Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

“Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”. “Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”. ədəbiyyatımızın maraqlı bir qolu haqqında monoqrafiya. “Elmi irsimiz” silsiləsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb.

mUsTAqiLLiK dAvri drAmATUrgiYAsi

mUsTAqiLLiK dAvri drAmATUrgiYAsi
Muhtaram o‘quvchi! Siz jahon adabiyoti tarixidan joy
olgan eng nodir dramatik asarlarning sahna talqinlarini
ko‘rgan, o‘zbek milliy dramalarining ko‘p namunalaridan
boxabar bo‘lishingiz kerak. Zero, ushbu adabiy turning yuza-
ga kelishida o‘zbek mumtoz adabiyoti va xalq og‘zaki ijodi-
ning ta’siri bilan bir qatorda dunyo adabiyotining yetakchi
dramatik an’analari ham katta ahamiyat kasb etdi. Ada-
biyotshunoslik fani e’tiboridan dramaga xos adabiy-nazariy
qonun-qoidalarga mos asarlarning sahnaga chiqishi XX asr
boshlaridagi o‘zbek madaniy muhiti bilan bog‘liq, albat-
ta. Jadid ma’rifatchilari dramatik asarlar o‘ynaladigan teatr
sahnasiga ibratxona sifatida qarashgan edi. Teatr sahnalari
o‘z vaqtida taraqqiyot yo‘liga chiqayotgan xalq uchun bami-
soli oyina vazifasini o‘tadi. Shunga ko‘ra, hozirgi o‘zbek
dramaturgiyasining o‘ziga xos uzoq tarix qa’ridan kelayotgan
adabiy-estetik umumiy asosi va o‘tgan asr boshlariga borib
taqaladigan yuz yillik tarixi bor. O‘zbek dramasi tarixidan
siz «Padarkush» (Mahmudxo‘ja Behbudiy), «Abulfayzxon»
(Fitrat), «Sohibqiron» (Abdulla Oripov) kabi ayrim namu-
nalarni o‘qigansiz, albatta.
Dramatik tur janrlaridan biri bo‘lgan komediyada mual-
lif o‘z g‘oyasini xarakter, kulgi va shunga mos tanlangan
voqelik
ning sahnadagi badiiy talqini vositasida ifodalaydi.
Fojia janrida esa qahramonlararo, mavjud ijtimoiy-ma’naviy
muhitlararo haddan tashqari kuchli ziddiyatlar oqibati bo‘lgan
fojia ko‘rsatiladi; bu ayanchli vaziyat tufayli o‘quvchi yoki
tomoshabin qalbida achinish tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Yana bir
e’tiborli jihat shuki, o‘zbek dramaturgiyasi tarixida o‘zida har
ikki adabiy janrga xos xususiyatlarni jamlagan «Temir xotin»
nomli (Sharof Boshbekov) tragikomediya ham mavjud. Uni
ko‘rgan yoki o‘qigan odam asarda qatnashayotgan obrazlar
holidan ba’zan beixtiyor kuladi va ayni damda og‘ir mehnat
ostida ezilgan insonning fojiaviy holatidan qayg‘uga botadi,
chuqur o‘yga toladi.
O‘zbek dramaturgiyasi tarixida mustaqillik davri alohida
bosqich sanaladi. Bu davr o‘zbek dramalarida o‘zbekona

121
turmushning eng muhim qirralariga, milliy qadriyatlar va
urf-odatlar talqiniga alohida diqqat qaratiladi. Mustaqil mam-
lakatning har bir ongli odami o‘zligini, o‘z o‘tmishini, dunyo
ilm-fani, madaniyati, adabiyoti va san’atiga beqiyos hissa
qo‘shgan ajdodlarining ulkan mutafakkir shaxslar bo‘lganini
juda teran anglashi lozim. Insonga milliy o‘zlikni anglatishda
dramatik asarlar so‘z san’atining boshqa janrlariga qaraganda
kuchliroq ta’sir o‘tkazadi. Sahnadagi qahramonlar
ning so‘zla-
ridan ta’sirlanadi va ularning xatti-harakatlarini o‘z ko‘zlari
bilan ko‘radi; ba’zan sahna bilan tomoshabin orasidagi che-
gara yo‘qoladi. Aktyorlar sahnadan odamlar orasiga tushib
keladi; tomoshabin esa bamisoli o‘zini sahnada his etadi.
Har qanday badiiy asarda insonlarning ma’naviy kamo-
loti yoki tubanlashuvining obrazli tasviri muhim sanaladi.
Jumladan, mustaqillik davri o‘zbek dramalarida ham zamon
kishilari yoki tarixiy shaxslarning odilligi, haqgo‘yligi, xolis-
ligi, olimligi, sadoqati, mardligi hamisha shu insoniy fazi-
latlarning zidi bo‘lgan axloqiy-ma’naviy tushunchalar bilan
yonma-yon muhokama qilinadi. Tabiiyki, bunday murakkab
va ziddiyatli hayot girdobiga tushgan qahramonlar orasidan
har doim yuksak insoniy kamolot darajasiga ko‘tarilgan chin
ma’nodagi yuragi butun shaxslar g‘olib bo‘lishadi.
Sir emaski, hamma zamonlarda dramatik asarlar bevosita
sahna hayoti bilan bog‘liq bo‘lib kelgan. Muallif qahramon-
larining sahnada o‘zlarini tutishlarini va o‘sha asarni to-
moshabin qanday qabul qilishini ko‘z oldiga keltirishi hamda
syujet voqeligining barcha komponentlarini puxta o‘ylashi
kerak. Boshqa adabiy tur va janrlar bilan dramatik asarlar
taqqoslanganida uning poetik xususiyati va tarkibiy tuzulishi-
ni yaxshi anglab olish mumkin. Dramatik asar voqelikning
o‘ziga xos badiiy talqini bo‘lgani uchun obraz
lar tabiati ham
dialogik va monologik nutq, xatti-harakat, imo-ishora, sukut,
yig‘i yoki kulgi kabi sahnaga xos tasviriy-psixologik vositalar
yordamida ochiladi. Tabiiyki, bu omillar sahna asarining
umrboqiyligini ham belgilaydi.
Umuman, bugungi o‘zbek dramaturglari ozod yurt yosh-
larining ma’naviyati yuksak, axloqi pok, ruhiy olami mus-
tahkam bo‘lishiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shmoqda.

