-pncr, qayda-qanun, adt-nn v s. 2.ks mnal szlrin itirak l: dr-tp, en-yoxu, ged-gl, ev-ek v s. 3. Trflrindn biri ayrlqda ilnmyn szlrin itirak il: kol-kos, kagz-kuuz, zir-zibil, dmir-dmr, sr-smk v s. 4. zaft trkibi formasnda olanlar: trzi-hrkt, nqteyi-nzr, hddi-bulu, trcmeyi-hal v s. Sual 13.smin hal kateqoriyas haqqnda yazn. simlr baqa szlrl laqy girrkn bzi qrammatik kililr qbul edrk formaca dyi bilir. simlrin bel dyiilmsi hallanma adlanr. Dilimizd ismin alt hal var:
• 11 Adlq Vtn Kim? n? hara? Yiylik Vtnin kimin? nyin?harann? nnnnnnnnnnnnnnnnnnn Ynlk Vtn aaaaa kim? ny? haraya? Tsirlik Vtni kimi? nyi? haran? Yerlik Vtnd kimd? nd? harada? xlq Vtndn kimdn? ndn? haradan? Adlq hal sasn kim?(ata), n? (qzet), bzn d hara? (Tbriz) sualn tlb edir. Ltlrd isimlr adlq halda verilir. Adlq haln xsusi kilisi yoxdur. Adlq halda olan isimlr cmld daha ox drd mvqed ilnir: 1 .Mbtda: Vtn hammzn ba tacdr. 2.Xbr: Hammzn ba tac vtndir. 3.Tyin: Da bina mhkm olar. 4.Xitab:Vtn, sndn tr can vermy hazrq. Adlq halda olan isim cm, mnsubiyyt v xs kililri qbul ed bilr.Bu kililr ayr-ayrlqda v eyni zamanda ismin balanc formasna qoula bilr: kitab-kitablar-kitablarm-kitablarmdr. Yiylik hal Yiylik halda olan isimlr zndn sonra gln szlrl laqy girrk yalar, xslr arasnda aidlik,mnsubluq mnas yaradr. Xsusi kilisi: -n4, -nn4 Suallar: kimin? nyin? harann? Yiylik halda olan isimdn sonra, adtn, mnsubiyyt kilili sz glir v sz birlmsi yaranr. Bu cr sz birlmsinin birinci trfi yiylik (sahiblik), ikinci trfi is mnsubluq (aidlik) bildirir. Ynlk hal Ynlk halda olan isimlr cmld, sasn ,tamamlq v yer zrfliyi olur. Sonu aq saitl bitn isimlr ynlk halda frqli tlffz edilir: komaya [komuya], xalaya [xalya] v s. Tsirlik hal Tsirlik hal hrktin hans ya zrind icra olunduunu bildirir. Yiylik hal kimi, tsirlik hal da iki cr olur: l.Myyn tsirlik hal; 2.Qeyri-myyn tsirlik hal. Myyn tsirlik halda olan isimlr -4, -n4 (Nitqd bzn myyn tsirlik hal yalnz -n bitidirici samiti il dzlir: Almasn, heyvasn, narn yemdim.) kililrini qbul edir. Kimi? nyi? haran? suallarna cavab olur: lini (kimi?) bura ar. Kitab (nyi?) mn ver. hri (haran?) bulud ald. Qeyri-myyn tsirlik hal is kili qbul etmir v n? sualna cavab olur. Cmld daha ox hrkt bildirn szl yana glir. Ms.: Rssam divardan kil (n?) asd. Bu cmldki
• 12 qeyri -myyn tsirlik hall ismi asanlqla myyn tsirlik hala evirmk olar: Rssam divardan kli (nyi?) asd. Myyn v qeyri-myyn tsirlik haln sas oxar chtlrindn biri odur ki, hr ikisi tsirli fellrl laqli olur. stisna hallarda myynlik bildirn tsirlik hal tsirsiz fellrl d laqy girir: Yay dinclmdim. Yerlik hal Yerlik hal hrktin icra olunduu yeri bildirir v kimd?, nd?, harada? suallarna cavab olur.Yerlik halda olan isimlr -da2 kilisini qbul edir. Cmld kimd? nd? suallarna cavab verdiyi zaman tamamlq, harada? sualna cavab verdiyi zaman is yer zrfliyi v kimddir?, nddir? suallarna cavab verdiyi zaman xbr olur. Ms.: Kitabda (nd?) maraql mvzular var. Adamlar parkda (harada?) dinclir. Qounlar srhdddir (hardadr?). xlq hal smin xlq hal hrktin balanc yerini v x nqtsini bildirir v kimdn? ndn? haradan? suallarna cavab verir. xlq halda isimlr -dan2 kilisini qbul edir. Cmld tamamlq, zrflik v bzn d xbr kimi itirak ed bilir. Ms.: Aacdan (ndn?) budaq qrdm. Qdir knddn (haradan?) uzaqlad. Mktub knddndir (haradandr?). smin xlq hal ynlk halda ifad olunan fkrin ksini bildirir.Ynlk hal hrktin son, xlq hal is balanc nqtsini bildirir. Sual 14.Tk v cm isimlr ny deyilir simlr kmiyyt baxmndan tk v ya cm olur. smin ifad etdiyi ya iki v ya daha artq olsa, o zaman -lar2 kilisi qbul edir. simlrin tk v ya cm olmas: hr-hrlr, odun-odunlar, man-manlar v s. Cmlnmk daha ox mumi isimlr aiddir. simdn vvl myyn miqdar say glrs, isim cm kilisi qbul etmir: be kitab, alt durna v s. Be kitablar olmaz. stisna hallarda bdii xsusiyyt dayaraq xsusi isimlr d cm kilisi qbul edir: ld Balalar ldrn sgr, ld Gllri gldrn sgr. (M.Mfq) Xsusi isimlr cm kilisi qbul etdiyi zaman byk hrfl yazlr. 1. Szn son samitindn asl olaraq, cm kilisinin ilk samiti frqli tlffz oluna bilr. Bu daha ox sonu t, n, z, v r samitlri il bitn szlrd zn gstrir: canlar [cannar], qzlar [qzdar], airlr [airrr]. 2. -lar2 kilisi bzn mnsubluq v ya xbrlik anlay da bildirir: onlarn analar, bunlar uaqdrlar v s. El isimlr var ki, onlar cm kilisi qbul etmdn say etibar il oxluq, topluluq bildirir. Ms.: cmiyyt, qoun, ordu, ilx, naxr, partiya, dst, xalq, camaat, el, lma, ra, hali, alay v s. Bunlara toplu isimlr deyilir. Topluluq bildirn isimlr qrammatik chtdn tk isimlrdir.Toplu isimlr cm kilisi qbul ed bilir. stisna olaraq camat, ra, hali, lma szlri cm kilisi qbul etmir.
• 13 Sual 15.sim mnsubiyyt gr nec dyiir? smi baqa nitq hisslrindn frqlndirn lamtlrdn biri d mnsubiyyt kateqoriyasdr. Mnsubiyyt gr dyim xslrl xslr, xslrl yalar, yalarla yalar arasnda ola bilr. I v II xslr aid mnsubiyyt kilisi yalnz xs v ya yann insana mnsubluunu bildirir. Ms.:mnim evim, snin drdin v s. III xs aid mnsubiyyt kilisi qbul etmi isim is hm insana, hm d cansz yaya aid ola bilr. Ms.:evin pncrsi, atn aya v s. ksr hallarda mnsubiyyt kilisi qbul etmi ismin vvlind yiylik hal kilisini qbul etmi xs vzliyi, isim v ya isimlmi digr nitq hisslri glir; Onun man qngdir. Bzi hallarda yiylik hall xs vzliyi cmld ixtisar olunur: Man qsngdir.Mnsubiyyt kilili sz yiylik hal kilili szlrdn sonra gldiyi zaman hr ikisi cmlnin bir zv olur. MNSUBIYYT KILLRN GOSTRN CDVL XSLR I xs tk I xs cm II xs tk II xs cm KLLR NMUNLR -m, -im, -um, -m, -m qardam, drsim, anam -mz,-imiz,-umuz,-mz, -mz4 qardamz,drsimiz,ana-mz -n,-in,-un,-n,-n qardan, drsin, anan -nz,-iniz,-unuz,-nz,-nz, -niz,-nuz,-nz qardanz, drsiniz, ananz III xs tk III xs cm -,-i,-u,-; -s,-si, -su, -s (-y,-yi,-yu,-y) qarda, drsi, anas, mvqeyi Sual 16.Sift bard mlumat yazn . Sift yann lamt v keyfiyytini bildirn sas nitq hisssidir. Sift cmld ism aid olub onu mxtlif chtdn tyin edir: qara kmr, irin shbt, dhtli insan, aacdak qu. Nec? n cr? hans? suallarndan birin cavab verir. Siftlrin leksik mnaca aadak nvlri var: 1. Rng bildirn siftlr: gy, qrmz, yal v s. 2. Dad bildirn siftlr: irin, tur, ac, dadl v s. 3. Keyfiyyt bildirn siftlr: yax, pis, alqan v s. 4. lamt (grkm) bildirn siftlr: gzl, kk, nurani v s. 5. Forma bildirn siftlr: uzun, yri, inc, badam v s. 6. Hcm bildirn siftlr: byk, kiik, enli v s.
• 14 Sual 17. Siftin quruluca nvlri v mqayis drclri haqqnda yazn. Siftlr quruluca sad, dzltm, mrkkb olur: Sad siftlr Sad siftlr quruluca bir kkdn ibartdir: qara, sar, uzaq, yaxn,gzl. Dzltm siftlr Dzltm siftlr, sasn, isim v fellrdn dzlir. El buna gr d siftlr dzlm yoluna gr iki yer blnr: isimdn dzln siftlr, feldn dzln siftlr. simdn sift dzldn kililr: -l4 dadl, duzlu, hvsli, gll v s. -sz4 dadsz, duzsuz, hvssiz, glsz v s. -4 badam, qhvyi, gm, armudu v s. -i(vi) tarixi, tibbi, hrbi, inqilabi, trbiyvi v s. -cl 4 zarafatcl, lmcl, yuxucul, icil v s. -dak2 aacdak, hytdki, irlidki v s. Feldn sift dzldn kililr: -aan2 ; qaaan, glyn v s. -ar2 (r) axar (su), oxar (hadis) v s. -qan2 alqan, dykn v s. -n4 azn, zgin, vurun, dzgn (sonu cingiltili samitlrl bitn fellr qoulur) v s. -qn4 satqn, kskin, tutqun, kskn (sonu kar samitl bitn fellr qoulur) v s. -q4, aq, skk, uuq v s. Mrkkb siftlr Mrkkb siftlr iki v ya daha artq szn birlmsindn yaranan siftlrdir. Mrkkb siftlr bitiik v ya defsl yazlr: enlikrk, gzl-gyk, bburma, irin-irin v s. Bu cr siftlrin yaranma yollar mxtlifdir: 1. Sad siftl sad ismin birlmsi il: irindil, qarayaxa; 2. Bir sad v bir dzltm szn birlmsi il: enlikrk, mqsdynl;
• 15 3. ki dzltm siftin birlmsi il: soyuqqanl, aqrkli; 4. Mnsubiyyt kilili szn itirak il: ryiaq, szbtv; 5. Sad v ya dzltm szlrin tkrar il: qrq-qrq, qara-qara; 6. “ba” v “a” bitidiricilrinin kmyi il: crbcr, nvbnv, rngarng; 7. Biri v ya he biri ayrlqda iln bilmyn siftlrin birlmsi il: zik-zk, dlm- deik; 8. Yaxn v ya ks mnal dzltm siftlrin birlmsi il: gll-ikli, qocal-cavanl; 9. “Qeyri” sz v siftin birlmsi il: qeyri-myyn, qeyri-insani. Siftin znmxsus xsusiyytlrindn biri d onun drc bildirmsidir. yalar lamt v keyfiyyt azl v oxluu il bir-birindn frqlnir. Buna gr d yalarn lamt v keyfiyyti nisbi olaraq drc zr myynldirilir: Azaltma drcsi Adi drc oxaltma drcsi gythr gy gmgy 1. Siftin adi drcsi Siftin adi drcsi yann keyfiyyt v ya lamtinin normada olduunu bildirir. Azaltma v oxaltma drclri adi drc sasnda formalar: sar, yal, qrmz, kiik. Adi drcnin xsusi kilisi yoxdur. He d btn siftlr drcnin morfoloji lamtini qbul ed bilmir, hmi adi drcd olurlar: Dztm v mrkkb siftlrin ksriyyti: duzlu, snq, szgn, daxili, glyn, qaraqa, qaragz, qaraqabaq v s. Bzi sad siftlr: kal, qaln, mehriban, kar, ar, kobud Alnma siftlrin bir oxu: etnik, fizioloji, tibbi. 2. Siftin azaltma drcsi Siftin azaltma drcsi lamt v keyfiyytin adi drcdn, yni normadan az olduunu bildirir. Bu sulla yaranan siftlr formaca dyiir, yni adi drcd olan siftlr kililr artrlr: qaran, sarn, uzunsov, dlisov, sarmtl, amtl Sintaktik sulla azaltma drcsi thr, km, ala, aq szlrinin kmyi il dzlir. Thr v km szlri il dzln siftlr bitiik, ala v aq sz il dzlnlr defisl yazlr. 3. Siftin oxaltma drcsi lamtin adi drcdn ox olduunu bildirn drcy siftin oxaltma drcsi deyilir: oxaltma drcsi d iki sulla yaranr: l.Morfoloji sulla: a)Adi drcd olan siftin sonuna -ca2 kilisi artrmaqla: zorbaca, yaxca. stisna:
• 16 balaca adi drcddir. b)Adi drcd olan siftin vvlin onun ilk hecas artrlr, lakin bu zaman hecann son samiti m, p, r, s samitlrindn biri il vz olunur: gr hmin heca saitl bitirs, bu samitlrdn biri sadc olaraq hecaya qoulur: g-m-gy, do-s-doma, q-p-qrmz, t-r- tmiz. Aappa sz bu sulla yaransa da, grndy kimi, bir az frqlidir. 2. Sintaktik sulla Adi drcd olan siftlrin vvlin lap, daha, n, olduqca datlar, tnd sz v ya dm hissciyi artrlr: n gzl, lap qrmz, tnd-gy, dma. Sual 18.Siftin cmld rolu ndn ibartdir? Siftin cmldki birinci sintaktik vzifsi izah etdiyi szdn vvl glmsi-tyin olmasdr, lakin bzn el olur ki, sift isimlrk hm ismin, hm d siftin vziflrini dayr: Sift tyin kimi: Baya (nec?) mahn Sift xbr kimi: Mnim dostum zgndr. (necdir?) Sift mbtda kimi: Qoca (kim?) birdn dillndi. Sift tamamlq kimi: Arxadakn (hansn?, nyi?)mn aparacaam. Sift zrf kimi: Snsiz (nec) yaaya bilmirm. Bzn siftlr cmld ismin rolunda x ed bilir. Bu zaman sift sift mxsus xsusiyytlrini itirrk isimlir, amma morfoloji baxmdan sift olaraq qalr: Gzl qzlar, gzllr. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlrini itirir: 1. lamt v ya keyfiyyt bildirmsini; 2 . Siftin suallarna cavab vermsini; 3 . Tyin olma xsusiyytini; 4 . simdn vvl glm xsusiyytini. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlri qazanr: l. Ad bildirmk: gid gldi. 2 . Cmlnin mbtda v tamaml olmaq: Dahilr yanlmrlar. Dlidn all sz. 3 . Hallanr: irin, irinin, irin, irini, irind, irindn 4 . Cmlnir: cavanlar, yaxlar Mnsubiyyt gr dyimk: qaragzm, qaragzn. simsiz ilnm xsusiyytini: orular, dlilr. QEYD: mumiyytl, sift aid olduu isimsiz ilnrs, isimlmi hesab edilir. stisna olaraq, birbaa xbrlik kilisi qbul edrk cmlnin xbri olduqda isimlmy d bilr: Bizi xilas edn bu igiddir (kimdir?)-simlmidir. Mnim dostum igiddir (necdir)-
• 17 cmlsind is dostun keyfyyti vuruland n isimlmi hesab edilmir. Lakin sift ism aid kilidn sonra xbr vzifsind x edrs, isimlmi sift hesab olunur. Ms.: Bunlar bizim qhrmanlardr.Sift isimls bel, morfoloji thlil zaman sift kimi gtrlr. Azaltma v oxaltma drcsinin kililrini qbul etmi siftlr sad siftlrdir. Sual19.Say haqqnda mumi mlumat yazn. sim yann adn, sift is onun lamtini bildirir. yann miqdarn v ya srasn da sas nitq hisssi olan say bildirir. Say ne?, n qdr? nenci? suallarna cavab verir. Sayla sift arasndak oxar chtlr: Hr ikisi isiml bal olur: igid oul, be uaq. Hr ikisi isimdn vvl glir: igid oul, be uaq. Hr ikisi isiml bilir: igidlr, beincilr. Hr ikisi datla iln bilir: lap gzl, lap ox. Hr ikisi, sasn, cmld tyin vzifsind x edir: yax adam, rng Hr ikisi quruluca sad, dzltm, mrkkb olur. Hr ikisi “hans?” sualna cavab ver bilir: Birinci (hans?)adam, bugnk (hans?) hadis Qeyd: gr isim eyni zamanda hm say, hm d siftl ilnrs, o zaman say siftdn vvl ilnir: byk bina. Sayla siftin frqli chtlri: Say yann miqdarn, sift yann lamtini bildirir. Dzltm say, sasn, saylardan, dzltm sift is mxtlif nitq hisslrindn yaranr. Saylardan sonra gln isimlr, adtn, cmln bilmir (10 adam), siftdn sonra gln isimlr is cmln bilir (zl insanlar). Sual 20. Sayn quruluca v mnaca nvlri bard mlumat yazn . Saylar quruluca yer blnr: sad, dzltm, mrkkb. Sad saylar yalnz bir kkdn ibart olur: be, az, xeyli, ox, . Dzltm saylar is -nc4, -lu, -acq, -larca2, -larla2 kililri vasitsi il dzlir: Msln: birinci, yzlrl, minlrc, oxlu, azacq. Mrkkb saylar yazlna gr iki cr olur: 1. defisl yazlanlar: -drd, lli-altm 2. ayr yazlanlar: ikid bir, on be, bir qdr Saylarn mnaca aadak nvlri var: I Miqdar saylar Miqdar saylar mnaca yer blnr: myyn miqdar saylar, qeyri-myyn miqdar saylar, ksr saylar. 1. Myyn miqdar saylar:
