Ilyas əfəndiyev seçilmiş əsərlər 2ci cild

Azərbaycanlı mentalitetində hər nə varsa sözə bükülür, sözlə qıfıllanır, sözlə açılır, söz sözü izah edir, «söz-sözü çəkir». Bu baxımdan, əsl tarixi ötən əsrin əvvəllərində başlayan Azərbaycan peşəkar teatrının da məhz sözə bağlanması təəccüblü görünmür. Azərbaycan milli teatr tarixinin inkişafının bütün mərhələlərində məhz dramaturgiya — səhnə ədəbiyyatı teatrın inkişaf istiqamətini, meyl və tərcihlərini köklü şəkildə müəyyənləşdirib və buna görə də teatr tariximizi «nizamlamaq»dan ötrü «M.F.Axundov teatrı», «N.B.Vəzirov teatrı», «Ə.B.Haqverdiyev teatrı», «H.Cavid teatrı», «C.Məmmədquluzadə teatrı», «C.Cabbarlı teatrı» ifadələrini həm də dəqiq sənətşünaslıq termini kimi qəbul edirik.

“Seçilmiş əsərləri” (10 cilddə), 2-ci cild.

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Seçilmiş əsərləri

• Page 2 and 3: Elçin. Redaktor: Dilsuz E46 «Seç
• Page 4 and 5: (Gümüşü Furqon) 4
• Page 6 and 7: I HİSSƏ Bu hissə oxucunu Məmmə
• Page 8 and 9: Bir yazını isə Məmmədağa öz
• Page 10 and 11: tülküyə, ayıya, şirə və nam
• Page 12 and 13: Milisioner Səfər heç vaxt heç k
• Page 14 and 15: üzrxahlıq edərdi. Məhəllədə
• Page 16 and 17: – Mənim indiyə qədər dilimə ha
• Page 18 and 19: Məmmədağa evdən şəkərbura g
• Page 20 and 21: Dudu həyətdəki kranın yanında
• Page 22 and 23: cavabını da alsın, yoxsa dil tö
• Page 24 and 25: Belə-belə işlər. O gündən s
• Page 26 and 27: Elə bil, vurduğu şapalağın cin
• Page 28 and 29: – Camaat – mənim həyat yoldaşım
• Page 30 and 31: Məmmədağa qarşısında dayanmı
• Page 32 and 33: getməzdən əvvəl taksi «Pobeda
• Page 34 and 35: – Sən dəniz qırağına gəlib d
• Page 36 and 37: yamayardı. Kitabullanın iyirmi be
• Page 38 and 39: – Çoxdandı mələdə toy-zad olmu
• Page 40 and 41: töküb sulayacaqlar, sonra da ham
• Page 42 and 43: Və birdən Məsməxanım soruşdu:
• Page 44 and 45: tamam yadından çıxaracaq və o z
• Page 46 and 47: Məsməxanım cırcıramalar cırı
• Page 48 and 49: – Doğrudan? – Məsməxanım lap si
• Page 50 and 51: Məsməxanımı görəndə qonşula
• Page 52 and 53: – Ay qoca kaftar! Məni ağaca dır
• Page 54 and 55: II HİSSƏ Bu hissədə məlum olur
• Page 56 and 57: Mirzoppagil Bakıdan Zuğulbaya kö
• Page 58 and 59: urasında deyildi ki, bu qanunu poz
• Page 60 and 61: – Əzrayıl! Ay Əzrayıl! Birdən,
• Page 62 and 63: Məmmədağa əlindəkiləri məhə
• Page 64 and 65: Taxta dovşanın bir ayağı üstə
• Page 66 and 67: – Getdik. Məmmədağa hələ də M
• Page 68 and 69: əritməmişdi. Bura isə ikinci m
• Page 70 and 71: Və Məmmədağa ulduzların arası
• Page 72 and 73: Xanım qarı əvvəlcə furqonu əm
• Page 74 and 75: TOYUĞUN DIRI QALMASI (Əncir ağac
• Page 76 and 77: – Heç kimə demə. – dedi. – He