122
mUsTAqiLLiK dAvri
drAmATUrgiYAsidAN NAmUNA
TANHO QAYIQ
Orol bobodan dramatik rivoyat
QATNASHDILAR
O r o l b o b o
A m e t
J u m a b o y
T i l o v b e r g a n
G e n j a m u r o d
O ‘ t a g a n m a x s u m
Q a l i m b e t
G u l x a d i c h a
R o h a t S o b i r o v n a
Birinchi qism
1
Atrofi qamish chiy bilan o‘ralgan, dov-daraxtsiz yaydoq
hovli. Bir yonda bahaybat duradgorlik dastgohi, tegishli
asbob-anjom; yerda eski imoratlardan chiqqan uzun-qisqa
taxta-yu tunuka qirqimlari, nam latta o‘rab simga tortilgan
egma-qayishqoq tol novdalari-yu yirik-yirik mum palaxsalari
va qirindi-payraxalar aralash-quralash bo‘lib yotibdi.
Erkin A’ZAM
O‘zbekiston xalq yozuvchisi
(1950­yilda tug‘ilgan)

123
Ish chala, chala ishlar.
Qarshi tarafda tayyor mahsulot – katta-kichik qayig‘-u
qayiqchalar qator qilib chetanga suyab qo‘yilgan. Biri qora-
moyga bo‘yalgan, biri qizil, biri kumushrang; chetroqdagilari
hali bo‘yoq ko‘rmagan – ajralib turibdi.
Hovlining to‘rida – ro‘parada g‘aribgina, pasqam bir
kulba. Eshigi nimochiq, derazalari lang. Zehn solib qaralsa,
eshik ham, deraza qasnoqlari ham qayiqqa mengzab ketadi,
allanechuk qayiqsimon namoyishda. Uyning chap tomonida
bo‘g‘otga tirab qo‘yilgan narvon ham shunday; aslida-ku u
eski bir qayiq bo‘lib, to‘nkarilgan-u orqasiga taxta qoqib
zina yasalgan, xolos.
Tom boshida ham bir qayiq! Ammo u xiyla haybatdor,
hashamatli, ikki uchida baliqsimon bezaklari ham bor.
Ana shu qayiqning qoq belida kontoparlar kiyadigan soya-
boni serbar allaqanday movut qalpoq cho‘qqayib ko‘rinadi.
Suvda qalqib turgan kabi u goh baralla ko‘zga tashlanadi,
goh «cho‘kib» ketadi.
Tong bo‘zara boshlagan palla. Bir maromdagi xurrak
tovushi.
Tom ustidagi qayiqqa jon kirib daf’atan chayqalib keta-
di-yu undan soch-soqoli o‘siq, yoshini bilib bo‘lmaydigan bir
qariya bosh ko‘taradi. U ko‘kragida yotgan qalpoqni haf-
salasizgina boshiga qo‘ndirib, tevarak-atrofga vazmin alang
lab
nazar soladi.
Orol bobomiz mana shu kishi.
O r o l b o b o (tashvishmand g‘udranib). Qum, qum.
yer-u osmon qum-a, tavba! (Tikila-tikila, birdan yuzi yori
sha-
di.) Yo‘-o‘q, suv bu, suv! Qara, oftobda shishaday yalt-yult
qilyapti jonivor. Orol qaytib kelibdi! Orolim! Bir kecha-
da suvga to‘libdi, yashasin, dod! Ana – mavjlari! Ana –
to‘lqinlar! Vah, qayiqlar ham suzib yuribdi. (U huvillab
qolgan ovul tomlaridagi uzoq-yaqin qayiqlarni o‘zicha sa-
nay ketadi.) Bir, ikki, uch. yetti, sakkiz, to‘qqiz. Iye,
shoshma, suv nega buncha sarg‘ish? Ana, mavjlari ham,
to‘lqinlar ham sap-sariq. Ha-a, bo‘ldi, bo‘ldi – loyqalan-
gan. Loyqalanib-loyqalanib to‘ladi-da suv! Ammo. xuddiki
qum deysan, qumning o‘zginasi-ya. Ko‘zingni yiribroq qa-