• 18 yann konkret sayn bildirir. be bina. Myyn miqdar say, adtn, ne? n qdr?suallarna cavab verir. Quruluca sad v mrkkb (trkibi) olur: be, , on be, lli iki. Dilimizd quruluca sad olan 23 miqdar say var. Myyn miqdar sayndan sonra gln isim hmi tkd olur: iki kompyuter, bir vrq. Myyn miqdar say yazda hm rqml (5), hm d hrfl (be) yazla bilir. Myyn miqdar say il isim arasnda ox vaxt numerativ szlr ilnir: be nfr kii, ba qoyun, iki dn kitab, sap mirvari. Bu nmunlrd nfr, ba, dn, sap szlri numerativ szlrdir. Aadak szlr d numerativ sz kimi iln bilir: tik, dd, imdik, stkan, otaq, ct, dst, qab vedr, kilo, qram, metr, litr, top, vaqon, gz, kasa, sap v s. 2. Qeyri-myyn miqdar saylar Qeyri-myyn miqdar saylar yann txmini miqdarn bildirir v yalnz n qdr? sualna cavab verir. Ms: az, ox, bir az, bir qdr, bir sra, az-ox, oxlu, azacq, minlrl, yzlrc, xeyli, be-alt, bir ox v s. Qeyri-myyn miqdar saylar quruluca sad, dzltm v mrkkb olur: az, azacq, -drd. Az, ox saylar datla iln bilir: n az man, lap ox insan. Bir sra, bir ox saylarndan sonra gln isimlr cmd olur: bir ox mktblr. ox, onlarla, yzlrc saylarndan sonra gln isimlr hm tkd, hm d cmd iln bilr: onlarla mllim, onlarla mllimlr. Yerd qalan qeyri-myyn miqdar saylarndan sonra gln isim hmi tkd olur. 3. Ksr saylar Ksr saylar tamn hisssini v ya tam v hissni bildirir: d bir, tam onda drd. Ksr saylar n qdr?, ne hiss? suallarna cavab verir. Bu saylar myyn miqdar saylar v -da2 hal kilisinin kmyi il yaranr. Ksr saylar, adtn, mnsubiyyt kilisi il birlikd ilnir. Qeyd: Ksr saylar rqmlrl yazlanda vergldn d istifad olunur: 3,5 II Sra saylar Sra saylar yann srasn bildirir: birinci sinif, axrnc mrtb. Sra saylar, sasn, nenci?, mtnd is bzn d hans? sualna cavab verir. Sra saylarndan sonra gln isim cmd d ola bilr, tkd d: 10-cu sinif, 10-cu siniflr. Sra saylar, sasn, myyn miqdar saylarna, vvl, axr, son zrflrin v filan vzliyin -nc4 kilisi artrmaqla yaranr: ikinci, axrnci, sonuncu. Sonu saitl bitn szlrd -nc4 kimi yazlr: yeddinci, altnc. Sra saylarnn mxtlif yaz formalar var: birinci; 1-ci; I; 1.; 1)
• 19 Sual 21. Felin tsriflnn formalar, mr v xbr killri bard mlumat yazn. Fellr iki byk qrupa ayrlr: 1. Tsriflnn formalar. 2. Tsriflnmyn formalar. Felin xs, kmiyyt v zamana gr dyin formalarna tsriflnn formalar deyilir. Felin tsriflnn formalarna felin killri daxildir. Felin killri danan xsin grln i mnasibtini bildirir. Danann mnasibtin gr iin icras: a) tlb oluna bilr, b) arzu edil bilr; c) vacib saylar; d) myyn rtl bal olar; e) myyn bir vaxtda myyn xs trfindn yerin yetiril bilr v s. Btn bunlar fel killrinin mzmununu tkil edir. Dilimizd felin 6 kli vardr: 1) mr kli, 2) xbr kli, 3) arzu kli, 4) lazm kli, 5) vacib kli, 6) rt kli. mr, xahi, mslht, tklif, nsiht v s. bildirn fel klin felin mr kli deyilir. mr klinin xsusi kilisi yoxdur. O, felin kkn v ya balanc formasna xs kililrini (II xsin tkindn baqa) artrmaqla dzlir. Ms: qal -m, qal, qal -sn, qal- aq, qal-n, qal-sn(lar) v s. mr kli zamanlara gr dyimir. Amma felin bu klinin mzmununda indiki yaxud glck zaman anlay olur. Felin xbr kli iin n zaman v nenci xs trfindn hyata keirildiyini (v ya keirilmdiyini) bildirir. Felin xbr klinin xsusi qrammatik lamti olmur, zaman v xs kililri il dzlir.Yni xbr klind fellr zamana v xs gr dyiir. Dilimizd felin zaman var: kemi, indiki v glck zamanlar. Kemi zaman iki cr olur: hudi kemi v nqli kemi. hudi kemi hrktin kemid icra olunub-olunmadn qtiyytl bildirir v -d4 kilisi il dzlir.in nenci xs trfindn yerin yetirildiyini gstrmk mqsdil fellr mvafiq xs kililri artrlr. Ms: tut-du-m, tut-du-n, tut-du,tut-du-q, tut-du-nuz, tut-du-lar v s. Nqli kemi zaman kemid icra edilmi i, hrkt haqqnda nql etmk yolu il mlumat verir. Nqli kemi zaman -m4 kilisi il dzlir. Ms: yaz-m-am, yaz-m-san, yaz-m-dr; yaz-m-q, yaz-m-snz, yaz -m-lar v s. ifahi nitqd II xsin tkind v cmind -m4 kilisinin son samiti dr. Ms: sat-m-san vzin sat-m-san, sat-m-snz yerin sat-m-snz. Nqli kemi II v III xsd -b4 kilisi vasitsil d ml glir. Ms: al-b-san, al-b-(dr),al-b-snz, al-b-lar. ndiki zaman hrktin shbt gedn vaxt icra edildiyini bildirir. ndiki zaman fellr -r4 kilisini artrmaqla dzlir. Ms.: yaz-r, qorx-ur, v s. Fellr indiki zamann inkarna gr dyind inkar kilisinin (-ma, -m) saiti dr. Ms: bil-m-ir-m, gr-m-r. Glck zaman iin glckd icra edilcyini bildirir. ki cr olur: qti glck, qeyri-qti glck. Qti glck zaman fel -acaq2 kilisini artrmaqla dzlir. Ms: qalacaam, qalacaqsan,qalacaq, qalacaq, qalacaqsnz, qalacaqlar. -Acaq2 kilili fel saitl balanan xs kililri artrdqda q samiti , k samiti is y samitin keir; ms.: ya-tacaam, silcym v s. Qeyri-qti glck zaman fel -ar2 kilisini artrmaqla dzlir, ms.: tap-ar,bil-r v s. Fellr qeyri-qti glck zamann inkar zr dyidikd inkar kilisinin saiti
• 20 dr. II v III xsd is r ssi z ssin keir. Ms.: dur-m-ar-am (I xs),dur-m-az-san (II xs), dur-m-az (III xs). Sual 22. Felin arzu, vacib, lazm v rt killri bard n bilirsiniz? Felin arzu kli iin glckd icrasnn arzu edildiyini bildirir. Arzu kli fel –a2 kilisinin artrlmas il dzlir. Ms: yaz-a-m, yaz-a-san, yaz-a, yaz-a-q, yaz-a-snz, yaz-a-lar . Fel saitl qurtararsa, kilinin vvlin y samiti lav edilir, msln: saxla-ya, gzl-y. Arzu klind feldn vvl ox vaxt grk, ka szlrindn biri ildilir, msln: grk (ka) bil–m, grk (ka) gl–siniz v. Arzu klinin kilisi il felin mr klinin I xs cminin xs kilisi aq; – k bzn cmld qardrlr. Bunlar yalnz cmlnin slubundan myyn etmk olar. Ka oxu-y-a-q: burada -a arzu klinin kilisi, -q is xbrlik kilisidir, gl oxu-y-aq sznd is -aq birbaa xbrlik kilisidir. Felin vacib kli glckd icra edilck iin zruriliyini, vacibliyini bildirir. – mal2 kilisi il dzlir, xs sonluqlar qbul edrk xs gr dyiir. Msln: dinl-mli-ym, dinl-mli-sn, dinl-mli-dir, dinl-mli-yik, dinl-mli-siniz, dinl-mli-dirlr. Felin lazm kli icra edilck iin lazm olduunu bildirir, fellr -as(-yas)2 kilisini artrmaqla dzlir, mvafiq xs kililri qbul edir: oxu-yas-yam, oxu-yas-san, oxu-yas-dr, oxu-yas-yq, oxu-yas-snz, oxu-yas-drlar.Lazm klinin inkar deyil sz il ilnir: alas deyilm, alas deyilsn, alas deyil, alas deyilik, alas deyilsiniz, alas deyillr.Grndy kimi, xs v kmiyyt gr dyin deyil sz oldu. Felin rt kli hrktin icrasnn myyn rtl bal olduunu bildirir. rt kli fel -sa2 kilisinin artrlmas il dzlir: al-sa-m, al-sa-n, al-sa, al-sa-q, al-sa-nz, al-sa-lar. rt klind olan fellrdn vvl bzn gr balaycs da ildilir, msln: gr qasam, gr tullasan, gr ils. Felin rt kli mstqil cmlnin xbri ola bilmir. O yalnz mrkkb cmld asl cmlnin xbri olub, hrktin icrasn myyn rtl balayr. Msln: gr oxumaq istsn, mnim kitabm gtrrsn. Sual 23. Tsriflnmyn fel formalarndan msdr v onun xsusiyytlri bard mlumat yazn. xs v kmiyyt gr dyimyn fel formalar felin tsriflnmyn formalar adlanr. Msdr, feli sift v feli balama felin tsriflnmyn formalardr. Tsriflnmmlrin baxmayaraq, onlar felin tsdiq-inkar, tsirli-tsirsiz olmaq, nv bildirmk kimi bzi sas xsusiyytlrini qoruyub saxlaya bilirlr. Felin sas xsusiyytlrini saxlamaqla yana, bu formalar ikinci bir nitq hisssinin lamtlrin d malik olurlar. Bel ki, felin xsusiyytlrindn lav msdr eyni zamanda ismin, feli sift siftin, feli balama is zrfin xsusiyytlrini d dayr.
• 21 Hm felin, hm d ismin xsusiyytlrin malik olan szlr msdr deyilir. Msdr -maq2 kilisinin (bzn d onun qsa formas olan -ma2 kilisinin) kmyi il yaranr: oxumaq, glmk, yazmaq, glmk v s. Msdrin fel aid xsusiyytlri: 1. Fel v ondan ml gln msdr eyni leksik mna bildirir (qrammatik m-nalar is mxtlif olur); msln, apar v aparmaq szlrinin leksik mnalar ara-snda frq yoxdur. Hr ikisi hrkt bildirir. 2. Msdr tsdiq v inkarda olur. Msln: aparmaq v aparmamaq. 3. Msdr felin mxtlif qrammatik mna nvlrini bildirir. Ms.: yazmaq (mlum nv), yazlmaq (mchul nv), yazmaq (qarlq nv), yazdrmaq (icbar nv). 4. Msdr tsirli v ya tsirsiz olur: grmk- tsirli, qamaq – tsirsiz. 5. Msdr d fel kimi trafna sz toplaya bilir, msdr trkibi ml gtirir. Msdr trkibi btvlkd cmlnin bir mrkkb zv olur, msln: dmanla mul olmaq salamlqdr cmlsind idmanla mul olmaq birlmsi msdr trkibidir, mrkkb mbtdadr. Msdrin ism aid xsusiyytlri bunlardr: 1. Isim kimi hallanr v mnsubiyyt gr dyiir. Msdrin isim kimi hallanmas: aparmaq, aparman, aparmaa, aparma, aparmaqda, aparmaqdan. Msdrin mnsubiyyt kilisi qbul etmsi: (mnim) aparmam, (snin) aparman, (onun) aparma, (bizim) aparmamz, (sizin) aparmanz, (onlarn) aparma. 2. sim kimi cmlnin mbtdas, tamaml ola bilir: Oxumaq (n?) ham n faydaldr. Oxuma (nyi?) sevirm v s. 3. III xsd xbr kilisi (-dr4) qbul edib cmld ismi xbr olur (feli xbr ola bilmir). Msln: Onun hobbisi zmkdir. 4.Qomalarla iln bilir. Msln: tapmaq n, oxumaqdan tr, baxmaa gr v s. Xatrladaq ki, III xsd msdr mnsubiyyt gr dyirkn, bzn -maq2 kilisi -ma2 klin dr: qularn oxu-ma- vzin qularn oxu-ma-s kimi ilnir. Msdr ismin xsusiyytlrini dasa da, isim kimi cmln, siftl bilmir. Sual 24. Feli sift, onun yaranma yollar, fel v sift aid xsusiyytlri ndn ibartdir? Hm felin, hm d siftin xsusiyytlrini dayan szlr feli sift adlanr. Feli sift dzldn kililr bunlardr: 1. -m4 kilisi vasitsil kemi zaman mnal feli siftlr dzldilir, msln: veril-mi (vd), qazl-m (torpaq), bat-m (gmi) v s. 2. Mnsubiyyt kilisi il ilnn -dq4 kilisi hr xsin tkind v cmind kemi zaman mnal feli siftlr dzldir, msln: axtar-d-mz (snd), bil-diy-im (i), gr-dk-lri (adam) v s. 3. -an2 kilisi vasitsil indiki zaman mnal feli siftlr dzldilir, msln: dayan-an (adam), gl-n (qz) v s.
• 22 4.-acaq2,-as2, -mal2 kililri vasitsi il glck zaman mnal feli siftlr dzldilir, msln: grl-si (i), deyil-ck (sz), tikil-mli (paltar) v s. Qeyd edildiyi kimi, feli siftd hm fel, hm d sift mxsus xsusiyytlr vardr. Feli siftin fel mxsus xsusiyytlri bunlardr: 1. Zaman mnas bildirir: kklmi (heyvan) – kemi zaman; gln (adam) indiki zaman; grlck (ilr) – glck zaman feli sifti. 2. Tsirli v ya tsirsiz olur: oxuyan (mnni) – tsirli; baxan (qz) – tsirsiz. 3. Nv bildirir: qazlan (torpaq) – mchul nv; grn (adamlar) – qarlq nv v s. 4. Tsdiq v ya inkar ola bilir: alayan (krp)-tsdiq, alamayan (krp) inkar. 5. trafna sz toplaya bilir: drslrindn la qiymtlr alan (agird), sliq il sraya dzlm (uaqlar) v s. Feli siftin sift aid xsusiyytlri: 1. yann lamtini bildirir: uan (hans?) qu, alayan (hans?) krp v s. 2. Nec?, n cr?, hans? suallarndan birin cavab olur. 3. Aid olduu ismin vvlind glir. 4. Cmld tyin vzifsind ilnir: Grlck ilrimiz oxdur. 5. Xbrlik kililrini qbul edir v ismi xbr olur: Qardam ilyndir. 6. Sift kimi substantivl bilir v bu vaxt cmld isim kimi x edrk mbtda v ya tamamlq olur. Ms.: Gln (kim?)rfiqmdir.Oxuyan (kimi?) tanyrsan? Feli siftlrl feldn dzln siftlri qardrmaq olmaz. Feldn dzln siftlr felin he bir xsusiyytini daya bilmir, yalnz siftin lamtlrini dayr. Feli siftlr is hm felin, hm d siftin xsusiyytlrin malik olur. Szn feldn dzlmi sift yox, feli sift olduunu onun tsirli v ya tsirsiz olduunu yoxlamaqla, ya da inkarda iltmkl bilmk olar. Sift v saylar kimi, feli siftlr d bzn substantivl (isiml) bilir. Bel halda feli siftlr ismin xsusiyytlrin malik olur: hallanr, cmlnir, mnsubiyyt gr dyiir, qoma il iln bilir v s. Msln: Yatmlar raz deyilm kims oyatsn. Qaan qovmazlar. Yazdqlarm unutmuam v s. Bu cmllrdki yatmlar, qaan, yazdqlarm feli siftlri isimsiz ilnmi, yni onu vz etmilr. Buna gr d hmin feli siftlr mnsubiyyt, hal v cm kililri qbul etmidir. Isimlmi feli sift nec?, n cr? suallarna deyil, ismin suallarna cavab verir v cmld tyin yox, mbtda v tamamlq, bzn d ismi xbr olur. Qeyd edildiyi kimi, feli sifr isimldikd qomalarla da iln bilir: oxuyan n, yatmlardan baqa v s. Sual 25. Feli balama haqqnda mlumat yazn. Feli balama hm felin, hm d zrfin xsusiyytlrini dayr. Feli balamann fel aid xsusiyytlri bunlardr: 1. Leksik mnaca hrkt bildirir. 2. Tsirli v ya tsirsiz olur: grb (tsirli), baxdqca (tsirsiz) v s. 3. Tsdiq v ya inkarda olur: alanda, almayanda v s.
• 23 4. Felin mxtlif qrammatik mna nvlrind ola bilir: glinc (mlum), yazlb (mchul), geyinrkn (qayd), sildirrk (icbar), yazanda (qarlq). 5. trafna sz toplaya bilir: tbitin xo mnzrsini seyr etdikc v s. Feli balamann zrf aid xsusiyytlri aadaklardr: 1. Hrktin trzini, zamann, sbbini bildirir: Uaq qaaraq (nec?) gzdn itdi. Ev glnd (n zaman?) rk alarsan. Dmn qorxub (n sbbdn?) geri kildi. 2. Zrfin suallarna cavab ola bilir. 3. laqy girdiyi szlrl birlikd cmlnin zrfliyi olur. Feli balama kililri: 1) -b4. Bu kili il dzln feli balamalarn aadak xsusiyytlri vardr: a) Iin sas feldki idn vvl icra olunduunu bildirir: Baban badaki ilrini bitirib,(n za-man?) llrini yumaa getdi. b) sas feldki hrktin trzini bildirir: Qoca barda qurub (nec?) oturmudu.. c) sas feldki hrktin sbbini bildirir: Uaq anasndan qorxub (niy?) arpaynn altnda gizlndi. 2) -araq2. Bu kili il dzln feli balamalar mnasna gr -ib4 kilili feli balama-larla oxardr, msln: Ana otaa girrk, krpnin stn rtd v s. 3) -a2. Bu kili tkrar olunan fel qoulur v onunla dzln feli balamalar, sasn, hrktin icra trzini bildirir. Msln: Uaqlar qaa-qaa hyt doludular. sgr thlkni bil-bil irliy atld. 4) -madan2. Bu kili il dzln feli balamalar hrktin zamann, bzn d trzini bildirir, msln: Drsini hazrlamadan oynamaa getm. Qatar he bir stansiyada dayanmadan gedirdi. Aadak kililrl dzln feli balamalar is daha ox hrktin zamann, yni iin sas feldn vvl icra olunduunu bildirir: -anda2: alanda, glnd, ilynd v s. -dqda2: aldqda, gldikd, ildikd v s. -arkn2: alarkn, glrkn v s. -dqca4: aldqca, gldikc v s. -inca4: alnca, glinc v s. -ar2, -maz2: glr-glmz, atar-atmaz v s. Feli balama digr szlrl laqy girrk feli balama trkibi ml gtirir.Feli balama trkibi hmi cmlnin mrkkb zv olur v bir sintaktik suala cavab verir. Msln: Adil gzn bir nqty zillyib xyala dalmd. Onlar vaxtnda glib atmadqda btn planlarmz pozuldu. Feli balamalar v feli balama trkiblri cmld, bir qayda olaraq, zrflik kimi x edir. Feli balama cmlnin hmcins xbri olduqda ondan sonra vergl iarsi qoyulur. Msln: Ana bazara gedib, rzaq mallar ald. Sual 26. Zrf, onun mna nvlri v baqa nitq hisslrindn frqlndirilmsi bard yazn.
