Ictimai idarəetmə

Müasir zamanda sistem baxışların məhsulu sayılan sərhədlər və rekursiya («özünə

Dareətmə nəzəriyyəsi

funksional xassələrə malikdirlər. Buradan belə qənaətə gəlinmişdir ki, müəyyən.

növ sistemləri öyrənməklə, açıqlanmış qanunauyğunluqları digər (məsələn, sosial)

sistemlərə tətbiq etmək olar. Burada o, diqqəti daha çox özünütənzimləmə və

özünütəşkil fenomenlərinə cəlb etmişdir. Sistemin özü-özünü idarəetməsi üçün

onun tərkibində buna cavabdeh olan xüsusi elementlərin və ya yarım sistemin

olması xüsusi qeyd edilmişdir. Buradan dövlət idarəçiliyi üçün çıxanlan qənaət

ondan ibarətdir ki, dövlət – idarəetmə subyekti olaraq, ictimai sistemi idarə edən bir

yanm sistem kimi çıxış edir (məhz buna dövlət idarəetmə sistemi deyilir), digər

tərəfdən dövlətin özünü, yəni dövlət sistemini idarə edən dövlət aparatı

(anqlosakson ənənəsində – “administrasiya”) bir yanm sistem kimi fəaliyyət

göstərməlidir. Beləliklə, həm idarə olunan obyektlə birlikdə subyektin sistem təşkil

etməsi, həm də dövlət idarəçilik subyektlərinin sistemlilik keyfiyyətinə malik

olması dövlət idarəçilik sisteminin nəzəri- metodoloji cəhətdən əsaslandırılmasını

təmin etmiş olur.

redinger qeyd edir ki, açıq sistemlər yalnız xarici impulslara cavab olaraq hərəkət

etmirlər, onlann daxili inkişaf impulsları sistemi fəaliyyətə gətirən əsas amil olur,

mühitin təsirləri isə sistemi xarici şəraitə uyğunlaşmağa vadar edir. Bu fıkirləri

dövlət idarəçilik sisteminin qurulması və inkişafı prosesinə tətbiq edərkən inkişafm

mənbəyini yalnız sistemin xaricində deyil, onun daxilində də axtarmaq vacib olur.

Rus alimi N.Boqdanovun XX əsrin əvvəllərində yaratdığı «Tektologiya

nəzəriyyəsində» təşkilati sistemlərin qanunauyğunluqları, ierarxik idarəetmə təməl

müddəalar kimi əsaslandırlmışdır. Boqdanovun baxışlarına görə, müxtəlif ölçülü

və təbiətli təşkilatlar sistem kimi təsəvvür edilməlidir və burada sistemin

bütövlüyü, sabit fəaliyyəti struktur elementlərinin münasibətlərindən birbaşa asılı

Bütün bunlarla yanaşı, sistem nəzəriyyəsinin belə bir mühüm tezisinə diqqət

yetirək ki, məhz sistem çərçivəsində tədqiqatçıların aşkar etdiyi idarəetmə və

dərketmə proseslərinin oxşarlığı və sıx əlaqəsi dövlət idarəçilik sistemində xüsusən

həmiyyətlidir. Bunun nəticəsi kimi, belə bir müddəa irəli sürülmüşdür ki,

idarəetmə subyektinin idarəedici təsirlərinin əhəmiyyəti, səmərəliliyi və

məhsuldarlığı, onun qərarlarının hazırlanması, qəbulu və yerinə yetirilməsində

apardığı idrak işi (obyekti, prosesi, özünü öyrənməsi, tədqiqatı) ilə şərtləndirilir.

Beləliklə, müasir sistem tələbləri dövlət idarəetmə orqanlarının işində analitik-

tədqiqat işinin mühüm yer tutmasına dəlalət edir.

Müasir zamanda sistem baxışların məhsulu sayılan sərhədlər və rekursiya («özünə

müraciət») prinsipinə əsasən obyektin fəaliyyətini şərtləndirən məhdudiyyətlər və

amillər, eyni zamanda bu fəaliyyətin nəticələrinin və əldə olunması prosesinin

qiymətləndirmə meyarına çevrilirlər. Bu prinsipi dövlət idarəçiliyinə tətbiq etsək,

onda real dövlət idarəçilik sisteminin nəzəri (ibtidai) qiymətləndirmə qaydasını

ldə etmiş olanq. Bu qaydaya görə müasir dövlətin idarəetmə subyekti (bu və digər

dövlət idarəetmə orqanı) sistemin fəaliyyətində dərketmə prosesinin yer tutduğu

dərəcədə səmərəlilik göstəricisinə malik olur. Lakin bu prinsipi digər prinsiplər və