124
rasang-chi, kallavaram, qum bo‘lmay nima u axir?! Orol
suvga to‘lganmish! Suvlari mavjlanib yotganmish! Sen yasa-
gan qayiqlar suzib yurganmish. Har erta shu ahvol-a!
Tushingni ana – qumga, qumliklarga ayt! He, esini yegan
telba chol! Oroling seni tashlab ketganiga necha zamonlar
bo‘ldi-ku! Endi qaytmaydi u, ey nodon! Sen esa bir ovulda
bir o‘zing so‘ppayib o‘tiribsan. Qo‘ni-qo‘shni ovuldoshlaring
allaqachon ko‘ch-ko‘ronini ko‘targan, hovli-joylari boyo‘g‘liga
makon bo‘lib yotibdi, ana! Lekin – har birining tomida
bittadan qayiq. Sen yasagan qayiqlar, shogirdlaring yasagan
qayiq. Suvga tashna, suvga ilhaq. Suzadigan suv bo‘lmasa,
mavj-u to‘lqinlar bo‘lmasa, yasagan qayig‘ing kimga kerak?!
(Qariya ruhsiz, qayiqning ikki yonidan ushlab, eran-qaran
joyidan qo‘zg‘aladi. Yotoq-qayiq uzra ajab bir qiyofada qad
rostlab, osmonga boqadi.) Quyosh! Bugun ham chiqibdi.
Har kuni chiqadi. Charchamaydi, erinmaydi. Qarimasmikan
shu? Qariydi, qariydi. Qishga borib bu ham qariydi. Senga
o‘xshab qoladi – harsillab, qarashlari xira tortib. Ammo
ko‘klam kelganda tag‘in charaqlab ketadi-da. Yasharib. Sen-
chi, sen ham qaytib yashararmikansan? Tavba de, tavba de!
O‘zingni quyoshga teng ko‘rding-a, manglayi qora! Yoshlik
chog‘laring, Orol bo‘ylarida Oykumushning belidan quchgan-
laring yodingdan chiqibdi-da, noshukur?! Ha-a, esingni tanib,
ko‘rgan-bilganing – Orol bo‘ldi. Ko‘m-ko‘k mavjlararo otang
qayiqda eshkak eshib borayotir, sen uning qo‘ynida. Shun-
dan oting «Orolbola» bo‘lib ketdi. Keyin-keyin – Orolboy,
endilikda – Orol bobo. O‘zingning oting-chi, o‘zingning
chin oting nima edi? E, kimning esida bor deysiz! «Orol»
bo‘lsa kerak-da. Ishqilib, yoshingni yashading, oshingni
oshading endi, birodar. Uff! Nechaga kirdim o‘zi? Xuddi
ming yildan buyon borman-u yana ming yil o‘lmaydigan-
dekman-a! Yo‘-o‘q, Orolboy, hozirlikni ko‘ravering, bugun
bo‘lmasa, ertaga. Yoshligingiz ham, umringiz ham Orol
bilan ketgan, qaytmaydi endi u! Uff. (Qariya engashib,
qayiq ichida qarmoqqa ilashib yotgan kattakon baliqni du-
midan ko‘taradi, u yon-bu yon aylantirib qaraydi.) Yirikkina!
Xudoyim bu kecha ham siylabdi. Qulluq, qulluq!
Qariya bir qo‘lida qalpog‘i, bir qo‘lida baliqni osiltirib
tom qirg‘og‘iga keladi va avaylabgina qayiq-narvondan hovli-

125
ga tushadi. Yonboshdagi o‘choq taraf yurib, baliqni qozonga
soladi-da, ustunga ilig‘liq sochig‘ini yelkasiga tashlab uy
orqasiga o‘tib ketadi.
2
Duradgorlik dastgohining bir chetida tushlik dasturxon:
non bo‘laklari, uch-to‘rt dona oqqand, qora qumg‘onda
choy. Orol boboning shogirdlari – o‘spirin yigitlar Jumaboy,
Tilovbergan, Genjamurod – birovi dastgoh qirrasiga suyanib
non kavshamoqda, birovi yerga cho‘nqayib sopol kosadan
xo‘rillatib choy ichayotir, kalta-kulta taxtadan qo‘lbola kursi
yasab olgan, yana biri bekorchilikdan hushtak chalib o‘tirib-
di. Yagona buklama brezent o‘rindiqda Orol boboning o‘zi,
ensasini qashlab o‘y suradi.
O r o l b o b o (hushtakchi Genjamurodga). Ha, shaytonni
chaqiryapsanmi?
G e n j a m u r o d (anqayib). Shaytonni? Nega.
O r o l b o b o. Hushtak chalish – shaytonni chaqirish
bilan barobar. Shunday gap bor, eshitmaganmisan?
G e n j a m u r o d. Hamma chaladi-ku hushtakni.
O r o l b o b o. Bilib-bilmay chalsa kerak-da. Senga
o‘xshab.
J u m a b o y (iljayib). Ovulingizda shayton qoptimi, Orol
bobo, hammasi har yoqqa to‘zib ketgan-ku!
O r o l b o b o. Shayton degani hamma joyda bor, ham-
ma joydan topiladi. Odamzodning ichida bo‘ladi-da u.
Sezdirmaygina kirib, in qurib oladi.
T i l o v b e r g a n. Bizning-chi, bizning ham ichimizda
bormi?
O r o l b o b o (miyig‘ida kulimsirab). Qaydam deysan.
Ichida borini har kim o‘zi biladi.
G e n j a m u r o d. Masalan, mening ichimda shayton-pay-
ton. hech narsa yo‘q.
T i l o v b e r g a n (qiqirlab). Shuning uchun hushtak chalib
uni chaqirayotgandirsan-da. A, bobo?
O r o l b o b o. Sizlarda shayton nima qilsin, bolam! Bad-
niyat ko‘ngilda bo‘ladi u. Sizlarning dillaring oqchorloqning
to‘shidek beg‘ubor! Yo‘qsa, menga o‘xshagan bir devona-