• 24 Zrf hrkti mxtlif chtlrdn izah edn nitq hisssidir. Zrf cmld, sasn, fel aid olaraq, onun trzini, zamann, yerini v miqdarn bildirir. Ms.: yax danr, ox oxuyanda, yuxar getmk, dnn gln v s. Zrflr nec? n cr? n zaman? haan? n vaxt? hara? n qdr? suallarndan birin cavab verir, hm tsriflnn, hm d tsriflnmyn (msdr, feli sift, feli balama) fellrl ilnir. Msln: Dnn biz gldi; Mn indi getmliym kimi cmllrd zrf tsriflnn fellr, dflrl demk, asta-asta glnd, csartl danan birlmlrind is tsriflnmyn fellr aiddir. Hrkti izah etm chtindn asl olaraq zrflr mxtlif mna nvlrin blnr: 1) trzi-hrkt zrfi, 2) zaman zrfi, 3) yer zrfi, 4) miqdar zrfi. Trzi-hrkt zrflri hrktin icra trzini bildirir, nec? n cr? suallarna cavab verir. Msln: O, sn tccbl baxrd. Akif inadla susurdu. Cavad hiyl-grcsin glmsyirdi. Trzi-hrkt zrflri bzn hrktin keyfyytini d ifad ed bilir. Ms.: gzl danmaq, yax bilmk v s. Zaman zrfi hrktin icra olunduu (yaxud icra olunmad) zaman bildirir, n zaman? haan? suallarna cavab verir. Dnn, indi, sabah, bayaq, sonra, gec, tez, hl, yen v s. zaman zrflridir. Ms.: Mn hl d kitab ala bmmim. Yen gy zn duman bryb. Yer zrflri hrktin icra olunduu (yaxud icra olunmad) yeri bildirir. Aa, yuxar, irli, geri, ora, bura, yaxn, uzaq, sa, sol szlri yer zrflridir. Bu szlrin oxu ynlk, yerlik v xlq hal kililri il ilndikd d yer zrfi olur. Yer zrflri hara?, haraya?, harada?, haradan? suallarna cavab verir. Ms.: sgrlr irli yyrdlr. ri cavan bir olan daxil oldu. Uaqlar geri dndlr. Miqdar zrflri hrktin miqdarn v ya drcsini bildirir, n qdr? sualna cavab olur: az, ox, azacq, bir-iki, bir-be, qismn v s. szlr miqdar zrflridir. Msln: Uaqlar bu gn ox (xeyli) aldlar. Mllim bunu biz dflrl demidi. Qoca bir qdr dincldi. Dilimizdki zrflrin bir hisssi baqa nitq hisslri il ortaq szlrdn ibartdir. Bel szlr cmldki vzifsindn asl olaraq isim v zrf, sift v zrf, say v zrf, qoma v zrf kimi iln bilir: 1. Gec, gndz, axam, shr szlri cmld n? sualna cavab verdikd isim, n za-man? sualna cavab olduqda is zaman zrfi vzifsini dayr. Ms.: Gec (n?) gndzdn (ndn?) srin olur cmlsind gec, gndz szlri isim, Knd gec (n zaman?) atdq cmlsind is zrfdir. 2.Yax, pis, aq, gzl, cld v s. szlr hm sift, hm d trzi-hrkt zrfi ola bilir. Ms.: Aq (hans?) qap bizimkidir sift; Mniml aq (nec?) dan zrf. Bel szlr yann lamtini bildirdikd sift, fel aid olduqda is zrf olur. Bundan lav, sift hans sualna da cavab ver bildiyi halda, zrf bu suala cavab olmur. 3. Az, ox, xeyli, bir qdr, az-ox, bir az v s. bu kimi szlr ism aid olduqda say, fel aid olduqda is miqdar zrfi vzifsind ilnir. Ms.: Otaqda az uaq varsay; Bu gn az ildik-zrf. 4. vvl, sonra szlri mstqil suala cavab verdikd zrf, ayrlqda suala cavab ver bilmdikd is qoma olur. Qoma kimi bu szlr xlq halda olan szlr qoularaq, ikisi
• 25 birlikd bir cml zv, yni zrflik olur. Msln: vvl (n zaman?) dn, sonra (n zaman?) dan zrf; Sndn vvl (n zaman?) d bu sual mn vermidilr qoma. Sual 27. Qomalar bard mlumat yazn. smin adlq, yiylik, ynlk v xlq hallarnda olan szlr qoularaq myyn mna alar yaradan kmki nitq hisssin qoma deyilir. Qoman baqa kmki nitq hisslrindn frqlndirn sas chtlrdn biri onun qoulduu szl birlikd cml zv olmasdr. Qomalarn hams quruluca sad olur. smin hallar il ilnmsin gr qomalar aadak qruplara blnr: 1. Adlq v yiylik halla ilnn qomalar: n, il (-la2), qdr, kimi, tk, -ca2, zr (zr yalnz adlq halla ilnir); 2. Ynlk halla ilnn qomalar: qdr, kimi, -dk, trf, sar, doru, qar, -can2, gr, aid, dair, sasn, xas; 3.xhq halla ilnn qomalar: vvl, qabaq, sonra, bri, baqa, savay, qeyri, ayr, tr, zg. Qomalar szlr qoularaq aadak mna alarlarn yaradr: 1. l (-la2) qomas adlq halda olan isimlr v yiylik halda ilnn vzliklr qoularaq, birglik, vasit mnas bildirir. Ms.: Arzu il imtahana hazrlarq. Sninl iim var. Telefonla danram. 2. Kimi, qdr, tk, ca2 qomalar adlq hall isimlr v yiylik halda olan vzliklrl birlikd bnztm, mqayis mnas yaradr: Tyyar qu kimi uurdu. Sni he ks mnimtk sev bilmz. 3. n qomas da adlq v yiylik hall szlrl ilnrk sbb, mqsd mnas ml gtirir: Kitab li n gtirmim. Snin n darxram. 4. Kimi, qdr, -dk, can2 qomalar ynlk halda ilnn szlr qoulduqda msaf, bzn d zaman mnas bildirir. Ms.: ev kimi, kndcn, shr qdr v s. 5. Sar, trf, doru, qar qomalar ynlk halda olan szlr artrldqda istiqamt mnas ifad edir: baa trf, kly qar, ev doru, knd sar v s. 6. Dair, aid, xas, mxsus qomalar ynlk hall szlrl ilnrk aidlik bildirir: Sn aid ki-tablar apar. Konfransda flsfy dair mhazirlr dinlnildi. 7. Gr, sasn qomalar da ynlk hall szlr qoularaq istinad mnas ml gtirir: Qrara sasn onlara gzt edilck. Direktorun taprna gr bd yoxlama aparrdq. Gr qomas sbb, mqsd mnas da bildirir: Bura sn gr glmim. 8. vvl, qabaq, sonra, bri qomalar xlq halda olan szlr artrlraq zaman mnas ifad edir. Ms.: Mn Orxandan sonra (vvl,qabaq) gldim.2007-ci ildn bri lkmizd oxlu dyiikliklr ba verib. 9.Baqa, savay, zg, qeyri, ayr qomalar xlq halda ilnn szlrl birlikd frqlndirm mnas ml gtirir: Nrgizdn baqa (qeyri, savay, zg) he ksdrsi yrnmmidi. 10. tr qomalar xlq hall szlr qoularaq, sbb, mqsd mnas yaradr: Ana uaqlarndan tr zn oda-kz atar.
• 26 Qomalardan -tk,- dk,- can2,- ca2 qoulduu szlr bitiik yazlr. l qomas hm bitiik (-la, -l klind), hm d ayr yazlr. Qalan qomalar qoulduu szlrdn ayr yazlr. Qomalar irisind baqa nitq hisslri il ortaq szlr vardr. Trf sz isim v qoma kimi iln bilir. Ms.: Bu trf rqdir (isim). Saa trf get (qoma). Doru, qabaq szlri sift, zrf v qoma kimi ilnir: Qabaq sralar bodur (sift). Qabaa bax (zrf). Bizdn qabaq gln yoxdur (qoma). Sar sz sifr, fel v qoma kimi ilnir: Sar qlmi mn ver (sift). Yaram sar (fel). Man mn sar glirdi (qoma). Sual 28. Balayclarn nvlri v balayclarda vergln ildilmsi qaydalar hanslardir? Balayc cml zvlri v ya cmllr arasnda laq yaradan, onlar qrammatik chtdn bir-birin balayan kmki nitq hisssidir. Sintaktik funksiyasna gr balayclar iki yer blnr: tabesizlik balayclar, tabelilik balayclar. Tabesizlik balayclar hm sad cmld, hm d tabesiz mrkkb cmllrd ilnir, baqa szl, sad cmllrin hmcins uzvlrini, tabesiz mrkkb cmllrin is trkib hisslrini laqlndirir. Tabelilik balayclar is yalnz tabeli mrkkb cmllrin trkib hisslrini bir-birin balayr. Tabesizlik balayclar brabrhquqlu trflr, tabelilik balayclar is biri mstqil, o biri asl olan trflr arasnda ilnir. Tabesizlik balayclarnn aadak qrammatik mna nvlri var: 1. Birldirm balayclar: v, il (-la2). Hsn v Akif knd gedcklr. Onun getmyi il qaytma bir oldu. l balaycs yalnz bzi hmcins zvlri bir-biri il laqlndirir. Hmcins xbrlr v tbesiz mrkkb cmllrin trflri arasnda ilnmir. l sz hm qoma, hm d balayc kimi iln bilr. Balayc kimi ilnnd onu v balaycs il vz etmk olur. 2. Qarladrma balayclar: amma, ancaq, lakin, halbuki, is, fqt. Mn danrdm, o is qulaq asmrd. Mlik bunu bildi, amma zn bilmmzliy vurdu. 3. Bldrm balayclar: ya, ya da, ya da ki, v ya, gah, gah da, gah da ki, istr, istrs d. Gah danr, gah glr. str bstkar ol, istr rssam ol. 4.tirak balayclar: hm, hm d, hm d ki, o cmldn, htta, habel, hminin, -da2. Melrd acaqayn aaclar da kmidilr. Ham, htta Cahan xala da mclis glmidi. 5. nkarlq balayclar: n, n d, n d ki. N yardan doyur, n ldn qoyur. 6. Aydnladrma balayclar: yni, msln. Baknn zngin srvti, yni nefti var. O,bir ox airlrin, msln, Fzulinin eirlrini zbr bilir. Tabelilik balayclarnn mnaca nvlri bunlardr: 1. Aydnladrma balayclar: ki, bel ki. Ms.: Ev glib atmdq ki, iqlar snd. Ham naraz idi, bel ki, mdirl dil tapa bilmirdilr.
• 27 2. Sbb balayclar: nki, ona gr ki, buna gr d, ona gr d, onun n ki, ondan tr ki v s. Ms.: Oxumadm, nki vaxtm yox idi. Mn tyinatm knd aldm, ona gr ki orada mllim ehtiyac var. 3.Gzt balayclar: hrnd, hrnd ki v s. Ms.: Hrnd dnyan qadnlar idar edirlr, lakin tarixilr ancaq kiilrin adn bilirlr (Henrix Heyne). 4.rt balayclar: gr, hrgah, madam ki, indi ki, yoxsa, bir halda ki v s. Ms.: gr sinmizl cbh yarmasaq. Madam ki glmir, demk, bizi saymr. Cmld tkrarlanan hm, ya, gah, n v s. balayclardan vvl (birincidn baqa) vergl iarsi qoyulur. Ms.: O hm oxuyur, hm d ilyirdi. Amma, ancaq, lakin balayclarndan vvl vergl qoyulur. Ms.: Gy guruldad, amma ya yamad. Tkrarlanan da,d balaycsndan sonra (axrncdan baqa) vergl qoyulur: Tatar da, zbk d, uyur da trkdilli xalqlardr. Mrkkb cmllrd ilnn nki, ona gr ki, ona gr d v s. balayclarndan vvl vergl qoyulur: Krp he cr sakitlmirdi, nki qula aryrd. Ki balaycs hmi tabeli mrkkb cmlnin trflrini laqlndirir, ayr yazlr, ondan sonra vergl qoyulur. Sual 29. datlarn mna nvlri v onlarn baqa nitq hisslrindn frqlndirilmsi bard qsa mlumat yazn. dat szlrin v cmllrin tsir qvvsini artran kmki nitq hisssidir. Mgr bunu siz demmidik?- cmlsind mgr dat btvlkd cmlnin tsir gcn artrr. Sn ki bel deyildin cmlsind ki dat sn sznn tsir gcn artrr. datlar sz v ya cmllrin mnasn qvvtlndirmy xidmt etdiyi n onlar cmldn xarsaq, mnada ciddi dyiiklik ba vermz, hmin mna yalnz bir qdr zifly bilr. n gzl qz glsin -Gzl qz glsin. datlarn qrammatik mnas sz v cmllrin tsir gcn artrmaa xidmt etmsidir. datlarn mnaca nvlri aadaklardr: 1. Qvvtlndirici datlar: n, lap, daha, ax, htta, artq, -ca2, da, d, ha, dz bir, ki, nec, n, bel, olduqca, hl. Ms.: Lap bam itirmim. Sn bunu desn bel, he ks raz olmayacaq. Demlisn ha. 2. Dqiqldirici datlar: el, mhz, sl. Ms.: El mn d bunu istyirdim. sl mn deyndir. Mhz Oqtay bu rolu oynaya bilr. 3. Mhdudladrc datlar: ancaq, tkc, tk, birc, yalnz, bir. Ms.: Msldn yalnz mn xbrdar idim. Ancaq sn ona kmk ed bilrsn. 4. Sual datlar: bs, mgr, bym, yni, -m4, ki. Ms.: Yni sn he atan dnmrsn? Mgr bel d i olar? Bs mn bunu niy bilmirm? 5. mr datlar: di, qoy, bax, gl, gr, grn, glin, glsn, ha, -sana2 . Ms: Almayn hal Bax, gzlsin ha. Gl bel edk v s.
• 28 6. Arzu datlar: ka, grk, ka ki, tki, bar, birc, bir. Ms.: Tki sn ssl mni. Ka ki sni grydim. Birc yaz tez glsydi. 7. Tsdiq v inkar datlar: h, yox, bli, xeyr, he, sla. Ms.: H, mn razyam. He el ey yoxdur v s. datlarn digr nitq hisslrindn frqlndirilmsi barsind danarkn qisaca onu demliyik ki, datlarn bzilri baqa nitq hisslri il omonim olur. Bel hallarda bu v ya digr szn hans nitq hisssin aid olduunu myynldirmk n onun cmldki roluna, mna v vziflrin fkir vermk lazmdr. 1. n, ki, da, d, ancaq, htta, yni szlri hm balayc, hm d dat kimi islnir. Ms.: Hsn d glmidi. Bzilri, yni mslni bilmynlr susurdular – balayc; Aaclar sula da. Yni sn bunu bilmirsn?- dat. 2.-ca, tk szlri qoma v dat kimi x edir. Ms.: Dryaca aln olsa. Qutk uurdu-qoma. Birc manat pulumuz vard. Tk sn mn kmk ed bilrsn.-dat. 3. Dz, sl, tk, artq szlri sift v dat kimi ilnir. Ms.: Dz yanmda dayand. sl mn deyndir. Artq bu msl bizi ox narahat etmidirdat. Dz sz n dey bilrik. sl mllim vtnprvr olmaldr. Artq kitablar aparn-sift. 4. Bax, gl, gr, qoy, glsn v s. szlr fel v dat olur. Qoy szn desin. Gl birlikd oxuyaqdat. antan yerin qoy. Ev tez gl-fel. 5. Tkc, yalnz, tk, artq szlri zrf v dat kimi ilnir: Knd yalnz glmidi. Qz tk yaayrd -zrf. Yalnz sn mn kmk ed bilrsn. Tk sn inanram-dat datlarn ksriyyti szdn ayr yazlr. Sual bildirn -m4, mr bildirn -sana2, qvvtlndirm bildirn -ca datlar kilildiyi n szlr bitiik yazlr. Ms.: Bunu dedinmi? Oxusana. Birc manat pulum qalb. m4 sual dat -da, -d balaycsndan (v ya datndan) sonra ayr yazlr. Sn d mi bel dnrsn? Sual 30. Modal szlr v nida haqqnda yazn. Modal szlr danann ifad etdiyi fkr mnasibt bildirn kmki nitq hisssidir. Modal szlrin mnaca aadak nvlri var: 1. Tsdiq (yqinlik) bildirnlr: lbtt, ksiz, bhsiz (ki), dorusu, dorudur,dorudan da, hqiqtn, dz, szsz v s. Ms.: lbtt ki, gz ryin aynasdr.bhsiz, mk insan xarakterini myyn ed bilr. 2. Gman v bh bildirnlr: blk (d), giiman (ki), ehtimal ki, yqin (ki), deysn, grnr, olsun ki, olmaya v s. Ms.: Olmaya, sn bizsiz getmk fikrindsn?Grnr, onlar iin ciddiyini hl yax anlamrlar. 3. Ntic (mumildirm) bildirnlr: axr ki, demli, mumiyytl, bellikl, xlas, nhayt, bir szl, tutaq ki, demk, yax, mxtsr v s. Ms.: Yax, indi biz hara gedirik? Demk, sn mndn bunlar gizldirdin. Xlas, hammz getmliyik. 4. Sra v ardcllq bildirnlr: vvla, birincisi, ikincisi v s. Ms.: Birincisi, mn zm istmirdim, ikincisi, bunun sn aidiyyti yoxdur. 5. Fikrin mnbyini bildirnlr: mnc, snc, fikrimizc, bizc, znnimc, mn gr v s. Ms.: Fikrimizc, bu xmir hl ox su aparacaq. 6. Tssf bildirnlr: tssf ki, heyif ki, fsus ki v s. Ms.: Heyif ki, biz onu vaxtnda tanya bilmdik. Tssf ki, sn uan grmmisn.