rtlər nəzərə alınmadan mütləq qaydada tətbiq etmək düzgün olmazdı, çünki

idarəetmə prosesi yalnız dərketmə (məsələn, müşahidə və təhlil) işindən ibarət

deyildir. Bu prosesdə subyektin həm iradə və təşəbbüs, həm də maraq və

kompromis xarakterli fəaliyyətlərinin yeri vardır, bunların hər biri isə fərqli

19.Sistemlər nəzəriyyəsinin mühüm müddəaları

Cavab: Sistem nəzəriyyəsinin belə bir mühüm tezisinə diqqət yetirək ki, məhz

sistem çərçivəsində tədqiqatçıların aşkar etdiyi idarəetmə və dərketmə

proseslərinin oxşarlığı və sıx əlaqəsi dövlət idarəçilik sistemində xüsusən

həmiyyətlidir. Bunun nəticəsi kimi, belə bir müddəa irəli sürülmüşdür ki,

idarəetmə subyektinin idarəedici təsirlərinin əhəmiyyəti, səmərəliliyi və

məhsuldarlığı, onun qərarlarının hazırlanması, qəbulu və yerinə yetirilməsində

apardığı idrak işi (obyekti, prosesi, özünü öyrənməsi, tədqiqatı) ilə şərtləndirilir.

Deməli,müasir sistem tələbləri dövlət idarəetmə orqanlarının işində analitik-

tədqiqat işinin mühüm yer tutmasına dəlalət edir.

Sistemlər nəzəriyyəsinin bir sıra əsas məqamlarına baxışdan sonra sistemli

yanaşmanın aşağıdakı mühüm müddəalarını qeyd etmək olar:

cəmiyyətlə onu idarə edən dövlətin birbaşa və əks əlaqə kanalları vasitəsilə

birliyi xüsusi dövlət idarəetmə sistemini təşkil edir;

dövlət idarəetmə sistemi konkret cəmiyyətin ictimai sisteminin ümumi

idarəetməsinin tərkib hissəsidir;

dövlət idarəçilik sistemi açıq, mürəkkəb, ierarxik və şəbəkə quruluşuna

malik sosial sistemin növüdür;

konkret tarixi dövr ərzində real cəmiyyətin dövlət idarəçilik sisteminin

təsviri onun siyasi, hüquqi, diplomatik, təşkilati, iqtisadi, sosial, mədəni və s.

səpkilərdə işıqlandırılmasını tələb edir.

Dövlət idarəctmə sisteminin iki tərifi vardır:

idarəedən və idarəolunan yarım sistemlərin qarşılıqlı əlaqə və təsirlərdə

vəhdət təşkil etməsi;

dövlətin idarəçilik təsirlərinin işlənib-hazırlanmasmı və həyata keçirilməsini

təmin edən məqsədlər, prinsiplər, metodlar və funksiyaların qarşılıqlı əlaqələr

20.İctimai idarəetmənin geneoloji ağacı

Cavab: Dövlətin idarəçilik təsirlərinin işlənib-hazırlanmasmı və həyata

keçirilməsini təmin edən məqsədlər, prinsiplər, metodlar və funksiyaların qarşılıqlı

laqədə və vəhdətdə fəaliyyət göstərirlər.

Bu müddəa ilə bağlı qeyd edək ki, dövlət idarəçiliyinin sistemliliyinin genezisi

(«genezis» -latın köklü “yaranma” və “təkamüllü” inkişafın başlanğıcını ifadə edən

termindir) ən sadə formada ictimai fikirdə aşağıdakı sxemlə əks olunur (şəkil 5.1).

k 5.1. Ictimai idarəetmənin «geneoloji ağacı»

kildən göründüyü kimi, dövlət idarəçiliyinin müasir inkişaf mərhələsi elmi-

ictimai fikirdə onun getdikcə daha çox ictimai idarəetmə sisteminin ayrılmaz

hissəsinə çevrilməsindən xəbər verir. Xatırladaq ki, tarixi təkamüllü inkişaf yolu

ilə dövlət sistemləri məhdud bir elemcntdən başlayaraq bütün ictimai sistemi əhatə

edən total idarəçiliyə çevrilmişdilər. Son dövrün meylləri isə sistemli yanaşma

nöqteyi-nəzərindən xarici mühitin (əsasən qloballaşma amillərinin) təsiri altında və

daxili səmərəlilik tələbləri müqabilində daha çox «ictimailəşmə meylləri» ilə

Sxemdən göründüyü kimi, müasir dövlət idarəetməsi nəzəriyyəsi üç elmdən:

hüquq, sosiologiya və sistemlər nəzəriyyəsindən bəhrələnir. Belə ki, dövlətin bir

siyasi-hüquqi institut kimi hüquq paradiqması və sosial institut kimi sosioloji

paradiqması geniş yer tutmuşdur. Müasir ictimai və siyasi sistemlər və proseslər

hüquq və sosiologiyanın sintezi sayılan politologiyanın tədqiqat predmetini təşkil

etmişdir. Eyni zamanda sosial sistemlərin genezisi, təşkili, fəaliyyəti və

idarəolunması sosiologiya və sistemlər nəzəriyyəsinin sintezi nəticəsində idarəetmə

nəzəriyyəsində öz təcəssümünü tapmışdır.

Nəhayət, idarəetmə və siyasət subyektləri əsas sosial sistem kimi dövlət və

hakimiyyət timsalında ictimai sistem anlayışı ilə təmsil olunurlar. Bunun

müqabilində cəmiyyətin idarəolunması (ictimai idarəetmə), o cümlədən, bu

prosesdə dövlətin aparıcı və həlledici rolunun açıqlanması ictimai sistemlər və

idarəetmə haqqında inteqrativ təlimlərin tərkibində öyrənilir.