126
ga qo‘shilib, bekordan-bekor qayiq yasab o‘tirarmidilaring.
Hatto qo‘l chaygali bir ko‘lmak topilmasa, Orolimiz huv
olislarga ketib qolgan bo‘lsa.
T i l o v b e r g a n. Bir kuni qaytib keladi, deysiz-ku o‘zingiz
doim?
O r o l b o b o ( jonlanib, komil ishonch bilan). Albatta
qaytadi! Men ko‘rolmasam, sizlar ko‘rasizlar o‘sha kunni,
xudo xohlasa! Bu yasagan qayiqlaring nima uchun axir.
J u m a b o y (tamshanib). Baliq yeb bunaqa totlisini ko‘r-
maganman, rosti!
O r o l b o b o. Ha-a, baliqdan baliqni ajrata bilasan, sen
bola! Qulboy qarmoqning nevarasisan-da, iliging baliq mo-
yiga to‘la. O‘sha bobong men yasagan qayiqlarni minib ov
ovlagan.
J u m a b o y. Eshitganman. Otam aytgan. Lekin siz har
kuni bunaqasini qayoqdan olasiz-a, Orol bobo?
O r o l b o b o ( ajab bir ixlos-u qanoat bilan). Xudo
beradi, bolam, xudo!
T i l o v b e r g a n (ajablanib). Xudo?! O‘z-o‘zidan beraveradi-
mi, bekordan-bekor. Bu qum sahroda qayoqdan toparkan u?
O r o l b o b o. Ollohimning karomati beadad, o‘g‘lim!
Kerak bo‘lsa, mana shu qumingni zarga aylantiradi. Kerak
bo‘lsa.
T i l o v b e r g a n. Nimaga bo‘lmasa Orolni to‘ldirmayapti?
G e n j a m u r o d. Ha, nega quritib qo‘ydi uni?
O r o l b o b o. Tavba deb gapiringlar, bolalarim. Xudo
emas, sen bilan menga o‘xshaganlar boshiga yetdi Orol-
ning. (Shogirdlarining savolchan nazariga javoban.) G‘a-
zabini qo‘zg‘adik-da. Hali aytdim-ku, shayton oraladi
ichimizga, vasvasa soldi. Ana shuni quvsang, ana shun-
dan xalos bo‘lsang, bir kun qarabsanki, Oroling suvga
limmo-lim to‘lib turibdi-da! (Bir lahza tin olib.) Qani,
yigitlar, qo‘zg‘aldik! Bekorchidan xudo bezor. Omin, Oro-
limiz suvga to‘lsin, suvlari baliqqa to‘lsin, Ollohi akbar!
(Qariya yuziga fotiha tortib, kaftini tizzalariga tiragancha,
inqillay-sinqillay o‘rnidan turadi.) Men peshinimni o‘qib
olay, sizlar. Tilov, sen bola bo‘yog‘ingni oxiriga yetkaz,
xo‘pmi? Sen, Jumaboy, anovi o‘lchab qo‘yilgan taxtalarni
arralab turasan. Genja qarashar. (Tashvishmand alanglab.)

127
Amet. Ametimizdan bugun ham darak yo‘g‘-a? Nima
bo‘ldi ekan? Keyingi vaqtda mashqi pastroq ko‘rinadi o‘zi
shu bolaning.
J u m a b o y. Kim bilsin, har erta orqalaringdan yetib
boraman, deydi-yu, keyin esa.
Xuddi shu choq chetan eshik ochilib, sheriklaridan tikroq,
dadilroq yigit – Ametning o‘zi ko‘rinadi.
O r o l b o b o (chehrasi yorishib). Xizrni yo‘qlasak bo‘lar-
kan. Kel, Ametboy, tinchlikmi?
A m e t (xomushroq). Assalomu alaykum. Uyda yumush
ko‘payib ketdi, oqsoqol.
O r o l b o b o. Mayli, bularingga bosh-qosh bo‘lib tur-chi,
gaplasharmiz.
G e n j a m u r o d. Buningizning ichiga hali siz aytgan
shayton kirib olgan bo‘lmasin tag‘in, Orol bobo!
O r o l b o b o (unga o‘qraygandek). Tilingni tiy, bola!
Alhazar!
Chol o‘choq og‘zida turgan sopol oftobasini olib, uyning
panasiga g‘oyib bo‘ladi. Shogirdlar topshirilgan yumushlar-
ga unnab ketishadi. Tilovbergan bo‘yoq chelagini ko‘tarib,
chetanga suyab qo‘yilgan qayiqlar tomon yuradi. Jumaboy
bilan Genjamurod bir chetga uyilgan taxtalarni saralamoqqa
kirishadi. Birgina Amet hovli o‘rtasida bekor qaqqayib tu-
ribdi. O‘ychan, allanechuk taraddudda.
G e n j a m u r o d (o‘girilib). Ha, shayton, sen-chi.
A m e t (unga beparvo). Bu yoqqa kelinglar-da. Gap bor!
U bolalarni girdiga yig‘ib, qo‘lida uzun bir kaltak, yerga
aji-buji shakllar chizgan bo‘lib allanimalarni uqtira boshlaydi.
J u m a b o y (axiyri jig‘ibiyron bo‘lib). Kallang joyidami,
Amet, shuncha shishani qayoqdan olasan axir?!
G e n j a m u r o d. Xomxayol, xomxayol! Uch kun uyda
o‘tirib, topib kelgan gapini qara buning! Nima, shisha
zovuting bormidiki. Egri jiydaning tagidan o‘tmaganmisan,
mabodo?
A m e t. Ana – ovulni shisha bosib yotibdi! Hech kimga
keragi yo‘q, egasiz! Asta ko‘chirib olaverasan-da.
J u m a b o y. Xo‘p, ko‘ndik, sen aytganday bo‘laqolsin,
mayli. Lekin bu bepoyon sahroni bir ovulginadan chiqqan
shisha bilan qanday to‘ldirasan, shunisidan gapir!