• 29 7.Bnztm v ya mqayis bildirnlr: sanki, el bil, el bil ki v s. Ms.: Sanki onun stn bir qazan isti su tkdlr. Modal szlr cml zvlrindn vergll ayrlr v cmlnin vvlind, ortasnda v sonunda iln bilir. Grnr, deysn, demk, demli, dem, grsn v s. szlr hm fel, hm d modal sz kimi, xlas sz isim v modal sz, yax-sift, zrf v modal sz kimi iln bilr. Nida danann hiss v hycann ifad edn kmki nitq hisssin deyilir. Nidalar insann mxtlif hisslrinin, hadislr emosional mnasibtinin ifadsidir. Nidalarn mxtlif mna nvlri var: 1. Sevinc, heyranlq bildirnlr: bh-bh, of, ura, paho, oxqay, ay can – ay can Ms.: Paho! Ay salam, xo grdk. 2. Kdr, narahatlq, qorxu bildirnlr: ay aman, ah, ox, vay-vay, uf, ay dad v s. Ms.: Vay-vay, bu n idi bama glir? Ah, fsus, kedi o gzl gnlr. 3. ar bildirnlr: ey, ay, ya, hey, a, ehey. Ms.: A bala, bir bura gl. Ehey atllar, xan evin gedrsiz. 4. Nifrt, istehza bildirnlr: tfu, xa-xa-xa, xox v s. Ms.: Xox, qorxdum sndn. Xa-xa-xa, get ay batandan sonra gl, n qrib i oldu. 5. Qm, kdr bildirnlr: of, ah, ox, oy, eh v s. Ms.: Ah, kedi artq o gnlr. Of, llrin qurusun, cllad. Btn nidalar szdn ayr yazlr. Nidalar cmlnin vvlind gldikd ondan sonra, ortada gldikd hr iki trfindn, axrda gldikd ondan vvl vergl qoyulur. ar nidalar olan ay, a, ya tk ilnmir, onlardan sonra xitab glir v vergl xitabdan sonra qoyulur. Ms.: Ay uaq, bura gl. A kii, bu n idi edirsn? Ey nidas hm xitabla, hm d tk ilnir. Tk ilnnd ondan sonra vergl qoyulur. Ms.: Ey, mn kmk edin. Nidalar da bzn omonimlik yaradr. Ms.: Vay, sn n etdin? nida; Kndimizd vay ddisim. Ay ana, gl gedk nida; Bir ay otuz gndr isim v s. Sual 31. Birinci nv tyini sz birlmlri v onlarin cmld rolu bard mlumat yazn. Sz birlmlri sas trfinin ifad vasitsin gr iki yer blnr: ismi birlmlr v feli birlmlr. sas trfi adlarla, yni isim, sift, say,vzlik v bzi zrflrl ifad olunan birlmlr ismi birlmlr deyilir: yemli meyv, insann yaxs, tlblrin ,uaqlarn hams, iin sonras v s. smi birlmlrin asl trflri sas trflri izah etdiyi n bel birlmlr tyini sz birlmlri deyilir. Tyini sz birlmlrinin forma v mna xsusiyytlrin gr frqlnn nov var: 1. Birinci nv tyini sz birimlri. 2. kinci nv tyini sz birlmlri. 3. nc nv tyini sz birlmlri.
• 30 Yaranmas n xsusi bir kili tlb etmyn birlmlr birinci nv tyini sz birlmlri deyilir: gzl qz, igid olan, dmir qap. Birinci nv tyini sz birlmlrinin birinci trfi isim, sift, say, vzlik,feli siftl ifad oluna bilr: taxta pillkn, yalan usta, xeyli insan, bel i, yatm vulkan. Birinci nv tyini sz birlmsinin trflri cml thlili zaman, adtn, ayr gtrlr. Birinci trf tyin, ikinci trf mxtlif cml zv olur: be (ne?) kitab, yatm(hans?) uaq. stisna olaraq, yeni il, orta srlr, bu saat, qdim dvr, yarm saat, Ana Vtn tipli birlmlr birlikd bir cml zv kimi thlil edilir. Birinci nv tyini sz birlmlrinin asl trfi hmi tyin olduu halda (ayrla bilnlr nzrd tutulur), sas trf cmld mbtda, xbr, tamamlq zrflik ola bilr. Birinci nv tyini sz birlmsinin asl trf msdr, feli balama v tsriflnn fellrl ifad oluna bilmir. Birinci nv tyini sz birlmlrinin trflri arasna sz gir bilmir. stisna hallarda “bir” dat gir bilr: gzl bir qz, maraql bir hyat. Birinci nv tyini sz birlmlri quruluca sad v mrkkb olur: sad nhng heyvan, uzunsa qz; mrkkb drs oxuyan uaq, dnndn yatm krp. Sual 32. kinci nv tyini sz birlmlrinin xsusiyytlri ndn ibartdir? kinci nv tyini sz birlmlrinin birinci trf qeyri-myynlik bildirn yiylik halda ilnir, yni kilisiz olur, ikinci trfi is III xs aid mnsubiyyt kilisilrini (-,-i,-u,- ) qbul edir: Naxvan hri, insan al, Tanr sevgisi v s. kinci nv tyini sz birlmlri quruluca sad v mrkkb olur: sad Qz Qalas, gl tri; mrkkb:Qz qalasoperas, Xalqlar dostluu metrosu. Bu cr birlmlrd trflr, sasn, isimlrl ifad olunur: nternet kart, mersedes arzusu. stisna: gzllr gzli, birincilr birincisi, z qaras. kinci nv tyini sz birlmlrinin: trflri arasna sz gir bilmir. trflri istisnasz olaraq birlikd bir cml zv olur. trflri eyni vaxtda cmln bilmir, baqa szl desk, trflrindn biri cmlndikd ikincisi tkd olur: Qocalar evi, Qzlar bula,uaq baalar v s. stisna: Hmkarlar ittifaqlar,atalar szlri, elmlr namizdlri v s. Bu birlmlrin ksriyytinin asl trfini myynlik bildirn yiylik hala evirmk olur: mktb ba-mktbin ba, ev sahibi-evin sahibi. Bu zaman sz birlmsinin nv d dyimi olur. Lakin bzi ikinci nv sz birlmlrinin asl trfi myynliy evril bilmir: Nsimi rayonu, Istiraht giin, Novruz bayram. Sual 33. nc nv tyini sz birlmlri bard mlumat yazn.
• 31 Birinci trfi yiylik hal, ikinci trfi mnsubiyyt kilili sz birlmlrin nc nv tyini sz birlmlri deyilir: aacn yarpa, hasarn hndrly. nc nv tyini sz birlmlrinin trflri arasna n qdr sz girs d, birlikd bir cml zv kimi gtrlr: Mnim mehriban anam gldi. Bu cmld “mnim mehriban anam” birlmsi mbtdadr. stisna:nc nv tyini sz birlmsinin asl trfi I v II xsin cmin aid vzliklrl ifad olunduqda sas trfin mnsubiyyt kilisi d bilir. Bu zaman birinci trf yanama yolu il sas trfl laqy girrk tyin olur: sizin (hans) dalar, bizim (hans) qzlar. Bu birlmlrin trflri arasna istniln qdr sz gir bilr: Mktbin binas- mktbin hndr, mhtm binas. III nv tyini sz birlmlri d quruluca sad v mrkkb olur: sad-snin evin, mrkkb-snin vvlki evin. Trflri hm ayr-ayrlqda, hm d eyni zamanda cmln bilir: otaqlarn ha vas, insann arzular, onlarn fkirlri, uaqlarn drslri. sas trf btn xslrin mnsubiyyt kilisini qbul ed bilir: mnim kitabm, snin kitabn, onun kitab, bizim ailmiz, sizin ailniz, onlarn ailsi. nc nv tyini sz birlmlri il ikinci nv tyini sz birlmlri arasnda bir sra frqli chtlr var: II nv tyini sz birlmlrinin sas trfi yalnz nc xsin tkinin mnsubiyyt kilisini qbul etdiyi halda, III nv tyini sz birlmlrinin sas trfi btn xslrin mnsubiyyt kilisini qbul ed bilir. II nvdn frqli olaraq, III nvd hr iki trf eyni zamanda cmln bilir. II nvdn frqli olaraq, III nvd trflr (istisna olsa da) ayrlqda thlil oluna blir. II nvdn frqli olaraq, III nvd trflr arasna istniln qdr sz gir bilir. II v III nv tyini sz birlmlri cmlnin feli xbrindn baqa btn cml zvlri rolunda x ed bilr. Mnim oxumam, tlbnin oxuyan tipli birlmlrin sas trfi msdr v feli sift olmasna baxmayaraq, III nv tyini sz birlmsi kimi gtrlr (burada msdr ismin xsusiyytini dayr, feli sift is isimlib), lakin mnim oxuduum tipli birlmlr feli birlm kimi qbul edilir, nki burada mnsubiyyt kilisi ayrlmr. Sual 34. Cml haqqnda mumi mlumat yazn. Cmlnin quruluca nvlri hanslardr? Cml bitmi bir fikir ifad edir. Cmlnin ba zvlrdn (hr ikisindn v ya birindn) ibart qrammatik sas olur. Cmld ya myyn bir i, hadis haqqnda mlumat verilir, ya bir ey soruulur, ya da hr hans bir i thrik edilir. Hr hans bir sz v ya sz birlmsi cml klind formalamasa, bitmi fikir ifad ed bilmz. Msln: mktbin hyti, uaqlarn ssi, zng vurulanda, sraya dzln uaqlar v s. kimi birlmlrd myyn ya v hadislrin yalnz ad kilir, onlar haqqnda bitmi fikir is ifad olunmur. Mktbin hyti sliqlidir. Uaqlarn ssi eidilir. Zng
• 32 vuruldu? Sraya dzln! cmllrind is ya bir i haqqnda mlumat verilir, ya bir ey soruulur, ya da bir i thrik edilir. Btn bunlarda fikir bitkinliyi vardr. Bellikl, szlrin bitmi fikir ifad edn birlmsin cml deyilir. Cml hm ayr-ayr szlrin, hm d sz birlmlrinin bir-biri il laqlnmsi yolu il yaranr. Msln: Anar mktbd oxuyur. Onun atas neft mhndisidir. Birinci cml szlrin (Anar, mktb, oxumaq) ikinci cml is iki sz birlmsinin (onun atas, neft mhndisi) mna v qrammatik chtdn laqsindn yaranmdr. Cml yalnz bir szdn d ibart ola bilr. Ms.: Axamdr. Sakitlikdir.Qaranlqdr v s. Bu szlrin d bitmi fikir ifad edir, ona gr d cmldir. Cmllr quruluca sad v mrkkb olur. Sad cmlnin bir qrammatik sas olur. Msln: Zng vuruldu. Drs indic baland. Mrkkb cmlnin is iki v daha artq qrammatik sas olur. Ms.: Mllim sinf daxil oldu, tlblr drhal ayaa qalxdlar. Sual 35. Cml zvlri ny deyilir? Bir-biri il mna v qrammatik chtdn bal olan, bir sintaktik suala ca- vab vern szlr v sz birlmlrin cml zvlri deyilir. Cml zvlri sas nitq hisslri v sz birlmlri il ifad olunur. nki cmldki szlrin he d hams cml zv ola bilmir. Hr hans bir sz cml zv olmaq n, birinci nvbd, leksik mna damal v baqa bir szl sintaktik laqy girmlidir. Demli, yalnz sas nitq hisslri cml zv ola bilr. Cml zvlri sz birlmlri il ifad edilr. Cml zvlri quruluca sad v mrkkb olur. Sad cml zvlri nitq hisslri il (kitab – n?, gzl – nec?), mrkkb zvlr is sz birlmlri v mrkkb adlarla (biz glnd – n zaman?, Frhad Sadqov – kim?) ifad olunur. Be cml zv var: mbtda, xbr, tamamlq, tyin, zrflik. Cml zvlri cmlnin tkilindki roluna gr iki yer blnr: l. Ba zvlr: mbtda, xbr. 2.kinci drcli zvlr: tyin, tamamlq, zrflik. Ba zvlr cmlnin qrammatik sasn tkil edir, sylniln fikrin sas mz-mununu bildirir. kinci drcli zvlr is ba zvlr aid olub, onlar mxtlif chtdn izah edir v cmlnin genilnmsin sbb olur. Cml zvlrindn tyin mbtda, tamamlq, zrflik, ismi xbr v tyinin z il, tamamlq v zrflik xbrl, xbr is tyin kimi btn cml zvlri il sintaktik laqy girir. Mbtda cmlnin n mstqil zvdr, he bir cml zvn tabe olmur. Xitab v ara szlrin sintaktik vzifsi olsa da, onlar cml zv ola bilmir. Var, yox, lazm, bs, grk, mmkn tipli predikativlr suala cavab vermdn ismi xbr, sual vzliklri is suala cavab vermdn istniln cml zv ola bilir.
• 33 Sual 36. Nitqin sas hisssind nlr fikir verilmlidir? Nitqin sas hisssi ardcl, inandrc, mntiqi fikirlrin daha mhkm olmas il frqlnmlidir. Natiq nitqinin sas hisssind dinlyicilri yrtmlidir. Nitqin ideyas sas hissd alr. Mhz bu hissd nitqin hans ideyaya xidmt etdiyi myyn olunur. Nitqin sas hisssi onun sjetini, quruluunu, mqsd v mvzusunu tkil edir. sas hissd natiq btn tlblr ml etmlidir. Yeri gldikd nitqd mumildirmlr aparmal v ya konkretliyi stn gtrmli, htta ssini d dinlyiciy vziyyt uyun atdrmaldr. Nitqin sas hisssi ld edilmi btn oxchtli faktlarn, mlahizlrin elmi rhini tamamlamaqla brabr, fikrin yekunladrlmasna kmklik gstrir. Sual 37. Sz v nitq haqqnda ifahi xalq dbiyyatnda hans atalar szlri var? Azrbaycan natiqlik snti uzun bir yol kerk, bu gnmz glib atmdr. Mlumdur ki, dil varsa, nsiyyt varsa, demli, nitq d var. Lakin nitq hl natiqlik deyil. Fikrimizi saslandrmaq n limizd tutarl mnb canl yaradclq olan ifahi xalq dbiyyatdr. ifahi xalq dbiyyatnn mxtlif janr xsusiyytlri var. Bu nvlrd nitq, natiqlik snti haqqnda atalar szlri, klamlar, zrb-msllr diqqtlayiq mvqe tutur. Msln: Sz qanadl qudur, Sz insann zintidir, Sz qlncdan pis ksr, Sz yaras, gor yaras, Qlnc yaras saalar, sz yaras saalmaz, Danmaq gmdrs, susmaq qzldr, Szn dorusu zhrdn ac olar, Sz sz kr, N qdr ki sz azndan xmayb, o snin qulundur, sz azndan xandan sonra sn onun qulusan, Szn bilmyn, zn bilmz v s. misallardan grndy kimi, bel klamlar insanlarn dil qabiliyytlrinin ykslmsin, fikrin tsirliliyin myyn qdr xidmt edir. Sual 38. Nitq mdniyytinin mntiql laqsi haqqnda yazn. Mntiqi v tarixi idrak sullar, nitqd aparlan mumildirmlr v ya konkretlm fikrin ifadsin xidmt edir. Ona gr d filosoflar mntiqi fikri ifadnin tzahr formas kimi qbul edirlr. Fikrin dolunluu, znginliyi, elmiliyi hl nitqin qbul olunmas demk deyildir. Nitqd qoyulan elmi msl sasl surtd faktlarla tsdiq olunmaldr. Mhz bu mrhldn sonra mntiqi kild dinlyicilri raz salmaq olar. Mntiqi tfkkr yksk inandrclq qabiliyytin malikdir. Natiq nitqini qurarkn mntiqi tfkkrn qanunlarn drindn yrnmli v fikrini urlu surtd ifad etmlidir. Bu, nitq mdniyytinin mntiqi tfkkrl n qdr yaxn olduunu sbut edir. Mntiqi tfkkrn eyniyyt, ziddiyyt, ncn istisna, kafi-sas qanunu kimi nvlri vardr. Sual 39. Nitq mdniyytinin etika il laqsi ndn ibartdir? Hammz insan geyimin gr qbul edib, alna gr yola salrlar ifadsini eitmiik. Hr bir xsin zn nec maskalamasndan asl olmayaraq, nitqi aln ks etdirir. Natiq olmaq istyn hr bir xs btn etik normalara riayt etmlidir. O
• 34 danarkn ssin mnasib tembr semli, jestlrdn dzgn istifad etmli, mimika il mnalar ifad etmlidir. Natiq olmaq istyn xs btn davran qaydalarn gzl mnimsmlidir. Natiqin yerii, bax, nzakti, znn ifadsi dinlyicid ona qar rbt yaratmaldr. Bzi natiqlr etik normalara dzgn ml etmdiklri n dinlyicilrin rbtini qazana bilmirlr. Bzn el olur ki, z tkl natiq tribunaya doru yaxnlar. Bu hr bir dinlyicid natiq qar mnfi hisslr oyadr. Bzn is ksin, natiq hddindn artq br-bzy alud olur. Bel halda dinlyici onun nitqindn ox, br-bzyin diqqt yetirir. Natiq fikirlmlidir ki, auditoriya il nec nsiyt yaratsn, nitqini nec qursun. Olduqca hssas v tlbkar dinlyicilr natiqin ssinin titrmsini, hycanlanmasn, bir an ab qaldn da duyub hiss edirlr. Tcrbli natiqlr bel momentlri nitqlrind etdiklri pauza il, az da olsa, aradan qaldrrlar. Bzi natiqlr x edrkn qalstukunu, pencyinin dymsini, lindki tbairi v yaxud qlmi oynada-oynada danr. Etika nitqin rhi zaman gstriln bu nqsanlarn aradan qaldrlmasna kmklik gstrir. Sual 40. Nitq mdniyytinin pedaqogika v dbiyyatla laqsi bard yazn. Nitq mdniyytinin pedaqogika il laqsi uzun bir tarix malikdir. Hl qdimdn natiqlr natiqlik sntinin sirlri il brabr, tlim, trbiy, thsil haqqnda da mlumat alr v tdris prosesind nitql brabr, pedaqogika elmini d inkiaf etdirirdilr. Tdris prosesi il sx kild bal olan pedaqogika natiqlik snti il qarlql kild myyn prinsiplrin, problemlrin hllind mhm hmiyyt ksb edir. Pedaqogika elmi tdris prosesind, nitqin qurulmasnda v ifahi rhd sas rol oynayan konkretliyin, bzn mumiliyin rolunu myynldirir. Pedaqogika hm d nitq zaman natiq zn aparma qaydalarn yrdir, yersiz hrktlri, jestlri, demli, mn el glir ki, filan v s. kimi ifad v szlri lazmsz olaraq iltmkdn kindirir. Pedaqogika natiqlik sntinin sas prinsiplrinin, nitqin qurulmas yollarnn, elmi-nzri biliklrin dzgn istifad olunmasnda natiq istiqamt verir. Nitq mdniyytinin dbiyyatla laqsindn dananda,ilk nvbd yadda saxlamalyq ki, dbiyyat hyat bdii obrazlarla ks etdirn sz sntidir. Demli, hm dbiyyatn, hm d nitqin material szdr. dbiyyat xalq arasnda n geni yaylm elm sahlrindn biridir v byk auditoriyan hat edir. Ona gr d yazarlarmz sr yazarkn hr bir sz haqqnda drindn dnb, ona yeni alar, mna verib sonra ildirlr. Bellikl, yaz z d bilmdn natiqlik sntin xidmt edir, yni nitqin gzlliyin xidmt edn bu ifadlr bdii tsvir v ifad vasitlrinin, bdii slubun yaranmasna, inkiaf etmsin gtirib xarr. Bdii dbiyyatda istifad olunan mcazi mnal szlr, cinaslar, omonimlr v s. nitqin qurulmasnda mhm rol oynayr. Bdii srlrin dilinin tdqiqind tdqiqat dil vahidlrini thlil edrkn yaznn nitq qabiliyytini, dildn istifad yollarn aradrmaa alr. Bu da dbiyyatn nitq mdniyyti il laqsi, elmi nailiyytlrin qarlql istifad olunmas nticsind ld edilir. Sual 41. Natiqlik sntinin tarixi bard mlumat yazn. z tarixi kemiin gr ox qdim zamanlar hat edn natiqlik sntinin ilk reymlri Misird, ind, daha sonra rbistanda tkkl tapmdr. Qdim