Dövlət bu mənada ictimai sistemdə idarəetmənin təşkili üsulu kimi müəyyən edilir.

Dövlət idarəçilik sisteminin verilmiş ikinci tərifınə görə prinsiplər, funksiyalar,

məqsədlər və metodların strukturu təyin edilməlidir ki, onların idarəetmə

sistemində struktur təyinatı düzgün yerinə yetirilə

21.İstehsal nədir və İdarəetmənin bir elim kimi öyrənilməsinin artıran

səbəblər nələrdir?

İstehsal tələbi qarşılamaq üçün (qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün) istehsal

faktorlarını bir araya gətirərək (zaman uymu içində maddi dəyərini artırmağı diqqətə

alınmaqla) mal və ya xidmətin hazırlanmasıdır. Artan insan ehtiyaclarını qarşılaya bilmək

üçün istehsalın artmasıyla paralel olaraq istehsal prosesində artan emək gücünün

(çalışanların) yaratdığı idarəetməsində yaranan probleçlər idəetmənin bir elim kimi

öyrənilməsinin önəmini artırmışdır.

22.İdarəetmə nədir və İdarəetmənin bir elim kimi öyrənilməsinə gətirən

səbəblər nələrdir?

İdarəetmə bir şəxsin (və şəxslərin) qarşıya qoyduqları məqsədlərinə çatmaqları üçün

başqa şəxslər vasitəsiylə işlərini gördürmələridir. İnsanların bəşəri bir faktor olduğunun

və çalışanların daha da məhsuldarlıq və səmərəliliyinin artırmağın bunu əsas alan

yanaşmalarla mümkün olduğunun öyrənilməsi kimi faktorlar İdarəetmənin bir elim kimi

öyrənilməsinə gətirən səbəblərdəndir.

23.Neo-Klassik İdarəetmə nəzəriyyəciləri ilə Klassik İdarəetmə nəzəriyyəçiləri

arasında əsas yanaşma fərqi nədir?

Neo-Klassik İdarəetmə nəzəriyyəciləri ilə Klassik İdarəetmə nəzəriyyəçiləri arasında

əsas yanaşma fərqi çalışanlara (bəşəri varlıq olan insanlara ) yanaşmalarındadır. Klassik

İdarəetmə nəzəriyyəçiləri çalışanlara yalnız teknik yöndən yanaşdıqları halda, NeoKlassik

İdarəetmə nəzəriyyəciləri pisiko-teknik yöndən yanaşmışlardır.

24.İdarəetmə nəzəriyəçilərindən Max Weber və Mac Gregorun idarəetmədəki

yanaşmaları?

darəetmə nəzəriyəçilərindən Max Weber bürokratyanı idarəetmədə peşəkarlıq

edir, onu qabiliyyətlər və rasional biliklərlə əsaslandırırdı. Mac Gregorun

yanaşmalarında isə insanları davranış və xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən X və Y

altında quruplaşdırırdı. İnsanların davranış qaydalarına görə idarəetmə elmi

25.İdarəetmə metodları hansılardır və müasir idarəetmə nəzəriyyəçilərinin

önərdiyi idarəetmə metodları?

Vadaretmə, təhriketmə və inandırma metodlarıdır. Müasir idarəetmədə istifadə

metoda əsas məqsədi idarəetmə prosesinin düzgün təşkilini təmin etmək, hədəfə

çatmaq üçün müasir texnikadan, əmək və istehsalın təşkilinin mütərəqqi

n səmərəli şəkildə istifadə etməkdir.

26.İdarəetmə funkusyaları hansılardır və idarəetmədə planlamanın önəmi

nədir?

İdarəetmə funkusyaları; planlama, təşkilatı təşkil etmə, koordinasya, icra, nəzarət

etmədir. Nə edəcəyinə, nəcür edəcəyinə, nə ilə edəcəyinə, harda edəcəyinə, nə

edəcəyinə və kim üçün (bazar) edəcəyinə veriləcək qərarların qabaqcadan

baxımından düzgün planlama çox önəmlidir. Yrıca, idarəetmədə icra zamanı

işlərin düzgünlüyünü, doğru olub olmadığını ölçmək üçün planlanana uyğunluğuna

baxaraq öyrənmək olar ki, bu da planlamanın ən önəmli tərəflərindəndir. 8.

darəetmə funkusyaları; planlama, təşkilatı təşkil etmə, koordinasya, icra, nəzarət

etmədir. İşlərin bölünməsi, işlərə görə vəzifələrin bölünməsi, çalışacaq insanların

seçimi, çalışılacaq yer və quruluşların qabaqcadan təyin edilməsi, səlahiyyət və

məsuliyyətlərin doğru şəkildə paylaşdırılması v.s. idarəetmədə təşkiletmənin

27.İdarəetmə funkusyaları hansılardır və idarəetmədə tənzimləmənin önəmi