128
A m e t. Sidirg‘asiga shisha to‘shab chiqish shart emas,
oshna, tushunsang-chi. Har-har joyga tashlab ketilsa kifoya,
ko‘zni qamashtirib, suvday yaltirab yotaveradi. Keyin, chor
tarafni shishaga to‘ldirasan deyayotganim yo‘q-ku, axir. Faqat
Orol tomoni bo‘lsa bas.
G e n j a m u r o d. Umuman, shu masxarabozchilik kimga
kerak o‘zi?! Sho‘rlik cholni aldab, laqillatganday bo‘lib.
A m e t. Hech kim uni aldamoqchi, laqillatmoqchi emas,
jo‘ra, o‘ylab so‘zla! Ko‘ngil ovlash deydilar buni, bilsang!
Mana, senu menga shuncha hunar o‘rgatdi, ustozimiz, ko‘rib
ko‘zi bir quvnasin, armonda ketmasin degan niyatda edim-
da, xolos.
J u m a b o y. Bilamiz, bilamiz, cholning senga mehri
bo‘lakcha, shogirdlarining zo‘risan. Lekin erta-indin o‘zing
huv bir yoqlarga chog‘lanib turibsan-ku, bu yog‘i necha
puldan tushdi.
A m e t. Men hech qayoqqa bormayman! (Keyin sal
bo‘shashganroq ko‘yda.) Ketar bo‘lsam ham. Mayli, senlar
qo‘shilmasang qo‘shilma, shu ishni bir o‘zim bajarmasam,
nomard sananglar meni!
G e n j a m u r o d. Katta ketmang, katta ketmang, Amet-
boy! Yolg‘iz o‘zingiz.
A m e t. Ana ko‘rasizlar! Men sizlarni oshna, og‘ayni deb
yursam.
O r o l b o b o (namozini tugatib qaytgan, hovli boshida
to‘xtab). Yigitlar deyman. mana, Ametboyimiz kelib, saf-
laring to‘ldi. Qo‘sh-qo‘sh bo‘lib anovi ikki qayiqni tomga
qo‘ndirib kelsalaring-chi, a?
J u m a b o y. To‘g‘ri, to‘g‘ri. Qurib yotganiga necha kun
bo‘ldi!
O r o l b o b o. Shunday qilinglar, chirog‘larim.
Xuddi shu farmoyishni kutib turgandek, aslida xufya
maslahatlari chala qolganidan norozi shogirdlar darhol qa-
not chiqarib, chetanga suyab qo‘yilgan tayyor qayiqlar sari
yurishadi.
J u m a b o y (cholga o‘girilib). Kimnikiga eltamiz, bobo?
O r o l b o b o (o‘ylangan bo‘lib). Qizg‘ishini-i.
J u m a b o y (yalingannamo). Pirnazar eshkakning tomiga
qo‘yaylik shuni.

129
O r o l b o b o (shahodat barmog‘ini tahdidli o‘qtab). Pir-
nazar – tog‘a qavming-da, a? Qay go‘rga ko‘ch ko‘targan
o‘zi shu?
J u m a b o y (hamon ilinj bilan). Nukusga. Baland uylarga.
Katta o‘g‘li o‘sha yoqda-ku, amaldor!
O r o l b o b o (cho‘rt kesib). Yo‘q! Eshkakka xiyonat
qilib juftak rostlaganga qayiq yo‘q! Buni Najim muallimning
tomiga o‘rnatasan. Uqdingmi?
T i l o v b e r g a n. Qorasini-chi, qorasini? O‘zim bo‘yagan-
man. To‘qliboy polvonnikiga olib boraylik? Xiyonat qilma-
gan u!
O r o l b o b o. Ota-bobosining ovulini tashlab salqin to-
monlarga qochgan bachchag‘arni aytasanmi? Hah, mug‘om-
bir! Otaginangning oshnasi edi-da u, shundaymi?
T i l o v b e r g a n. Bir serkaning ustidan otam u bilan rosa
urushganlar, o‘zim ko‘rganman!
O r o l b o b o. Qo‘y, qo‘y. Biri u yoqqa tortadi, biri bu
yoqqa. He, g‘irromlar! G‘irrom ustaning qo‘lidan chiqqan
qayiqqa suv kiradi, bilib qo‘yinglar!
T i l o v b e r g a n (norozilangan kabi). Suv deysiz, suvning
o‘zi qani?!
O r o l b o b o (yer ostidan unga o‘tkir tikilib). Suv –
bo‘ladi! Suv – keladi. Kelmaydigan bo‘lsa nega qayiq
yasab o‘tiribsan, xo‘sh? Ol, ko‘tar! Eltib buni huv ovuldan
chiqaverishdagi Jang‘il momoning kulbasiga tiklab kelasanlar.
Gap shu!
G e n j a m u r o d. Jang‘il momo deysizmi? Uning o‘lib
ketganiga ming yil bo‘ldi-ku.
O r o l b o b o (shashtidan qaytmay). Yana ming yil bo‘lsin!
Jannati kampir edi. Boyoqishning choli Orolga cho‘kib ket-
gan. Ming yil emish! O‘zlari nechaga kirdilar, yigit?
J u m a b o y (yer suzib). Bu yil o‘n to‘qqizga to‘laman.
O r o l b o b o. Barakalla, o‘n to‘qqizga to‘ladigan azamat-
ning gapini qarang! Bo‘l! Narigi boshidan ol-chi, qani!
G e n j a m u r o d (Jumaboy bilan sheriklashib qayiqni
yelkasiga qo‘ndirarkan). Ovulingizning tomlari qayiqmozor
bo‘lib ketdi-ku, Orol bobo!
O r o l b o b o (nogahon qahrdan bo‘kirib). O‘v-o‘v! Men
senlarga necha bor aytdim, manglayi qora! Qo‘ltig‘ingga ol