• 35 zamanlarda xalqn byk hrmtini qazanm nfuzlu v istedadl natiqlr rq blatini (fikrin aydn, inc v gzl ifad olunmasn) v fsahtini (aydn danma v ya fikrin aydn ifadsini) yksk sviyyy qaldrmlar. Lakin sonralar squta urayan natiqlik snti Avropada byk inkiaf yoluna qdm qoymudur. z inkiaf v mdniyytin gr hmi rq borclu olan Avropa bu sntin d ilk reymlrini qoca rqdn xz etmidir. Natiqlik snti Avropada, xsusil, Qdim Yunanstann paytaxt Afinada geni kild yaylmaa v inkiaf etmy balad. Qdim Yunanstanda incsntin bir ox nvlri il yana (memarlq, poeziya, heykltralq), ritorika snti d yksli pillsin qdm qoyurdu. Bir ox ritorlar (natiq, mllim mnalarn ifad edir) meydana glirdi. Bu snt Afinada daha geni vst almd. Xsusil, Solonun hakimiyyt glmsi (b.e.. 594-c il), apard islahatlar, borclarn lv edilmsi, qullarn azad olunmas natiqlik sntinin inkiafna gcl tkan verdi. Bu islahatlardan sonra hr ks hququnu mdafi etmk imkan ld etdi. Lakin bunu hr adam bacarmad n hquqi thsil alm xsusi adamlar mhkmlrd faliyyt gstrmy balayr ki, onlar da loqoqraflar adlanrdlar. Natiqlik sntinin atas saylan mhur siyasi v ictimai xadim Demosfen bu dvrd yetiib faliyyt gstrn natiq v loqoqraflardan biri olmudur. Natiqlik sntini yksklr qaldrm, natiqlik mktbi yaratm bu xsiyyt ne-ne ritorlarn yetimsin kmklik gstrmidir. Htta bir ox natiqlr, mllimlr z nitqlrini Demosfenin tsiri il qurmudu. Tsadfi deyil ki, vaxt il M.P.Siseron Kim Demosfen kimi olmaq istmirs, o, natiq deyil fikrini irli srmdr. Sual 42. Qdim Roma natiqlik mktbi haqqnda yazn. Roma natiqlik mktbi yunan natiqlik mktbin nisbtn daha azad v demokratik idi. Romada Katon, Antoni Mark, Qay Qrakx v baqa natiqlr bu mktbin nmayndlridir. Tdqiqatlar bu natiqlrin srlrini aradrarkn blli olub ki, bzi natiqlrin srlri tam kild, bzilrinin is yaradclndan kiik, czi bir hiss miras qalmdr. Roma natiqlik sntinin n grkmli nmayndsi Mark Tlli Siseron olmudur. Elm almind 105 nitqinin olmas haqqnda mlumat veriln, lakin onlardan 58-nin biz glib atmas fakt onun haqqnda sz demy sas verir. M.T.Siseron ilk nitqini 27 yanda olarkn sylmidir. Onun yazd Natiqlik haqqnda, Brut, yaxud mhur natiqlr, Natiq v s. srlri natiqlik snti haqqnda yazlm ahan srlrdir. Roma imperatorluu natiqlik sntinin squta uramasna sbb oldu. Bu durunluq XVIII sr qdr davam etmidir. Roma natiqlik mktbinin dirlii XIX srin vvllrin tsadf edir. Sual 43. Yunan natiqlik mktbi bard yazn. Yunan natiqlik mktbinin mhur simalarndan biri Demosfendir. Demosfen btn nitqlrind giri, sas hiss, nticdn istifad etmidir. Elm almin Demosfenin 61 nitqi, 56 x v 6 mktubu mlumdur. mumiyytl, yunan natiqlik mktbinin bir ox nmayndlrindn sey, sokrat, Lisi, Antifont v baqalarnn srlri hmi byk maraq dourub. Bu mktbin digr mhur nmayndsi Aristoteldir. Onun srlri irisind n mhuru Ritorikadr. Aristoteldn baqa, Tisi, Koraks, Siseron, Kvintillian da natiqlik snrin dair srlr yazmlar. Aristotelin yazd Ritorika
• 36 digrlrindn onunla frqlnir ki, bu srd ilk df olaraq dil, slub, nitq haqqnda yeni fikirlr sylnilib. Natiqlik sntini yksklr qaldrm, natiqlik mktbi yaratm Demosfen ne-ne natiqlrin yetimsin kmklik gstrmidir. Htta bir ox natiqlr, mllimlr z nitqlrini Demosfenin tsiri il qurmudular. Tsadfi deyil ki, vaxt il M.P.Siseron Kim Demosfen kimi olmaq istmirs, o, natiq deyil fikrini irli srmdr. Demosfen bu an-hrt birdn-bir glib atmamd. Bu, uzun illrin, grgin zhmtin, mbariz v mtin iradnin hesabna baa glmidi. Hyata fiziki chtdn qsurlu gln Demosfen (o, ox sbiymi, r ssini dzgn tlffz ed bilmirmi, danan zaman iynini kirmi v s.), ilk nvbd, bu qsurlar aradan qaldrr. O, dniz qrana gedir, azna xrda dalar alb, gur ssl nitq sylyir. ox kmir ki, onun nisbtn yek dili normal hala dr v pltkliyi aradan qalxr. Sonra zndn hndr olan yerd qlnc asr v iyni zrind saxlayr. iynini atd zaman qlnca toxunur. Qlncn verdiyi ar hesabna bu qsurunu da aradan qaldrr. Nhayt, dostu Satirin mslhti il ss tembrindn, intonasiyadan dzgn istifad Demosfen uur gtirir. vvllr qqra-qqra danb zn yoran, htta nitqi yarmq qalan, istehzalara, lala gllr mruz qalan Demosfen inadkarl saysind gzl bir natiq evrilir. lk qlbsini qohumlar zrind qazanan Demosfen be df nitq sylyir. Bu zaman ona mhur loqoqraf sey yaxndan kmklik gstrir. Atasnn var-dvltin sahib xm bu adamlarla mbariz aparan Demosfen dalti brpa edir. Var-dvlti geri qaytara bilms d, daltsiz qyyumluq edn bu adamlar mlub edir. El hmin vaxtdan da natiqlik sntin drindn bld olmaa alr. mrnn qrx iki ilini bu snt hsr edir. Byk nailiyytlr ld edir. Natiqliyin tlblrindn irli gln prinsiplri sas gtrn Demosfen onlara ciddi ml edirdi. Bu tlblr aadaklardr: 1) Materialn toplanmas; 2) Mzmun v formaya uyun plan trtib edilmsi; 3) Ardclln gzlnilmsi; 4) slubi alarlarn ilnmsi; 5) Nitqd intonasiyadan, orfoepiyadan, ss tembrlrindn dzgn istifad olunmas. Demosfen btn nitqlrind giri, sas hiss, nticdn istifad etmi v nitqini hisslr bolmdr. Sual 44. Azrbaycan natiqlik snti haqqinda n bilirsiniz? Azrbaycan natiqlik snti uzun bir yol kerk gnmz glib atmdr. Mlumdur ki, dil varsa, nsiyyt varsa, demli, nitq d var. Lakin nitq hl natiqlik deyil. Ona gr fikrimizi saslandrmaq n limizd tutarl mnb canl, emosional yaradclq olan ifahi xalq dbiyyatdr. ifahi xalq dbiyyatnn mxtlif janr xsusiyytlri var. Bu nvlrd nitq, natiqlik snti haqqnda deyiln atalar szlri, klamlar, zrbi-msllr diqqtimizi clb edir. Msln, Sz yaras qlnc yarasndan betr olar, Szn dorusu zhrdn ac olar, Sz qanadl qudur, Sz sz kr, Szn dz, Sz insann zintidir, N qdr ki, sz azndan xmayb, o snin qulundur, sz azndan xandan sonra sn onun qulusan, Sz baldan irindir, Dz sz zhrdn ac olar, Sz qlncdan pis ksr, Sz yaras, gor yaras,
• 37 Szn bilmyn, qdrini bilmz, Danmaq gmdrs, susmaq qzldr v s. misallardan grndy kimi, bel klamlar insanlarn dil qabiliyytlrinin ykslmsin, fikrin tsirliliyin myyn qdr xidmt edir. ifahi xalq dbiyyatnn btn nvlrind sz haqqnda, szn ecazkar qvvsi haqqnda myyn fikirlr rast glirik. bhsiz ki, bu da nitqin tsir qvvsini artrr. Apardmz tdqiqatn nticsini sas gtrrk bel bir qnat glirik ki, nitq uzun srlrin mhsulu olduu n natiqlik snti d birdn-bir yaranmamdr. Bzi alimlr bu sntin yaranmasnda tk-tk xsiyytlrin rolunu yksldib, natiqliyi onlarn ad il balamaa alrlar. slind bu snt var, sadc olaraq, onu bir rivy, qlib salb, mstqil elm kimi tbli etmk lazmdr. ifahi xalq dbiyyatnn formalad gndn bu gnmz qdr nitq mdniyyti inkiaf etmi v etmkddir. Sz sntinin inkiaf etdirilmsi is bhsiz ki, bu sahd alan aqlarn, airlrin, yazlarn, dililrin, dbiyyatlarn, aktyorlarn, mllimlrin, zn hrmt edn hr bir ksin vicdani borcudur. Xalq arasnda zrbi-msl evriln Szn bilmyn, zn bilmz klam ar otur, batman gl fikrini tamamlayr. Mxtlif dvrlrd hakim mvqe tutan xsiyytlr haqqnda yazlan mdhiyylr tmtra il seilirdi. Msln, Cavanirin vfat mnasibti il Dvdkin yazd Byk Cavanirin lmn a adl mrsiyd onun igidliyi il yana, natiqlik bacar da ks etdirilir: Qollarna toplasa da min igidin qvvtini, iklri asta zr, gl ehmal drrdi o. Danarkn, dodandan mirvarilr salard, xlaq saf, ruhu yksk, knl odlu bir hvsd. Grndy kimi, mllif son beytd onun gzl natiq olduunu qeyd edir. Sz yaradclnda mhm rol oynayan aqlar da dilimizin znginlmsin (qdim dvrlrd onlara ozan, yanaq da deyiblr) vzsiz xidmt ediblr. Nallarn v dastanlarn yaranmasnda, ifa olunmasnda aqlar sas sima kimi hmi n crgd olmular. Kitabi-Dd-Qorqud dastanlarndan tutmu bu gnmz qdr yaranan dastanlarn hamsn mhz aqlar meydana gtirmidir. Bu dastanlarn znd d qeyd olunur: Msln, Dd Qorqud dastanlarnda Bir sz dxi syldi, grlim xanm n syldi ifadsi ilnir. Yaxud hr boyun sonunda Ddm Qorqud boy boylad, sy syldi ifadsi ilnir. Yeri glmikn onu da qeyd edk ki, soy sz bir ne mnan ifad edir. Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnn dilind bu sz hm eir, hm d sylmk mnalarn ifad edir. Bzi dialektlrd sz mnasnda szdn, sovdan varsa, xbr edim, bzilrind atalar sz mnasnda, ifahi xalq dbiyyatnda is nm mnasnda ilnir. Mlumdur ki, hr bir dvrn, ictimai-iqtisadi formasiyann z xsusiyyti il yana, onun z mdniyyti, dbiyyat, elm v incsnti d inkiaf edir. Hr dvrn z lideri olmaqla yana, onun z trafna toplad hmfikirlri d olur. gr bel adamlar xalq arxasnca apara bilirs, nitq sylyirs, demli, natiqlik snti d xalqn ictimai-siyasi hyat il brabr inkiaf edir. O adamn ki, ad tarix db, demli, dvrnn mhur, saylan xsiyytlrindn biri olub. Msln, Alban – Aran dvltinin hkmdar, mhur srkrd Cavanir, air Dvdk, (onun ad Davda kimi d yazlr), Cavidan, Babk, Xtib Tbrizi, Xaqani, Flki, Nizami, Nsimi, Nimi,
• 38 Xtai, Fzuli, M.F.Axundov, Bakxanov, S..irvani, Sabir v b. XX srin vvllrind yetin inqilabi natiqlr: N.Nrimanov, Mdi zizbyov, Mmmdyarov, cnubda S.C.Pivri, Sid Slmasi, eyx Mhmmd Xiyabani, Mhmmd Birya, Rahim Qazi, Cahanbx v baqalar. Sovet dvrnd S.Vurun, M.brahimov, xli Qurbanov, Mehdi Mmmdov, tdris ocaqlarnda faliyyt gstrn Mikayl Rfili, Feyzulla Qasmzad, Cfr Xndan, bdlzl Dmirizad, li Sultanl, smayl xl, A.Qurbanov, Bkir Nbiyev v baqa natiqlrin nitqi gnc nsillr rnk ola bilr. Adlarn sadaladmz bu natiqlr mxtlif dvrlri hat edir. Ona gr d hr biri xsusi tdqiq olunmaa layiq sntkardr. Sula 45. Natiqlik sntinin cmiyytdki rolu ndn ibartdir? Natiqlik snti hr bir insann istedadn z xarr. Bu sntin n byk rolu ondan ibartdir ki, bu snt vasitsil yeni natiqlr v cmiyyt xidmt edn tbliatlar yetiir. Natiqliyin sas xsusiyytlrindn biri odur ki, bu sntl mul olan hr bir adam hans mvzuda nitq sylyirs, hmin elmi drindn yrnir v mahidlr aparr. Bu da fikrin elmi saslarla ifad olunmasna xidmt edir. Milltindn asl olmayaraq hr bir natiq xalqna yaxndan bal olur v hqiqtlrin z xarlmasnda, ktly atdrlmasnda z mhartindn istifad edir. Natiq xalqnn hm tbliats, hm d tkilats olmaldr. Hr bir natiq gnn tlblrin cavab vermk n drin biliy v mahid qabiliyytin malik olmaldr. Natiqliyin inkiafna tsir edn amillrdn biri demokratiyadr. Sz azadl, obyektiv tnqid natiqliyin ksrini artrr. Fikri sbut v faktlarla ifad etmk n n

azƏrbaycan dİlİ vƏ nİtq mƏdƏnİyyƏtİ fƏnnİ ÜzrƏ

1 AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ KOLLOKVİUM SUALLARININ CAVABLARI Mövzu 1 Sual 1. Dil nədir və onun vəzifələri nədən ibarətdir? Dil çox- çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir – biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən meydana çıxmışdır.Deməli, dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir . Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə ─ insan cə – miyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin ol- ması vacib şərtdir. İnsan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Buna görə də dil ictimai hadisə sayılır. Dil ancaq insana məxsusdur və təfəkkürlə bağlıdır. Dilin yaranmasında insan orqanizminin şaquli vəziyyətdə olması da mühüm rol oynamışdır. Dilin irsi və irqi cəhətlərlə bağlılığı yoxdur. Belə ki, bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək, məsələn, bir azərbaycanlı ailəsində böyü – yərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq. Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir. Dilin üç vəzifəsi vardır: 1 . Dil cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsidir. 2. Dil insanı əhatə edən əşya və hadisələrin adlarını bildirir. 3. Dil fikri ifadə edir. Sual 2. Dilin qayda- qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm necə adlanır və onun hansı sahələri vardır? Dilin qayda- qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm dilçilik elmi adlanır. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı – ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiy a və sintaksis kimi bölmələrdən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır. Fonetikada danışıq səsləri, ahəng qanunu, heca və vurğu, fonetik hadisələr, leksikologiyada dilin lüğət tərkibi, sözlərin mahiyyəti, onların forma və m əzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi, eləcə də frazeoloji birləşmələr öyrənilirsə, morfologiyanın predmeti sözün tərkibi, nitq hissələri və onların dəyişmə qaydalarıdır, sintaksisdə isə söz birləşmələri və cümlələr tədqiq ed ilir. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimo – logiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu hal da etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Ya elmi əsaslara söykənən elmi etimologiyanın, ya da xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyasının, başqa sözlə, yalançı etimologiyanın imkanlarından istifadə edilir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığını öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmalarına etimoloji təhlil deyilir.

Post on 02-Feb-2017

Documents

• 1 AZRBAYCAN DL V NTQ MDNYYT FNN ZR KOLLOKVUM SUALLARININ CAVABLARI Mvzu 1 Sual 1. Dil ndir v onun vziflri ndn ibartdir? Dil ox-ox qdim zamanlarda toplu halnda yaayan insanlarn bir-biri il nsiyyt saxlamaq zrurtindn meydana xmdr.Demli, dil insanlar arasnda nsiyyt vasitsidir. Dil nsiyyt vasitsi kimi yalnz myyn raitd insan c-miyytind yaranr v faliyyt gstrir. Dilin varl n br cmiyytinin ol-mas vacib rtdir. nsan cmiyyti olmayan yerd dil mvcud ola bilmz. Buna gr d dil ictimai hadis saylr. Dil ancaq insana mxsusdur v tfkkrl baldr. Dilin yaranmasnda insan orqanizminin aquli vziyytd olmas da mhm rol oynamdr. Dilin irsi v irqi chtlrl ball yoxdur. Bel ki, bir znci balas krplik andan valideynlrindn ayr drk, msln, bir azrbaycanl ailsind by- yrs, o, Azrbaycan dilind danmaa balayacaq. Dil mnsub olduu xalqn hyat il sx baldr. Hr hans bir xalqn milli uru, mdni sviyysi inkiaf etdikc onun dili d inkiaf edir, tkmillir. Dilin vzifsi vardr: 1. Dil cmiyytd nsiyyt vasitsidir. 2. Dil insan hat edn ya v hadislrin adlarn bildirir. 3. Dil fikri ifad edir. Sual 2. Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm nec adlanr v onun hans sahlri vardr? Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm dililik elmi adlanr. Dil mxtlif baxmdan yrnildiyi n ayr-ayr sahlr blnr. Dililiyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya v sintaksis kimi blmlrdn baqa, etimologiya, ltilik, dialektologiya kimi sahlri d vardr. Fonetikada danq sslri, ahng qanunu, heca v vuru, fonetik hadislr, leksikologiyada dilin lt trkibi, szlrin mahiyyti, onlarn forma v mzmunca ml gtirdiyi qruplar, szlrin mnyi v ilnm dairsi, elc d frazeoloji birlmlr yrnilirs, morfologiyann predmeti szn trkibi, nitq hisslri v onlarn dyim qaydalardr, sintaksisd is sz birlmlri v cmllr tdqiq edilir. Szn mnyini, kkn, ndn trmsini yrnn dililik sahsin etimo- logiya deyilir. Dilimizd yaranma tarixi ox qdim olan el szlr var ki, indiki klind dad leksik mna anlalmr, yni kk, mnyi izah edil bilmir. Bu halda etimologiya elmin z tutmaq lazm glir. Ya elmi saslara syknn elmi etimologiyann, ya da xalqn mntiqin saslanan xalq etimologiyasnn, baqa szl, yalan etimologiyann imkanlarndan istifad edilir. Szn kkn z xarmaq, onun baqa szlrl balln yrnmk n aparlan dililik aradrmalarna etimoloji thlil deyilir.
• 2 Ltilik (leksikoqrafiya) dililiyin praktiki sahsi olub, ltlrin trtibi, yaranma qaydalarn yrnir. Ltlrin trtibi il mul olan mtxssis lt- i leksikoqraf adlanr. Ltlrin bir ne nv var: izahli ltlr, trcm l- tlri v terminoloji ltlr. Dialektologiya dialekt v ya ivni yrnn dililik sahsidir. Bir ox ivl- rimizd el qdim szlr qorunub saxlanmdr ki, vaxtil dbi dilimizd ilnmi, lakin indi unudulmudur. Bu baxmdan dialektlr dilimizin tarixini, onun inkiaf mrhllrini yrnmk n ox hmiyytlidir. Nitq mdniyyti d dililiyin praktik, yni tcrbi sahsi olub, dildn nsiyryt vasitsi kimi istifad qaydalarn yrnir. Nitq mdniyytin yax yiylnmk n dilin fonetik, leksik v qrammatik qayda-qanunlarn bilmk v nitq zaman onlara ml etmk zruridir. Nitq mdniyytind dililiyin nzri fikirlri mli kild hyata keirilir. Buna gr d nitq mdniyyti dililiyin nzri yox, praktik sahsi saylr. Nitq mdniyytind ayr-ayr dil faktlar v ya dil hadislri yox, dililiyin qayda-qa- nunlar sistemi yrnilir. mumiyytl, nitq mdniyytinin konkret predmeti yoxdur. Sual 3. Yaz v onun nvlri bard mlumat verin. nsanlarn ssin atmad, nn yetmdiyi yerlrl d laq saxlamaq ehtiya- cndan yaz yaranmdr. Yaz ssli dilin norma il qavrayn tmin edn iarlr sistemidir. Yaznn ilkin nv yalarn kmyi il olmudir. nsanlar uzaq yerlr z fi- kirlrini yalarn kmyi il atdrmlar. Buna gr d hmin yaz yvi yaz ad- lanr. Yaznn ikinci nv kli (piktoqrafik) yazdr. Bu yazda nzrd tutulan yann kli kilir. Piktoqrafik yazya aid nmunlr bugnk hyatmzda da mahid edilir. Msln, gzllik salonunun qarsnda qadn kli, qay, daraq kli, zoomaazann qarsnda heyvanlarn kli v s. piktoqrafik yaz nmunl- ridir. Piktoqrafik yazdan sonra fikri (ideoqrafik) yaz ortaya xmdr. Bu yazda da fikir klin kmyi il atdrlr. Piktoqrafik yazda kil birbaa yann zn bildirdiyi halda, ideoqrafik yazda kil rmzi mnada (ideya klind) ilnir: gn kil iq, nur anlay bildirir. Yaznn n son v masir nv hrfi (fonoqrafik) yazdr. Fonoqrafik yaznn ilk mrhlsi heca yazs (sillabik yaz) olmudur. Bu yazda bir ne ss bir iar il ifad olunmudur. sl fonoqrafik yazda is hr bir ss bir hrfi ifad edir. Hazrda istifad etdiyimiz latn qrafikal Azrbaycan lifbas fonoqrafik yazya saslanr.
• 3 Sual 4. Qohum dillr. Trk dillri ailsind Azrbaycan dilinin yeri bard yazn. Dnya dillri yarand ilk dvrlrd ox az sayda olmudur. Zaman kedikc bu dillr arasnda blnm getmi, bir dildn onlarla dil formalam, formalaan- larn da hr birindn sonralar yeni dillr ml glmidir. Bellikl, bu gn dnya- da 3500-dn ox dil vardr. Bir kkdn tryn dillr qohum dillr deyilir. Qohum dillrin hams birlikd dil ailsi adlanr. Azrbaycan dili trk dillri ailsin mnsubdur. Trk dillri ailsi bir ne qrupa blnr: ouz qrupu, qpaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz ouz qrupuna daxildir, bu qrupa hminin Trkiy trkcsi, trkmn v qaqauz dillri aid edilir. Ouz qrupundan olan dillrin formalamas eramzn birinci minilliyind baa atr. XVI srdn etibarn Azrbaycan dili milli dil kimi yetimi v ouz qrupuna daxil olan digr dillrdn frqli keyfiyytlr qazanmdr. Qazax, qrz, tatar, baqrd, qumq dillri qpaq qrupunu tkil edir. Qarluq qrupuna is zbk, uyur v salur dillri daxildir. Azrbaycan dili Azrbaycan Respublikasnda, Cnubi Azrbaycanda, elc d bir ox lklrd yaayan azrbaycanllarn ana dilidir. 50 milyondan ox azr- baycanl bu dild danr. Azrbaycan dili mstqil respublikamzn dvlt dilidir. Azrbaycan Respublikasnn btn dvlt orqanlarnda yazl v fahi laq ilri Azrbaycan dilind aparlr. Dvlt idarlrind vzif tutan mxtlif xalqlarn nmayndlri z ilrini mhz Azrbaycan dilind hyata keirirlr. Dvlt dilinin vahidliyi demokratizmi il sciyylnir. lkmizd yaa-yan azsayl xalqlarn, etnik qruplarn nmayndlrinin z aralarnda ana dilind nsiyyt saxlamaq hququ vardr. Sual 5. Azrbaycan dilinin inkiafnda ulu ndr Heydr liyevin rolu haqqnda mlumat verin. Grkmli ictimai-siyasi xadim, ulu ndrimiz Heydr liyevin hrtrfli yaradclq faliyytind dililik msllri, ilk nc ana dili, dil v mdniyyt, dil v millt, dil v tarix, dil v dbiyyat, dil quruculuu kimi nmli sosiolinqvistik msllr d xsusi yer tutur. Btn byk siyasi xadimlr kimi Heydr liyev d z xalqnn, z lksinin iqtisadiyyat, maddi rifah halnn yaxlamas il brabr, onun mummdni trqqisinin d qaysna qalm, yaad lknin, mnsub lduu xalqn dnyann n inkiaf etmi lklri v xalqlar sviyysin ykslmsin ciddi diqqt yetirmidir. Hr bir milltin inkiafnda onun n mhm varlq v yaam amili olan milli dilinin mstsna rolu vardr. Tsadfi deyildir ki, Heydr liyevin dil doktrinasnda dil amili baqa amillrdn uca tutulur. Azrbaycan Respublikasnn yeni Konstitusiya layihsini hazrlayan komissiyann dvlt dili mslsin hsr olunmu iclaslarndan birind o
• 4 deyir: ndi biz dilimizd srbst danrq v hr bir mrkkb fikri ifad etmy qadirik. Bu, byk nailiyytdir. Bu, iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn bir nailiyytdir ki, bizim bir millt kimi zmz mxsus dilimiz var v o da o qdr zngindir ki, dnyann hr bir hadissini biz z dilimizd ifad ed bilirik. Dili iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn nailiyyt sayan ulu ndr Heydr liyev 1960-c illrin sonundan balayaraq z zngin tcrbsi, yksk intellekti, milli mdniyytimiz v mnviyyatmza drindn bld olmas saysind ardcl milli dil siyasti ilyib hazrlam v btn tinliklr sin grrk onu dnmdn hyata keirmi, Azrbaycan dilinin dvlt dili olmas, xalqmzn mnvi mvcudluunun sas amillrindn olan dilimizin inkiaf v ykslii urunda ardcl mbariz aparmdr. mummilli liderimiz Heydr liyevin ana dilin qays v diqqti sonrak illrd d davam etmidir. 1978-ci ild mttfiq respublikalarn yeni konstitusiyalar qbul etdiyi zaman onun gstrdiyi tkilati faliyyt d ox byk olmudur. Blli olduu kimi, o vaxt respublikalarda qbul olunmu konstitusiyalarn he birind ana dili dvlt dili kimi qeyd olunmamd. Zaqafqaziya respublikalarndan baqa digr respublikalar n bel problem artq mvcud deyildi. Azrbaycanda is dvlt dili maddsi urunda qzn mbariz gedirdi. mummilli lider o gnlri xatrlayaraq deyirdi: 1977-78-ci illrd biz yeni konstitusiyan qbul edrkn bu msl, bhsiz ki, sas msllrdn biri idi. Biz yeni konstitusiyada Azrbaycann dvlt dilinin Azrbaycan dili olmas bard madd hazrladq. Qeyd etdiyim kimi, mn hmin konstitusiyan hazrlayan komissiyann sdri idim v bu ilr rhbrlik edirdim. Mvzu 2 Sual 6 cavab Fonetika haqqnda mumi mlumat yazn Yazl v ifahi nitq myyn vahidlrdn ibartdir: Sslr, hrflr, szlr, cmllr v s. Fonetikada yrniln sslr v hrflr dilin n kiik dil vahidlridir. mumilikd fonetika danq sslrini yrnir. Ahng qanunu, heca, vuru, ssartm v ssdm fonetikann mvzular srasna daxildir. Fonetika yunan sz olub “fone” (ss) v “tika” (elm) szlrindn ml glib. Danq zaman tlffz etdiyimiz sslr danq sslri adlanr. Danq sslrinin yaranmasnda dodaqlar, dil v ss tellri daha fal itirak edir. Bundan baqa a ciyr,
• 5 nfs borusu, qrtlaq, az boluu, dilr, burun boluu, alt n kimi zvlr d danq sslrinin yaranmasnda itirak edir. n fal danq zv dildir. Danq sslri ifahi nitqin vahidlridir. Yazl nitqd is bu, hrflrd z ksini tapr. Sslr hrflrdn myyn chtlr gr frqlnir: Sslr tlffz olunur v eidilir. Hrflr yazlr v oxunur(grnr). Sual 7 cavab Sait v samit sslrin tsnifat haqqnda mlumat verin. Azrbaycan dilind 9 sait ss var: [a], [], [o], [u], [e], [], [i], [], []. Dodaqlarn v dilin myyn vziyytlr dmsi il laqdar saitlrin mxtlif nvlri yaranr. Dilimizd saitlr qrupa blnr v bu baxmdan hr saitin d lamti zn gstrir: 1. Dilin fqi vziyytin gr: 2.Dilin aquli vziyytin gr: 3.Tlffz zaman dodaqlarn ald vziyyt gr: Samit sslrin yaranmasnda ss tellrinin itirak frqlidir. Ss tellrinin itirakna gr samit sslr iki nv blnr: kar, cingiltili l)Kar samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etmir v ona gr d tkc kydn ibart olur. 2)Cingiltili samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etdiyi n kyl yana, avaz da olur. Yaranma v sslnm ardcllna gr kar v cingiltili samitlr bir-biri il qarlq tkil edir. Sual 8 cavab Ahng qanunu ny deyilir. Fonetikann sas qanunlarndan biri ahng qanunudur. Ahng qanunu btn trk dillrinin sas qanunudur. Bu qanuna gr szn ilk hecas inc saitdirs, sonrak saitlr d inc, qaln saitdirs, sonrak saitlr d qaln saitli olmaldr. Szd qaln v ya inc saitlrin bir-birini izlmsin ahng qanunu deyilir. Ms: ” qaranlqdaklar”’ sznd qaln, hrktsizlikdir sznd is inc saitlr biri birini izlmidir. Buna dililikd dama ahngi deyilir. Dodaq ahngi dedikd is dodaqlanan (zm, lm,) v dodaqlanmayan (ik, elilik) saitlrin ahngi nzrd tutulur. Ahng qanununu pozulduu szlr milli szlrimiz deyil. stisna: ilan, iart, tikan, inanc, quzey, iraq v s.
• 6 Ahng qanununa tabe olan szlrin hams milli szlr deyil. Ms: mktb, thsil, karbon, namaz v s. Ahng qanunu fonetikann mvzusu olduu kimi, hm d morfoloji xsusiyyt dayr. nki kk v kili arasnda ahng qanunu daha mhkm v dyimz olur. Hr hans bir sz alnma olsa da, z dilimiz mxsus kili qbul edrs, mtlq szn son saitinin ahngini qorumaldr. Ms.:i-ka-yt-i-lr-dn, sa-hib-kar-la-r-mz . Bu xsusiyytin gr ahng qanunu morfonoloji hadis adlanr. Sual 9 cavab Sz stirdn str nec kecirilir? Szlr stirdn-str hecalara blnmkl keirilir. Ancaq szn hr bir hecasn stirdn-str keirmk olmaz: 1. Szn vvlind v sonunda qalm tk saiti strin sonunda saxlamaq v ya strin vvlin keirmk olmaz. Ms.: A-na, i-lan, t-bi-i. 2. gr szn vvlind iki sait yana glrs, onu stirdn-str bu cr keirmk lazmdr: ai-l-li, ae-ro-port 3.Birhecal szlr stirdn-str keirilmir: knd, tort, akt v s. 4.Szd sait v samit sslr bir-birinin ardnca sadalanarsa, hr bir heca samit ssl balayar: m-na-si-bt, ka-sa-la-r v s. 5. Rqml veriln ixtisarlar, lamtlr v sra bildirn kili rqmdn ayr stirdn-str keirilmir: 150 sm, 2008-ci il, 78 %, 3 sot v s. 6.Mrkkb adlarn ixtisarlar da stirdn-str keirilmir: ABU, BMT. 7.Mrkkb szlrin trkib hisslri ayr-ayrlqda hecalara blnr.Trkib szlrin sslri birlib bir heca yarada bilmir. Keirmk olmaz: ya-r-ma-da , mn-as-ib-t, xey- ir-xah-lq. Keirmk olar:’ ya-rm-a-da , m-na-si-bt, xe-yir-xah-lq. 8.Szn daxilind qoa samit varsa, hecalara blnrkn samitlrin hrsi bir hecada qalr: ad-dm, sk-kiz v s. Sual 10 cavab Heca v vuru haqqnda mlumat yazn.
• 7 Tlffuz zaman szn asanlqla bln biln hisssin heca deyilir. Szlr bir, iki, v daha artq hecadan ibart ola bilr. Hr hecada bir sait hrf olur. Ona gr d szd ne sait hrf varsa, bir o qdr heca olur. Ms.: ot, a-ta, mk-tb-li, m-t-tl v s. Hr hans hecada iki sait iln bilmdiyi kimi, bir hecada iki samit d yana iln bilmz. Lakin bu qayda bir sra alnma szlrd pozulur. Ms: dram, trak-tor, me-lo-dram, te-le-qraf, ki-lo-qram v s. sl Azrbayjan szlrind vuru, sasn, szn son hejas zrin dr. gr sz kili qbul edirs, vuru kilinin zrin keir. Msln: oxu – oxuyur, ana anann Vuru qbul etmyn bzi kililr, msln, xbrlik (-dr, -dir, -dur, -dr), inkarlq (-ma, -m), bz feli balama kililri (-madan, -mdn, -kn) istisna tkil edir. Rus dili vasitsil Azrbayjan dilin ken szlrin ksriyytind vuru hmin dildki mvqed saxlanr. Msln: kafedra, opera, gitara. Azrbayjan dilind vuru geni planda mna frqlndiriji sjiyyy malik deyildir, lakin bzn vurunun yerinin dyidirilmsi szn mnasnn da dyimsin sbb olur. Msln: aln – aln, glin – glin, km – km, szm- – szm. Azrbaycan dilind vurunun nv var: l.Heca vurusu 2.Mntiqi vuru 3.Hycanl vuru Mvzu 3 Sual 11- cavab Leksika. Sz, szn leksik v qrammatik mnalar haqqnda dann. Sz dilin sas vahididir. Dildki szlrin hams birlikd dilin lt trkibini, yni leksikasm tkil edir. Dilin lt trkibini yrnn elm leksikologiya adlanr. Leksikologiya yunanca iki szdn-lexikos (sz) v loqosdan (tlim) ibartdir. Leksikologiya dililiyin bir blmsi olub, dildki btn szlri yrnir. Szlr yalar, hrkti, lamti, miqdar v s. ifad etmy xidmt gstrir. Hr bir szn birbaa ifad etdiyi mnaya onun leksik mnas deyilir. Szlrin leksik mnas
• 8 izahl ltlrd z ifadsini tapr. Ms.: Kr-ridilmi ya, it ya, Maya – I.Qcqrma ml gtirn madd, reym, dl, myyn bir ey qoyulan pul, II.Dii dv. Szn leksik mnas il yana, qrammatik mnas da olur. Ms.: Dryaz sznn ot almaq n uzun sapl, disiz oraa oxayan alt olmas onun leksik mnasdr; isim olmas, adlq halda ilnmsi is qrammatik mnasdr. sas nitq hisslrini tkil edn btn szlr leksik v qrammatik mnaya malik olur. Amma kmki nitq hisslrinin yalnz qrammatik mnas olur. zahl ltlrd szlrin leksik mnalar, orfoqrafya ltind onlarm dzgn yazl qaydalar, orfoepiya ltind dzgn tlffz qaydalar v s. hat olunur. Ltlrin nvlri oxdur: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, termin ltlri v s. Bunlarn hamsnda szlr lifba sras il dzlr. > Btn szlrin leksik mnas olmur. > Szn leksik mnas onun mzmununu ks etdirir. > Szn qrammatik mnas szlrin hans nitq hisslrin aid olmas v hmin nitq hisssin xas olan xsusiyytlri ifad etmsi il myynlir. Btn szlrin v htta kililrin qrammatik mnas olur Sual 12- cavab Szn hqiqi v mcazi mnas ndir? Dmir qap birlmsind dmir sz qapnn materialnn dmirdn olduunu ifad edir. Dmir yumruq birlmsind is dmir sz mhkm, gcl mnalarn bildirir. Grdymz kimi, dmir metaldr, qap dmirdn hazrlanr, yumruun is metalla he bir laqsi yoxdur. Demli, ilk baxda dmir sznn gstriln mnalar bir-birindn ox uzaqdr. Lakin dmirdn hazrlanan hr bir ya ox mhkm, davaml olduu n, sz birlmsind dmir sz mhz bu mnada, yni mhkm, dzml, davaml mnalarnda ildilir. Demk, dmir sznn hqiqi mnas il yana, mcazi mnas da var. Szlr tarixi inkiaf prosesind bzn hqiqi mnasndan baqa, yeni trm mna da ifad edir. Szn hqiqi mnasna dominant mna, yni ilkin mna deyilir. Qazand yeni, trm mna is mcazi mna adlanr. Szn mcazi mnas ox zaman insanlara mxsus myyn hrktlri cansz yalara aid etmk nticsind meydana xr. Ms.: Tbit oyand. Gn dalarn arxasnda gizlndi. Bu cmllrd oyanmaq, gizlnmk fellri insanlara mxsus hrkti bildirir.