130
axir, qo‘ltig‘ingga! Nima bu, Orol bobongning tobutimidiki bo –
shing
ga qo‘yib olding?! Shayton uribdi senlarni, shayton! He.
Shogirdlar qayiqni apil-tapil qo‘ltiqlab olishadi-da, chetan
eshik sari yurishadi. Hovli o‘rtasida Orol bobo yolg‘iz. Titrab
turibdi.
O r o l b o b o. Nima jin urdi-ya bularni, tavba! (So‘ng
ohista yerga cho‘kib.) To‘g‘ri-da axir, sen qariyaga-ku xudo-
yim g‘oyibdan rizq yetkazib turibdi, buginalar nima qiladi
ertaga? Nima yeb, nima ichadi? He, xudbin, noinsof chol!
3
Kechki payt. Hovli kimsasiz.
Ota-o‘g‘il – qo‘lida «diplomat» portfel, bashang kiyingan
Qalimbet, uning ortidan kundalik engil-boshda Orol bobo
kirib keladi.
O r o l b o b o (qo‘l siltab). Qo‘y, Qalimbet, qarigan
chog‘imda sarson qilib yurma odamni. O‘z uyim – o‘lan
to‘shagim debdilar.
Q a l i m b e t (o‘zini eshitmaganga solib). Hamma jihozi
muhayyo! Mehmonxona-yu oshxonalarini ko‘rdingiz. Bir
boshga yana nima kerak, to‘g‘rimi? («Diplomat»ini dastgoh
ustiga tashlab.) Kichikroq bo‘lsayam obodgina hovli. Yozlarda
karavotni qo‘yib olib.
O r o l b o b o. Kimniki o‘zi u?
Q a l i m b e t. Sizniki-da, ota, sizniki! Sizga deb olindi.
O r o l b o b o (hang-mang). Meniki?! Sotib oldingmi?
Kim dan, qanchaga?
Q a l i m b e t. Uzumini yeng-u, bog‘ini so‘ramang. Huku-
mat bobo qurgan uni! Puli to‘lansa bas, qurib beraveradi.
Qarigan chog‘ingizda bir suyuntiraylik dedik-da sizni. O‘ti-
ring bunday, o‘tiring. (U mehribonlik bilan kiftidan tutib
otasini hovli o‘rtasidagi buklama o‘rindiqqa o‘tqizadi, o‘zi
shunga yondosh qo‘lbola kursidan joy oladi.) Yurasizmi endi
bu cho‘lu biyobonda! El-ulus bizni ayb qilyapti-ku, shundoq
o‘g‘il-qizlari shaharlarda davron surib yuribdi-yu, otalari huv
bir ovloqda qarovsiz qolib ketgan, deb.
O r o l b o b o (hasratomuz). Cho‘l-u yobon deysan.
Onang mana shu yerda yotibdi, bobo-momolaring shu yer-

131
da. Ularni tashlab men qayoqqa ketardim, o‘g‘lim, o‘ylab
gapiryapsanmi? Onangning mozorini ziyorat qilmagan kunim
dunyo ko‘zimga qorong‘i. Bu yoqda qayiqlarim, Orol.
Q a l i m b e t. Eski ashula! Orol, Orol! O‘zingiz bilasiz-ku,
ota, u endi hech qachon o‘zaniga qaytmaydi, to‘lmaydi.
Qayiqlaringiz ham birovga keraksiz.
O r o l b o b o ( shasht bilan bosh ko‘tarib, jo‘shib).
Nima?! Qaytmaydi, to‘lmaydi. Siz qayoqdan bilibsiz, xu-
domisiz?! Ha, to‘lmaydi! To‘ldirolmaysan uni! Hech bi-
ring! Olim-u ulamong ham, boshqang ham! Chunki baring
foydani ko‘zlaysan! Orol g‘irrom emas, senlar g‘irrom, ha!
Xudo senlarga insof bergan kuni u o‘z-o‘zidan suvga to‘ladi!
Xudoyim to‘ldiradi uni, bilib qo‘y! (Og‘ir xo‘rsinib.) O‘sha
kunni ko‘rib o‘lsam armonim qolmasdi.
Q a l i m b e t. Mayli, mayli, otajon, qattiqroq ketibman,
tavba qildim. Lekin gapning bori ham shu-da, axir. Odam
ertasini o‘ylab ish tutgani yaxshi. Xudo ko‘rsatmasin-u, erta-
ga bir kun. Biz sharmanda bo‘lib qolmaylik deyman-da.
O r o l b o b o. Gap bu yoqda degin? Sharmanda bo‘lmay-
san, qo‘rqma. (Bir zum o‘yga tolib.) Mana, o‘zing bosh-
lading, o‘g‘lim. Mabodo bir kun ajalim yetib, suv kelganini
ko‘rmay ketar bo‘lsam, aytib qo‘yay, jasadimni qayiqqa solib,
Orolga eltib tashlaysan! Mayli, baliqlarga yem bo‘lay! Mayli.
Q a l i m b e t (sapchib tushgudek). Iye-iye, ota, bu nima
deganingiz?! Axir, musulmonchiligimiz qayoqda qoladi unda?
O r o l b o b o (boyagi shashtidan tushmay, birmuncha
muloyim, ammo qat’iy yo‘sinda). Bir musulmon bo‘lsa men-
chalik bo‘lar, Qalimbet! O‘g‘limmisan, mana shu aytganimni
bajarasan, gap tamom! Vasiyat bu, xudoyim ham kechirar.
Q a l i m b e t (yasama bir ko‘tarinkilik bilan). E, otaboy,
qo‘ying halitdan shu sovuq gaplarni! Siz hali ko‘p yashaysiz,
ko‘p! Yangi uylarda davron qilib, a. Qalay, ma’qul keldimi
o‘zi sizga?
O r o l b o b o (bo‘shashibroq, sovuqqina). Yaxshi, yaxshi.
Lekin. (Qo‘l siltab.) Hay, o‘zingdan gapir. Ishlar jilyaptimi
axir?
Q a l i m b e t (jiddiy tortib). Ishlarim yomonmas, ota.
Yomonmas-u, shu keyingi vaqtda unchalik yaxshiyam emas.