• 9 Bnztm vasitsi kimi d bdii srlrd szn mcazi mnalarndan geni istifad olunur. Ms.: coqun dniz – insan dnizi; iy t – iy sz; uan yuxusu – tbitin yuxusu; gzl mnzr – gzl fkir; dumanl da – dumanl fkir; ar yk – ar xasiyyt. > Btn sas nitq hisslrin aid szlrin hqiqi mnas olur. > Btn szlr mcazi mnaya malik olmur. > Mcazi mna, sasn, bdii slubda ildilir. > Szn mcazi mnasnn olmas onun oxmnal olmas demkdir. > Btn frazeoloji birlmlrdki szlr mcazi mnada olur, amma btn mcazi mnada olan szlr frazeoloji birlm deyil: Klk yatd. Gzl grn bilmyn hrkti ifad edn fellr he vaxt mcazilik qazana bilmir: dnmk, sevmk, xyala dalmaq v s. Sual 13 CAVAB Tkmnal v coxmnal szlr ny deyilir? Yalnz bir leksik mnas olan sz tkmnal sz deyilir. Ms.: moruq, byrtkn, avtobus, yal v s. Eyni leksik mna il bal bir-birin yaxn mxtlif mnalar bildirn sz is oxmnal sz deyilir. Ms.: z-adamn z, suyun z, yoranm z; gz – adamn gz, bulan gz, kafn gz v s. oxmnallq yaradan szlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Ms.: Hqiqi mna: Mcazi mna: polad balta (isim) polad bilk (isim) gzl mnzr (sift) gzl fikir (sift) Bu zaman hmin szlr v birlmlr bir-biri il oxar lamtlr malik yalar ifad edir. Bellikl, szlrin oxmnall yaranr. Ms.: alovun dili, kmnin dili, insann dili, heyvann dili. Bu sz birlmlrindn insann dili, heyvann dili nmunlrind leksik vahidi hqiqi mnada, alovun dili, kmnin dili nmunlrind is mcazi mnada ilnib. oxmnal szlr bu v ya digr chtdn bir-birin oxar yalar, yaxud oxar lamt v hrkti bildirir. Ms.: kaz sz bir ne mnada ilnir. Kaz-zrind yaz yazlan, yaz ap ediln xsusi materialdr. Kaz-hr cr rsmi snddir (ya kaz, icaz kaz v s.). Bu mnalarn ikisind d bir-birin yaxnlq var. Btn szlr oxmnal ola bilmz. oxmnal szlr, sasn,bdii slubda ildilir.
• 10 oxmnal szlr dilimizin, demk olar ki, btn sas nitq hisslrind tsadf olunur. Bunlarn irisind isimlr, fellr v siftlr daha oxdur Sual 14 CAVAB Omonim, sinonim v antonimlr bard yazn. oxmnal szlrd mnalardan biri sas, digrlri is ondan trm olur. Yni oxmnallq szn sas mnasmn mcazlamas yolu il yaranr. Ms.: t man, minik mam, tbliat man v s. gr szn mnalar arasmda he bir ballq yoxdursa, demli, bunlar ayr-ayr leksik vahidlrdir, yni omonimlrdir. Ms.: lp-su dalas, lp-qoz lpsi.Deyilii v yazl eyni olan, lakin leksik mnalarna gr tamamil frqlnn szlr omonimlr deyilir. Ltlrd omonimlr ayr-ayr szlr kimi verilir v onlarn zrind sra nmrsi qoyulur: Divan1 – oturmaq n vasit Divan2 – eirlr klliyyat oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr ayr-ayr mnalar bildirir. “Balq tutmaq” sz il kimins “fikrini tutmaq” birlmlrindki “tut” szlri oxmnaldr, amma “tut yemk” birlmsi il “topu tut” ifadlrindki “tut” szlri omonimdir. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr yalnz hqiqi mnada olur. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr hm eyni, hm d ayr-ayr nitq hisslrin aid olur. Ms.: “adamn z”, “kitabn z” ifadlrindki “z” szlri oxmnal szlrdir v isimlrdir, “kitabn z” ifadsi il “dnizd z” ifadsindki “z”lrdn birincisi isim, ikincisi is feldir. Yazl v deyilii mxtlif olan, lakin eyni v ya yaxn mnalar bildirn szlr sinonimlr deyilir. Sinonimlr eyni mnan bildirs d, onlarn nitqd ilnmsind inc frqlr var. Ms.: qamaq – yyrmk sinonimlrindn ikincisind hrkt daha gcldr. Yaxud byk, iri, yek sinonimlri eyni lamti bildirs d, bunlardan iirincisini hadis szn,nsn is kompyuter szn aid etmk mmkn deyil. Sinonimlri tkil edn szlr eyni bir nitq hisssin aid olur. “Kal” v “yetimmi”, “kr” v “irin” tipli szlr sinonim hesab edilmir. nki kal sift, yetimmi feli siftdir, kr isim, irin siftdir.
• 11 Sinonimlr fikri daha dqiq ifad etmkd mhm rol oynayr, szlri yersiz tkrar etmyin qarsn alr. Sinonimlik zn daha ox isim, sift v fellrd gstrir. Sinonimlrdn, sasn, bdii slubda istifad olunur. Eynikkl szlr sinonim ola bilmir: bivfa-vfasz Mnaca bir-birinin ksi olan szlr antonimlr deyilir; Ms.: alaq-hndr, slh- mharib, oyanr-yatr, alqan-tnbl, mxtsr-geni, nad-nisy. Kk eyni olan szlr antonim saylmr: dadl-dadsz nkarda olan fellr antonim deyil: getmk-getmmk Antonimlrdn, sasn bdii slubda istifad olunur. Antonimlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Sual 15- CAVAB sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr hanslardr? Arxaizim v neologizimlr haqqnda mlumat verin sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr aadakilardr: 1. Vurusunun son hecaya dmsi; yaz’, ata’ (ba’yaq, d’nn, sa’nki, ya’lnz v s. szlr istisnadr). 2. Ahng qanununa tabe olmas: ana, nn, oul, qarn (iq, ilm, elat, islanmaq, quzm v s. szlr istisnadr). 3. Szn vvlind iki samitin yana ilnmmsi: plan, kaf. Bu szlr Avropa mnlidir. 4. Szd iki saitin yana ilnmmsi: ail, saat, sadt, camaat, tbii. 5. Szn r, z, f hrf il balanmamas: raz, rfiq, rabit, radio. stisna: zo, zoal 6. Saitin uzun tbffz olunmamas: bzi, bzn, alim, arif, kamil, nazir, Sabir. stisna: dova [do:a], qovurma-[qo:urma], ovudurmaq- [o:udurmax] 7. Fleksiyaya uramamas. Fleksiyaya urayan szlr rb mnlidir: kil-tkil- mtkkil; elm-alim-lma; nsr-nasir-mnsur; nzm-nizam-Nizami-Nazim- mnzum, trf-traf; eq-aiq-muq-muq v s. stisna: (bunlar trk mnlidir) alaq-alal, sar-saral, kiik-kiil, uzun-uzat, dat-dal-danq. 8. Sonu -at2 (cm kilisidir) kilisi il bitn szlr alnmadr; bu szlr rb mnlidir: mlumat, hqiqt, hkumt, tbliat, hesabat. stisna: gediat, elat trk mnlidir. 9. n kilili szlr alnmadr: bivfa, lamkan, namnasib, bamz, anormal. stisna: nadinc, nakii, natmiz milli szlrdir. 10. Daxilind tkrar olunan qoasamitli szlrin bzisi alnmadr: mdniyyt, vvl, molla, qvv, tccb, professor, rejissor v s. stisna: lli, yeddi (bu cr btn saylar)
• 12 11. Sonu eynicinsli qoa samitl bitn tkhecal szlr alnmadr: xtt, srr, hdd, hiss, tibb v s. 12. Trkibind j ssi olan szlr alnmadr: janr, jurnal, jal, mjd, bioloji v s. Qeyd: Azrbaycan dilind sz vvlind saiti ilnmir. Vaxtil iq, ilq, ildrm szlri y il balamdr. Sonralar ssi i-y kediyi n bu cr ana dili szlrimizd ahng qanunu pozulmudur. Bugnk ildrm, ilan szlri vvl yldrm, ylan kimi ilnmidir. 13 Azrbaycan dilind sz sonunda o, , e saitlri glmz. 14. Azrbaycan dilind o, , e saitlri il kililr ilnmz (-lov, -sov,-ey istisnadr). 15. m, mo, m, m, q, t hecalar il balayan szlr, adtn, alnma olur. Mmin, mhur, motor, mbariz, qss, mkalim, malic, masir v s. Azrbaycan dilin rb, fars, rus v rus dili vasitsil Avropa dillrindn szlr kemidir. 16. Szn h hrfi il bitmmsi: Allah, ah, gnah v s. 17. Szd “nc”, ng” paralar olarsa, alnmadr: qng, pncr, fng v s. Dilin lt fondunun passiv hisssi iki hissy blnr: khnlmi szlr v yeni szlr. Khnlmi szlr z d 2 qrupa blnr: 1. Tarixizmlr 2. Arxaizmlr Tarixizmlr.’ Tarixi inkiaf prosesind ya v ya hadislrin bzilrinin mrn baa vurmas il laqdar onlarn adlar da qeyri-fal leksikaya evrilir. Bel szlr tarixizmlr adlanr. Ms.: dara, uxa, abbas, batman, koxa, dinar, qorodovoy, mdrs, konka, dbilq, arq, gym, thn, qalxan, xurcun, daqqa, toppuz v s. Tarixizmlr kemi hyat v mitin aradan xmas, dyimsi il laqdar olaraq fal istifaddn qalsa da, bdii srlrin dilind hmin hyat canlandrmaq n onlardan istifad olunur. Arxaizmlr. ya v ya hadisnin adn ifad edn sz khnlrk yenisi il vz olunur. Bu cr khnlmi szlr arxaizmlr deyilir. Tarixizmlrdn frqli olaraq, arxaizmlr el szlrdn ibartdir ki, onlarn ifad etdiyi ya v ya hadislr indinin znd bel mvcuddur, lakin onlar baqa szlrl ifad olunur. Ms.: ar (tmiz), yanmaq (gizlnmk), yey (yax), seyvan (eyvan), iraq (uzaq), r/rn (igid), ayaq (qdh), tanq (ahid), sayru (xst), us (al) sn (sa-salamat), damu (chnnm), umaq (cnnt), d (yuxu), altun (qzl), gz (payz), aytmaq (demk), varmaq (getmk), dy (komacq), qsq (sxdrma), qnr (qar, trf), bndrgah (dmnin ke bilmycyi yol, keid), yaz (l), pitik (yaz), baqqal (dkan), llaf (taxl, ot alverisi) v s. Tarixizmlrdn bdii dilin slub xsusiyytlrini vermk n istifad edilir. Hr hans bir yaz kemi hyatn myyn tarixi bir dvrn v o dvrd yaam bu v ya
• 13 digr surti qabarq vermk istdikd, dvrn myyn dil xsusiyytlrini nzr atdrmaq istdikd tarixizmlr ildilir. Khnlmi szlr daha ox atalar szlri v msllrin trkibind mhafiz olunub. Ms.: Aydan ar, sudan durudur. Cadu-pitik elmk.Yeni szlr: ctimai hyatda ba vern bir sra yeniliklrl laqdar olaraq, elm, texnikaya, mdniyyt, mit v s. aid yeni yalar, hadislri yeni szlrl ifady ehtiyac yaranr: Ms.: kosmodrom, srinke, biznesmen, ekologiya, alqan, teleflm v s. Elmin, texnikann inkiaf il laqdar yaranan yeni anlaylarn adlarn ifad edn szlr yeni szlr- neologizmlr adlanr. Neologizimlr bir mddtdn sonra mmilk szlr srasna ke bilr.Yadda saxlamaq lazmdr ki, yeni szlr dild hl snaq mrhlsinddir. Yeni szlr 2 yolla yaranr: 1. Dilimizin z sz ehtiyat sasnda: (aqca, blg, ylc, ndr v s.) 2. Baqa dillrdn alnma yolla: (faks, gender,ou, sayt v.s) Mvzu 4 Sual 16- CAVAB Morfologiya v nitq hisslri haqqnda mlumat yazn. Dililik elminin beynlmill ad linqvistika adlanr (lingua-dil). Dililik dilin qanunauyunluqlarn, inkiaf tarixini yrnn elmdir. Bu elmin mxtlif blmlri vardr fonetika, leksikologiya, dialektologiya, slubiyyat v s. Dililik elminin n byk v geni blmsi qrammatikadr. Qrammatika z d iki hissdn ibartdir: l.Morfologiva 2.Sintaksis. Morfologiya yunanca morfos (forma) v loqos (elm) szlrindn yaranb. Morfologiya nitq hisslrindn, szlrin trkibindn v dyim qaydalarndan bhs edir. Sintaksis sz d yunan sz olub trtib demkdir.Bu blmd szlrin sz birlmlri v cml daxilind laqlnmsindn bhs olunur. NTQ HSSLR Dilimizin lt trkibind olan szlrin hams myyn qrammatik mnaya malik olur. Bu baxmdan hmin szlr ayr-ayr nitq hisslri kimi qruplar. Szn hans nitq hisssin aid olmas onun hans suala cavab vermsindn, ya, yoxsa hrktl bal olmasndan v s. asldr. Nitq hisslri bir-birindn leksik-qrammatik mnalarna gr frqlnir. Dilimizd 11 nitq hisssi var. Onlardan alts sas, bei kmki nitq hisssidir. SAS NITQ HISSLRI KOMKI NITQ HISSLRI
• 14 Isim, sift, say, vzlik, fel, zrf qoma, dat, balayc, modal szlr, nida LAMTLR *Ancaq qrammatik mnas olur, leksik mna ifad etmir; Hec bir suala cavab vermir; ayrlqda he bir cml zv olmur. QEYD: Kk v kili morfologiyada sas anlaylardandr. Leksik kililr sz qoularkn szn yalmz mnasn deyil, aid olduu nitq hisssini d dyi bilir. Sual 17 cavab sim. simin qurluca nvlri, mumi v xsusi isimlr haqqnda mlumat verin. mumi qrammatik mnasna gr yann adn bildirn sas nitq hisssin isim deyilir. sim kim? n? hara? suallarndan birin cavab verir. smin znmxsus chtlri var ki, onlar baqa nitq hisslrind grmrk. sm mxsusdur: *Konkret v mcrrd olur. *mumi v xsusi olur. *Tk v ya cm olur. *Mnsubiyyt gr dyiir. *Hal kilisi qbul edir (hallanr). *xs (xbrlik) kilisi qbul edir. Isimlr iki qrupa ayrlr: l.mumi isimlr 2. Xsusi isimlr Bunlar arasnda oxar chtlr var. Hr ikisinin ya ad bildirmsi, hallanmas v mnsubiyyt gr dyimsi v qurulu baxmmdan yer blnmsi oxar chtlrdndir. mumi isimlr eynicinsli yalara veriln adlardr: aac, gl, k, da, knd v s. Eynicinsli yalar bir -birindn frqlndirmk n onlarn hr birin veriln adlara xsusi isimlr deyilir: “Mehman”(povest), “Azrbaycan” (qzeti Araz v s. Xsusi isimlrin mumi isimlrdn bir sra frgli chtlri va:*Inm yerindn asl olmayaraq ilk hrfi hmi byk yazlr. *Ancaq konkret olur. *Sinonimi, omonimi olmur. Xsusi isiml bir sra nvlr blnr: l.nsan adlarn v soyadlarn bildirnlr: Vidadi, Mhmmd, Eln, Zrdabi Gncvi, Axundov v s. 2.Yer adlarn bildirnlr: Tbriz, Xankndi, ua,Trkiy v s. 3.sr v mtbuat adlan: “sgndrnam”, “Vaqif’, “Ss”(qzet) v s. 4.Heyvanlara veriln adlar: Drat, Ala, Mstan, Bozdar, Alapaa v s. LAMTLRI *Mstqil leksik mnaya malik olur; *Myyn bir suala cavab verir; *Cml zv olur. :*kili qbul edrk chtdn dyiir.
• 15 Xsusi isimlrin ksriyyti sad, dzltm, mrkkb, konkret, mcrrd olan mumi isimlrdn yaranr. Ms.: Hikmt, smt, Arzu, Ulduz, Topxana, Tovuz v s. Bzi hallarda xsusi isimlr d mumiy evrilir. Ms.: sirab, badaml, ampan, kalanikov, plombir, mersedes v s. simlrin quruluca nv var: sad, dzltm, mrkkb. Sad isimlr he bir leksik kili qbul etmir. Yalnz qrammatik kili qbul etmi isimlr d sad isimlrdir. Ms.: eir-erimiz, aac-aaclar, man-mana, kitab-kitabdr v s. Dzltm isimlr is kkdn v leksik kilidn ibart olur. Dzltm isimlr sasn isimlr v fellr leksik kililr artrmaqla yaranr. Yalnz lq4 kilisinin kmyi il isim, sift, say, vzlik v zrfdn isim dzltmk olur. Ms.: istilik, dzlk, oxluq, mnlik, gerilik, yaxnlq v s. Bu cr isimlr mcrrd isimlrdir. Mrkkb isimlr sintaktik yolla, iki v daha artq szn birlmsi il yaranr. Mrkkb isimlr yazlna gr iki yer blnr: bitiik yazlanlar, defisl yazlanlar. Bitiik yazlan mrkkb isimlr bir vuru altnda deyilir. Bu cr szlr ml glm sullarna gr bir ne qrupa blnr: l.ki mxtlif mnal v trkibind he bir kilisi olmayan sad szlrin birlmsi il: Krdmir, Qaraba, istiot, Eln, kllpaa v s. 2.Mnsubiyyt kilili szlrin itirak il: suiti, kklikotu, Nbiolu, dakeisi, Bazardz v s. 3.Sad v dzltm szn birlmsi il: soyqrm, Rstmxanl, qlbisnlq. beillik v s. 4.kinci trfi feli sift olan mrkkb isimlr: falabaxan, yelqovan, lzyuyan, tozsoran v s. 5. Aga, xanm, by, ah, xatun kimi szlrin itirak il: Aaslim, Byli, Glxanm, Saraxatun v s. Defisl yazlan mrkkb isimlr aadaklardr: 1. Yaxn mnal szlrin birlmsi il:sz-shbt, qap-pncr, qayda-qanun, adt-nn v s. 2.ks mnal szlrin itirak l: dr-tp, en-yoxu, ged-gl, ev-ek v s. 3. Trflrindn biri ayrlqda ilnmyn szlrin itirak il: kol-kos, kagz-kuuz, zir-zibil, dmir-dmr, sr-smk v s. 4. zaft trkibi formasnda olanlar: trzi-hrkt, nqteyi-nzr, hddi-bulu, trcmeyi-hal v s. Sual 18- cavab smin hal kateqoriyas haqqnda yazn. simlr baqa szlrl laqy girrkn bzi qrammatik kililr qbul edrk formaca dyi bilir. simlrin bel dyiilmsi hallanma adlanr. Dilimizd ismin alt hal var: Adlq Vtn Kim? n? hara?
• 16 Yiylik Vtnin kimin? nyin?harann? nnnnnnnnnnnnnnnnnnn Ynlk Vtn aaaaa kim? ny? haraya? Tsirlik Vtni kimi? nyi? haran? Yerlik Vtnd kimd? nd? harada? xlq Vtndn kimdn? ndn? haradan? Adlq hal sasn kim?(ata), n? (qzet), bzn d hara? (Tbriz) sualn tlb edir. Ltlrd isimlr adlq halda verilir. Adlq haln xsusi kilisi yoxdur. Adlq halda olan isimlr cmld daha ox drd mvqed ilnir: 1 .Mbtda: Vtn hammzn ba tacdr. 2.Xbr: Hammzn ba tac vtndir. 3.Tyin: Da bina mhkm olar. 4.Xitab:Vtn, sndn tr can vermy hazrq. Adlq halda olan isim cm, mnsubiyyt v xs kililri qbul ed bilr.Bu kililr ayr-ayrlqda v eyni zamanda ismin balanc formasna qoula bilr: kitab-kitablar- kitablarm-kitablarmdr. Yiylik hal Yiylik halda olan isimlr zndn sonra gln szlrl laqy girrk yalar, xslr arasnda aidlik,mnsubluq mnas yaradr. Xsusi kilisi: -n4, -nn4 Suallar: kimin? nyin? harann? Yiylik halda olan isimdn sonra, adtn, mnsubiyyt kilili sz glir v sz birlmsi yaranr. Bu cr sz birlmsinin birinci trfi yiylik (sahiblik), ikinci trfi is mnsubluq (aidlik) bildirir. Ynlk hal Ynlk halda olan isimlr cmld sasn tamamlq v yer zrfliyi olur. Sonu aq saitl bitn isimlr ynlk halda frqli tlffz edilir: komaya [komuya], xalaya [xalya] v s. Tsirlik hal Tsirlik hal hrktin hans ya zrind icra olunduunu bildirir. Yiylik hal kimi, tsirlik hal da iki cr olur: l.Myyn tsirlik hal; 2.Qeyri-myyn tsirlik hal. Myyn tsirlik halda olan isimlr -4, -n4 (Nitqd bzn myyn tsirlik hal yalnz -n bitidirici samiti il dzlir: Almasn, heyvasn, narn yemdim.) kililrini qbul edir. Kimi? nyi? haran? suallarma cavab olur: lini (kimi?) bura ar. Kitab (nyi?) mn ver. hri (haran?) bulud ald. Qeyri-myyn tsirlik hal is kili qbul etmir v n? sualna cavab olur. Cmld daha ox hrkt bildirn szl yana glir. Ms.: Rssam divardan kil (n?) asd. Bu cmldki qeyri -myyn tsirlik hall ismi asanlqla myyn tsirlik hala evirmk olar: Rssam divardan kli (nyi?) asd. Myyn v qeyri-myyn tsirlik haln sas
• 17 oxar chtlrindn biri odur ki, hr ikisi tsirli fellrl laqli olur. stisna hallarda myynlik bildirn tsirlik hal tsirsiz fellrl d laqy girir: Yay dinclmdim. Yerlik hal Yerlik hal hrktin icra olunduu yeri bildirir v kimd?, nd?, harada? suallarna cavab olur.Yerlik halda olan isimlr -da2 kilisini qbul edir. Cmld kimd? nd? suallarna cavab verdiyi zaman tamamlq, harada sualna cavab verdiyi zaman is yer zrfliyi v kimddir, nddir? suallarna cavab verdiyi zaman xbr olur. Ms.: Kitabda (nd?) maraql mvzular var. Adamlar parkda (harada?) dinclir. Qounlar srhdddir (hardadr?). xlq hal smin xlq hal hrktin balanc yerini v xlq nqtsini bildirir v kimdn? ndn? haradan? suallarna cavab verir. xlq halda isimlr -dan2 kilisini qbul edir. Cmld tamamlq, zrflik v bzn d xbr kimi itirak ed bilir. Ms.: Aacdan (ndn?) budaq qrdm. Qdir knddn (haradan?) uzaqlad. Mktub knddndir (hardandr?). smin xlq hal ynlk halda ifad olunan fkrin ksini bildirir.Ynlk hal hrktin son, xlq hal is balanc nqtsini bildirir. Sual 19- cavab Tk v cm isimlr ny deyilir simlr kmiyyt baxmndan tk v ya cm olur. smin ifad etdiyi ya iki v ya daha artq olsa, o zaman -lar2 kilisi qbul edir. simlrin tk v ya cm olmas; hr-hrlr, odun-odunlar, man-manlar v s. Cmlnmk daha ox mumi isimlr aiddir. simdn vvl myyn miqdar say glrs, isim cm kilisi qbul etmir: be kitab, alt durna v s. Be kitablar olmaz. stisna hallarda bdii xsusiyyt dayaraq xsusi isimlr d cm kilisi qbul edir: ld Balalar ldrn sgr, ld Gllri gldrn sgr. (M.Mfq) Xsusi isimlr cm kilisi qbul etdiyi zaman byk hrfl yazlr. Szn son samitindn asl olaraq, cm kilisinin ilk samiti frqli tlffz oluna bilr. Bu daha ox sonu t, n, z, v r samitlri il bitn szlrd zn gstrir: canlar [cannar], qzlar [qzdar], airlr [airrr]. 2. -lar2 kilisi bzn mnsubluq v ya xbrlik anlay da bildirir: onlarn analar, bunlar uaqdrlar v s. El isimlr var ki, onlar cm kilisi qbul etmdn say etibar il oxluq, topluluq bildirir. Ms.: cmiyyt, qoun, ordu, ilx, naxr, partiya, dst, xalq, camaat, el, lma, ra, hali, alay v s. Bunlara toplu isimlr deyilir. Topluluq bildirn isimlr qrammatik chtdn tk isimlrdir.Toplu isimlr cm kilisi qbul ed bilir. stisna olaraq camat, ra, hali, lma szlri cm kilisi qbul etmir.
• 18 Sual 20- cavab sim mnsubiyyt gr nec dyiir? smi baqa nitq hisslrindn frqlndirn lamtlrdn biri d mnsubiyyt kateqoriyasdr. Mnsubiyyt gr dyim xslrl xslr, xslrl yalar, yalarla yalar arasnda ola bilr. I v II xslr aid mnsubiyyt kilisi yalnz xs v ya yann insana mnsubluunu bildirir. Ms.:mnim evim, snin drdin v s. III xs aid mnsubiyyt kilisi qbul etmi isim is hm insana, hm d cansz yaya aid ola bilr. Ms.:evin pncrsi, atn aya v s. ksr hallarda mnsubiyyt kilisi qbul etmi ismin vvlind yiylik hal kilisini qbul etmi xs vzliyi, isim v ya isimlmi digr nitq hisslri glir; Onun man qngdir. Bzi hallarda yiylik hall xs vzliyi cmld ixtisar olunur: Man qsngdir.Mnsubiyyt kilili sz yiylik hal kilili szlrdn sonra gldiyi zaman hr ikisi cmlnin bir zv olur. MNSUBIYYT KILLRN GOSTRN CDVL XSLR I xs tk I xs cm II xs tk II xs cm KLLR NMUNLR -m, -im, -um, -m, -m qardam, drsim, anam -mz,-imiz,-umuz,-mz -mz, -miz,-muz,-mz qardamz,drsimiz,ana- mz -m,-in,-un,-n,-n qardan, drsin, anan -nz,-iniz,-unuz,-nz,-nz, -niz,-nuz,-nz qardanz, drsiniz, ananz III xs tk III xs cm -,-i,-u,-; -s,-si, -su, -s (-y,-yi,-yu,-y) qarda, drsi, anas, mvqeyi Mvzu 5 Sual 21- cavab Sift bard mlumat yazn . Sift yanm lamt v keyfyytini bildirn sas nitq hisssidir. Sift cmld isim aid olub onu mxtlif chtdn tyin edir: qara kmr, irin shbt, dhtli insan, aacdak qu. Nec? n cr? hans? suallarndan birin cavab verir. Siftlrin leksik mnaca aadak nvlri var: 1. Rng bildirn siftlr: gy, qrmz, yal v s. 2. Dad bildirn siftlr: irin, tur, ac, dadl v s. 1. Keyfiyyt bildirn siftlr: yax, pis, alqan v s.
• 19 2. lamt (grkm) bildirn siftlr: gzl, kk, nurani v s. 3. Forma bildirn siftlr: uzun, yri, inc, badam v s. . 4. Hcm bildirn siftlr: byk, kiik, enli v s. Sual 22- cavab Siftin quruluca nvlri v mqayis drclri haqqnda dann. Siftlr quruluca sad, dzltm, mrkkb olur: Sad siftlr Sad siftlr quruluca bir kkdn ibartdir: qara, sar, uzaq, yaxn,gzl. Dzltm siftlr Dzltm siftlr, sasn, isim v fellrdn dzlir. El buna gr d siftlr dzlm yoluna gr iki yer blnr: isimdn dzln siftlr, feldn dzln siftlr. simdn sift dzldn kililr: -l4 dadl, duzlu, hvsli, gll v s. -sz4 dadsz, duzsuz, hvssiz, glsz v s. -4 badam, qhvyi, gm, armudu v s. -i(vi) tarixi, tibbi, hrbi, inqilabi, trbiyvi v s. -cl 4 zarafatcl, lmcl, yuxucul, icil v s. -dak2 aacdak, hytdki, irlidki v s. Feldn sift dzldn kililr: -aan2 ; qaaan, glyn v s. -ar2 (r) axar (su), oxar (hadis) v s. -qan2 alqan, dykn v s. -n4 azn, zgin, vurun, dzgn (sonu cingiltili samitlrl bitn fellr qoulur) v s. -qn4 satqn, kskin, tutqun, kskn (sonu kar samitl bitn fellr qoulur) v s. -q4, aq, skk, uuq v s. Mrkkb siftlr Mrkkb siftlr iki v ya daha artq szn birlmsindn yaranan siftlrdir. Mrkkb siftlr bitiik v ya defsl yazlr: enlikrk, gzl-gyk, bburma, irin- irin v s. Bu cr siftlrin yaranma yollar mxtlifdir:
• 20 1. Sad siftl sad ismin birlmsi il: irindil, qarayaxa; 2. Bir sad v bir dzltm szn birlmsi il: enlikrk, mqsdynl; 3. ki dzltm siftin birlmsi il: soyuqqanl, aqrkli; 4. Mnsubiyyt okilili szn itirak il: ryiaq, szbtv; 5. Sad v ya dzltm szlrin tkrar il: qrq-qrq, qara-qara; 6. “ba” v “a” bitidiricilrinin kmyi il: crbcr, nvbnv, rngarng; 7. Biri v ya he biri ayrlqda iln bilmyn siftlrin birlmsi il: zik-zk, dlm-deik; 8. Yaxn v ya ks mnal dzltm siftlrin birlmsi il: gll-ikli, qoca- cavan; 9. “Qeyri” sz v siftin birlmsi il: qeyri-myyn, qeyri-insani. Siftin znmxsus xsusiyytlrindn biri d onun drc bildirmsidir. yalar lamt v keyfiyyt azl v oxluu il bir-birindn frqlnir. Buna gr d yalarn lamt v keyfiyyti nisbi olaraq drc zr myynldirilir: Azaltma drcsi Adi drc oxaltma drcsi gythr gy gmgy 1. Siftin adi drcsi Siftin adi drcsi yann keyfiyyt v ya lamtinin normada olduunu bildirir. Azaltma v oxaltma drclri adi drc sasnda formalar: sar, yal, qrmz, kiik. Adi drcnini xsusi kilisi yoxdur. He d btn siftlr drcnin morfoloji lamtini qbul ed bilmir, hmi adi drcd olurlar: Dztm v mrkkb siftlrin ksriyyti: duzlu, snq, szgn, daxili, glyn, qaraqa, qaragz, qaraqabaq v s. Bzi sad siftlr: kal, qaln, mehriban, kar, ar, kobud Alnma siftlrin bir oxu: etnik, fizioloji, tibbi. 2. Siftin azaltma drcsi Siftin azaltma drcsi lamt v keyfiyytin adi drcdn, yni normadan az olduunu bildirir. Bu sulla yaranan siftlr formaca dyiir, yni adi drcd olan siftlr kililr artrlr: qaran, sarn, uzunsov, dlisov, sarmtl, amtl 3. Siftin oxaltma drcsi lamtin adi drcdn ox olduunu bildirn drcy siftin oxaltma drcsi deyilir: oxaltma drcsi d iki sulla yaranr:
• 21 l.Morfoloji sulla: a)Adi drcd olan siftin sonuna -ca2 kilisi artrmaqla: zorbaca, yaxca. stisna: balaca adi drcddir. b)Adi drcd olan siftin vvlin onun ilk hecas artrlr, lakin bu zaman hecann son samiti m, p, r, s samitlrindn biri il vz olunur: gr hmin heca saitl bitirs, bu samitlrdn biri sadc olaraq hecaya qoulur: g-m-gy, do-s-doma, q-p-qrmz, t-r- tmiz. Aappa sz bu sulla yaransa da, grndy kimi, bir az frqlidir. 2. Sintaktik sulla Adi drcd olan siftlrin vvlin lap, daha, n, olduqca datlar, tnd sz v ya dm hissciyi artrlr: n gzl, lap qrmz, tnd-gy, dma. Sual 23- cavab Siftin cmld rolu ndn ibartdir? Siftin cmldki birinci sintaktik vzifsi izah etdiyi szdn vvl glmsi-tyin olmasdr, lakin bzn el olur ki, sift isimlrk hm ismin, hm d siftin vziflrini dayr: Sift tyin kimi: Baya (nec?) mahn Sift xbr kimi: Mnim dostum zgndr. (necdir?) Sift mbtda kimi: Qoca (kim?) birdn dillndi. Sift tamamlq kimi: Arxadakn (hansn?, nyi?)mn aparacaam. Sift zrf kimi: Snsiz (nec) yaaya bilmirm. Bzn siftlr cmld ismin rolunda x ed bilir. Bu zaman sift sift mxsus xsusiyytlrini itirrk isimlir, amma morfoloji baxmdan sift olaraq qalr: Gzl qzlar, gzllr. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlrini itirir: 1. lamt v ya keyfiyyt bildirmsini; 2 . Siftin suallarna cavab vermsini; 3 . Tyin olma xsusiyytini; 4 . simdn vvl glm xsusiyytini. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlri qazanr: l. Ad bildirmk: gid gldi 2 . Cmlnin mbtda v tamaml olmaq: Dahilr yanlmrlar. Dlidn all sz. 3 . Hallanr: irin, irinin, irin, irinin, irind, irindn 4 . Cmlnir: cavanlar, yaxlar Mnsubiyyt gr dyimk: qaragzm, qaragzn. simsiz ilnm xsusiyytini: orular, dlilr.
• 22 QEYD: mumiyytl, sift aid olduu isimsiz ilnrs, isimlmi hesab edilir. stisna olaraq, birbaa xbrlik kilisi qbul edrk cmlnin xbri olduqda isimlmy d bilr: Bizi xilas edn bu igiddir (kimdir?)-simlmidir. Mnim dostum igiddir (necdir)-cmlsind is dostun keyfyyti vuruland n isimlmi hesab edilmir. Lakin sift ism aid kilidn sonra xbr vzifsind x edrs, isimlmi sift hesab olunur. Ms.: Bunlar bizim qhrmanlardr.Sift isimls bel, morfoloji thlil zaman sift kimi gtrlr. Azaltma v oxaltma drcsinin kililrini qbul etmi siftlr sad siftlrdir. Sual 24- cavab Say haqqnda mumi mlumat yazn. sim yann adn, sift is onun lamtini bildirir. yann miqdarn v ya srasn da sas nitq hisssi olan say bildirir. Say ne?, n qdr? nenci? suallarna cavab verir. Sayla sift arasndak oxar chtlr: Hr ikisi isiml bal olur: igid oul, be uaq. Hr ikisi isimdn vvl glir: igid oul, be uaq. Hr ikisi isiml bilir: igidlr, beincilr. Hr ikisi datla iln bilir: lap gzl, lap ox. Hr ikisi, sasn, cmld tyin vzifsind x edir: yax adam, rng Hr ikisi quruluca sad, dzltm, mrkkb olur. Hr ikisi “hans?” sualna cavab ver bilir: Birinci (hans?), bugnk (hans?) hadis Qeyd: gr isim eyni zamanda hm say, hm d siftl ilnrs, o zaman say siftdn vvl ilnir: byk bina. Sayla siftin frqli chtlri: Say yanm miqdarn, sift yann lamtini bildirir. Dzltm say sasn saylardan, dzltm sift is mxtlif nitq hisslrindn yaranr. Saylardan sonra gln isimlr, adtn, cmln bilmir (10 adamlar), siftdn sonra gln isimlr is cmln bilir (zl insanlar). Sual 25- cavab Sayn quruluca v mnaca nvlri bard mlumat verin . Saylar quruluca yer blnr: sad, dzltm, mrkkb. Sad saylar yalnz bir kkdn ibart olur: be, az, xeyli, ox, . Dzltm saylar is -nc4, -lu, -acq, -larca2, -larla2 kililri vasitsi il dzlirlr:
• 23 Msln: birinci, yzlrl, minlrc, oxlu, azacq. Mrkkb saylar yazlna gr iki cr olur: 1. defisl yazlanlar: -drd, lli-altm 2. ayr yazlanlar: ikid bir, on be, bir qdr Saylarn mnaca aadak nvlri var: I Miqdar saylar Miqdar saylar mnaca yer blnr: myyn miqdar saylar, qeyri-myyn miqdar saylar, ksr saylar. 1. Myyn miqdar saylar: yann konkret sayn bildirir. Be bina. Myyn miqdar say, adtn, ne? n qdr? sualma cavab verir. Quruluca sad v mrkkb (trkibi) olur: be, , on be, lli iki. Dilmizd quruluca sad olan 23 miqdar say var. Myyn miqdar sayndan sonra gln isim hmi tkd olur: iki kompyuter, bir vrq. Myyn miqdar say yazda hm rqml (5), hm d hrfl (be) yazla bilir. Myyn miqdar say il isim arasnda ox vaxt numerativ szlr ilnir: be nfr kii, ba qoyun, iki dn kitab, sap mirvari. Bu nmunlrd nfr, ba, dn, sap szlri numerativ szlrdir. Aadak szlr d numerativ sz kimi iln bilir: tik, dd, imdik, stkan, otaq, ct, dst, qab vedr, kilo, qram, metr, litr, top, vaqon, gbz, kasa, sap v s. 2. Qeyri-myyn miqdar saylar Qeyri-myyn miqdar saylar yann txmini miqdarn bildirir v yalnz n qdr? sualna cavab verir. Ms: az, ox, bir az, bir qdr, bir sra, az-ox, oxlu, azacq, minlrl, yzlrc, xeyli, be-alt, bir ox v s. Qeyri-myyn miqdar saylar quruluca sad, dzltm v mrkkb olur: az, azacq, -drd. Az, ox saylar datla iln bilir: n az man, lap ox insan. Bir sra, bir ox saylarndan sonra gln isimlr cmd olur: bir ox mktblr. ox, onlarla, yzlrc saylarndan sonra gln isimlr hm tkd, hm d cmd iln bilr: onlarla mllim, onlarla mllimlr. Yerd qalan qeyri-myyn miqdar saylardan sonra gln isim hmi tkd olur.
• 24 3. Ksr saylar Ksr saylar tamn hisssini v ya tam v hissni bildirir: d bir, tam onda drd. Ksr saylar n qdr?, ne hiss? sualna cavab verir. Myyn miqdar saylar v -da2 hal kilisinin kmyi il yaranr. Ksr saylar, adtn, mnsubiyyt kilisi il birlikd ilnir. Qeyd: Ksr saylan rqmlrl yazlanda vergldn d istifad olunur: 3,5 II Sra saylar Sra saylar yann srasn bildirir: birinci sinif, axrnc mrtb. Sra saylar, sasn, nenci?, mtnd is bzn d hans? sualna cavab verir. Sra saylarndan sonra gln isim cmd d ola bilr, tkd d: 10-cu sinif, 10- cu siniflr. Sra saylar, sasn, myyn miqdar saylarna v vvl, axr, son zrflrin v filan vzliyin -mc4 kilisi artrmaqla yaranr: ikinci, axrnci, sonuncu. Sonu saitl bitn szlrd -nc4 kimi yazlr: yeddinci, altnc. Sra saylarnn mxtlif yaz formalar var: birinci; 1-ci; I; 1.; 1)