132
Orqaga ketgandayroq. Bir xizrsifat odam maslahat berib qoldi
deng. Borib otangizning ko‘nglini obdon ovlab, duosini olib
kelsangiz, bari yurishib ketadi, deydi.
O r o l b o b o. Shunday dedimi o‘sha xizrsifating? Bo‘pti,
mana, duosi bizdan: iloyim, ishlaring birdan yurishib ketsin!
(U yuziga fotiha tortib qo‘yadi.) Shunga keldim de?
Q a l i m b e t (norozilanib). Bunaqa duo emas-da, ota!
O r o l b o b o. Qanaqasidan bo‘lsin, ayt. Qulog‘ingga
quyib olgin, bola: chinakam g‘ayrat bilan, toza ko‘ngil bilan
qilingan ish hyech qachon orqaga ketmaydi – duosi o‘zi
bilan bo‘ladi uning!
Bir damlik sukut.
Q a l i m b e t. Ha, aytganday, eshitdingizmi – Gulxadi-
chamiz deputat bo‘lmoqchi!
O r o l b o b o. Deputat? Qanday deputat?
Q a l i m b e t. Jo‘qorg‘i Kengesga!
O r o l b o b o. Uniyam duo qilib qo‘yish kerakmi? Nima
deb? Jo‘qorg‘i Kengesga o‘tsin debmi, undan narigami.
Q a l i m b e t. O‘zimizdan chiqqani yaxshi-da, ota. Foydasi
tegib turadi: sizga ham, menga ham, o‘ziga ham.
O r o l b o b o. Menga?! Nima, Orolni to‘ldirib beradimi?
Q a l i m b e t. To‘ldirib berar. (kulib) gap bilan! Qizingiz
mahmadona-ku, shuning uchun saylanyapti-da.
O r o l b o b o. Navzanbilloh, navzanbilloh. (Daf’atan
yumshab.) Qo‘zi-qo‘chqorlaring yaxshi yuribdimi? Bir olib
ham kelmaysan, nevaralarimni ko‘rmaganimga necha zamon
bo‘ldi.
Q a l i m b e t. Hozir, hozir. (U shosha-pisha turib, dast-
goh ustida yotgan «diplomat»idan allanarsa – planshetini
oladi-da, tugmachalarini bosa-bosa otasining boshiga keladi.)
Mana, ko‘ring. Qani, toping-chi, manavi kim?
O r o l b o b o (sinchiklab-suqlanib). Kamolingmi? Voy-
bo‘-o‘, arslondek bo‘lib ketibdi-ku! (Yuzini chetga olib.) Tuf-
tuf, yomon ko‘zlardan asragaysan iloyim! (So‘ng jur’atsizgina
engashib, planshetga lab tegizib qo‘yadi – o‘pgan bo‘la-
di.) Shuginani qavatimga qo‘yib ketmading-da, Qalimbet.
To‘ng‘ich nevara – bobosiniki degan udumlar bo‘lgich edi.
Q a l i m b e t. Nima, ovulma-ovul tezak terib yursinmidi.

133
O r o l b o b o (orzumandona). Qayiqsoz qilardim. Zo‘r
qayiqsoz usta!
Q a l i m b e t (eshitmaganga olib). Bunisini taniyapsizmi?
Kim. (Chol tikila-tikila topolmagach.) Gulzira-ku, Gulzira!
Yaxshilab qarang.
O r o l b o b o. Qiz maxluqning shaytoni bo‘larmish, qu-
log‘idan tortib o‘stiraverarmish. Cho‘zilib qolibdi qizing.
Omon bo‘lsin, omon bo‘lsin.
Q a l i m b e t. Mana bunisi-chi.
O r o l b o b o (qaray-qaray, bo‘yniga oladi). Buningni
taniyolmadim, rosti. Ko‘rmagan ekanman. Kenjatoying bo‘lsa
kerag-a?
Q a l i m b e t. Ha, oti ham Kenjabek.
O r o l b o b o. Umrini bersin iloyim.
Q a l i m b e t. Keling, endi dunyoga sayohat qilamiz! (U
«mo‘jiza»sining tugmachalarini bir-bir bosib, izoh bera
boshlaydi.) Mana bu yer Arabiston, Saudiya Arabisto-
ni. Ka’bamiz shu yerda, qarang. Bunisi – Hindiston,
bunisi – Pokiston. Mana – O‘zbekistonimiz! Orolni
toping-chi, qani, ko‘raylik. (Chol hadeb tikilavergach.)
Mana, mana!
O r o l b o b o (hafsalasi pir bo‘lib). Shuginami? Orol
shu

mi? E-e, ko‘tar! (U qo‘lining orqasi bilan planshetni
na ri suradi.)
Q a l i m b e t (kulib). Shugina. Sizga qolsa, butun dunyo
Oroldan iborat bo‘lsin-da, a? O‘-o‘rtasida bitta qayiq – yak-
ka, tanho qayiq, unda – siz.
O r o l b o b o ( kufri qo‘zib). Tur, jo‘na, uy-puying kerak
emas menga!
Qalimbet mulzam o‘tira-o‘tira, dastgoh ustidan «diplo-
mat»ini yulqib olib planshetni joylaydiyu otasi tomon bir
o‘qrayib, hovlini tark etadi.

Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

“Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”. “Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”. ədəbiyyatımızın maraqlı bir qolu haqqında monoqrafiya. “Elmi irsimiz” silsiləsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb.

Himalay Ənvəroğlu (Qasımov)

Dərslik, elmi kitablar

Himalay Ənvəroğlu (Qasımov). “Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”. ədəbiyyatımızın maraqlı bir qolu haqqında monoqrafiya. “Elmi irsimiz” silsiləsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb.

Milli Virtual Kitabxananın təqdimatında

Bu elektron nəşr Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu ilə http://www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxananın “Elmi irsimiz” silsiləsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb və yayılır.

Elektron Kitab N 03

YYSQ – Milli Virtual Kitabxananın e-nəşri N 03 (71 – 2012)

Kulturoloji layihənin bu hissəsini maliyyələşdirən qurum:

Himalay Ənvəroğlu (Qasımov)

“Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”

YYSQ – Milli Virtual Kitabxananın e-nəşri N 03 (71 – 2012)

Virtual redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-kulturoloq

YYSQ – Milli Virtual Kitabxana. Bakı – 2012

Himalay Ənvəroğlu (Qasımov). “Azərbaycan dramaturgiyası: tarixilik, müasirlik”. ədəbiyyatımızın maraqlı bir qolu haqqında monoqrafiya. “Elmi irsimiz” silsiləsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb.

“Multikultural və tolerant dəyərlərimiz: tarixilik, varislik, müasirlik” mövzusunda konfrans keçirilib

Fevralın 11-də Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda “Multikultural və tolerant dəyərlərimiz: tarixilik, varislik, müasirlik” mövzusunda konfrans keçirilib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) və Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin birgə təşkilatçılığı ilə reallaşan konfransda hüquq mühafizə orqanlarının nümayəndələri, dini icmaların rəhbərləri, din xadimləri, ictimaiyyət nümayəndələri, ziyalılar və gənclər iştirak ediblər.

Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Süleyman Mikayılov konfransın əhəmiyyətindən danışaraq, ölkəmizdə multikultural mühitin dərin tarixi köklərə malik olduğunu bildirib. Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi əsasının ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulduğunu deyən icra başçısı bu siyasəti Prezident İlham Əliyevin uğurla davam etdirdiyini vurğulayıb.

DQİDK-nın sədri Mübariz Qurbanlı Azərbaycanda hökm sürən multikultural və tolerant mühitin əsasında azərbaycançılıq ideologiyasının dayandığını bildirib. O, ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən praktik olaraq dövlət siyasəti kimi tətbiq edilən azərbaycançılıq ideologiyasının əsasında tolerant və multikultural dəyərlərin də yer aldığını vurğulayıb. Ölkəmizdə müxtəlif xalqların və mədəniyyətlərin nümayəndələrinin sülh və əmin-amanlıq şəraitində, heç bir ayrı-seçkiliyə məruz qalmadan yaşadıqlarını deyən komitə sədri xalqımızın bu ənənələrinin tarixi keçmişimizdən, mental dəyərlərimizdən qaynaqlandığını bildirib.

Mübariz Qurbanlı vurğulayıb ki, dini və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlar qanun qarşısında bərabərdirlər. Məhz etnik-mədəni müxtəlifliklər arasındakı münasibətlərin düzgün tənzimlənməsi işində respublikamızın spesifik sülhsevər siyasətinin nəticəsidir ki, bu gün heç kim, hətta bizə ikili standartlar prizmasından yanaşmağı ənənəyə çevirmiş ölkələr də Azərbaycanda multikultural mühitin mövcudluğunu nəinki inkar edə bilmir, hətta bu sosial münasibət və dövlət siyasətinin dünya üçün nümunə olduğunu təsdiqləyirlər.

Mübariz Qurbanlı deyib ki, Azərbaycanda milli, etnik, dini nifrət yox dərəcəsindədir. Bu, bizim nailiyyətimizdir ki, Azərbaycan xalqı digər millətlərlə, xalqlarla düşmənçilik hissi ilə yaşamır. Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamı ilə 2016-cı ilin ölkəmizdə “Multikulturalizm ili” elan olunduğunu xatırladan M.Qurbanlı qeyd edib ki, bununla bütün dünyaya Azərbaycan xalqının dostluq, qardaşlıq şəraitində yaşamağa qadir olan bir xalq olduğunu bir daha nümayiş etdirəcəyik.

Daha sonra konfrans işini rayon gənclərinin iştirakı ilə panel formatında davam etdirib. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini Gündüz İsmayılov “Azərbaycanda ənənəvi İslam dəyərləri: tarixilik və müasirlik”, Qaradağ Rayon Gənclər və İdman İdarəsinin rəisi Elçin Abbasov “Multikultural cəmiyyətdə gənclərin yeri və rolu”, DQİDK-nın təhlil və proqnozlaşdırma şöbəsinin müdiri Rüstəm Ramazanov “Azərbaycanda multikultural mühit və ona qarşı təhdidlər” mövzularında çıxış ediblər.

Sonda tədbir iştirakçılarının sualları cavablandırılıb.