• Page 78 and 79: onu milis idarəsinə aparmadı, ar
• Page 80 and 81: tüstülədə və çox da ciddi sur
• Page 82 and 83: Bakıda rəfiqələrinin yanında q
• Page 84 and 85: – Hə. – dedi Zübeydə. – Allah
• Page 86 and 87: unu təsdiq edirdi, onun sirkə-bad
• Page 88 and 89: – A-a-a. – Bu dəfə də Zübeyd
• Page 90 and 91: Indi dənizin üzü tərtəmiz idi,
• Page 92 and 93: çil toyuğa baxdı və fikirləşd
• Page 94 and 95: Görəsən yenə məktub yazmışd
• Page 96 and 97: qabağında peraşki satıram, nəy
• Page 98 and 99: daha artıq yorula-yorula ağaclar
• Page 100 and 101: I – Məsləhət eləyirəm də sən
• Page 102 and 103: Ağababa bu sözləri dedi və baş
• Page 104 and 105: Əmirqulu hərəsi bir tərəfə ax
• Page 106 and 107: elə parıldayırdı ki, elə bil b
• Page 108 and 109: olurdu, çünki təbii ki, bütün
• Page 110 and 111: – Tapacıyıq onu! Tapacıyıq onu!
• Page 112 and 113: – Alə, at də! Quşvuran Fazil gö
• Page 114 and 115: Bu o demək idi ki, sabah sübh tez
• Page 116 and 117: Bir azdan Ağababanın xorultusu b
• Page 118 and 119: Dolça gözlərini o tərəf-bu tə
• Page 120 and 121: istəyir, qarovulçu Həsənulla de
• Page 122 and 123: və ürəyində də deyirdi ki, aln
• Page 124 and 125: gedirdi uzaqlara; o ki, qaldı Bə
• Page 126 and 127: – Nədən qorxursan, ay zalım! – d
• Page 128 and 129: Kababın iyi bu ağacların, bu has
• Page 130 and 131: ondan bu barədə bir söz xəbər
• Page 132 and 133: Ağababa səhərə kimi narahat yat
• Page 134 and 135: Həmin gündən Dolça Ofelyanın k
• Page 136 and 137: Həmin gün səhərdən bir az keç
• Page 138 and 139: Skoçteryer və indi belə məlum o
• Page 140 and 141: kürəklərini darvazanın bala qap
• Page 142 and 143: – A-a-a. Allah haqqı, kabab ist
• Page 144 and 145: çıxarırdı; bütün bunlar belə
• Page 146 and 147: Həm bu xəzriyə görə, həm də
• Page 148 and 149: – Şaşlık «Sürpriz»di də, qə
• Page 150 and 151: BAYRAQDAR (Eysebionun faciəli öl
• Page 152 and 153: . sonra o həyətdə, elə bil, x
• Page 154 and 155: Bu bədbəxt Cümü – «pyaniskə»
• Page 156 and 157: tələbnamələrinə, Azərbaycanı
• Page 158 and 159: Sovet zamanının bayramlarında –
• Page 160 and 161: məğrurluğu ilə Buzovna dairəsi
• Page 162 and 163: eşşəklərin də heç bir səsi e
• Page 164 and 165: vəfadarlığı Kuzmiçə bəzən e
• Page 166 and 167: kötüklərdən birinin üstündə
• Page 168 and 169: Və Arsen Allahverdiyan ayağı çu
• Page 170 and 171: müştərilər – kimin həvəsi var
• Page 172 and 173: «Milan»ın, yaxud Istanbulda «Qa
• Page 174 and 175: yavaş, sonra da bərkdən öz-öz
• Page 176 and 177: danışa-danışa sınıq-salxaq bi
• Page 178 and 179: Azərbaycanın müxtəlif rayonlar
• Page 180 and 181: qədər bərbəzək vurdurursan, vu
• Page 182 and 183: Surxay Gözlə-Gəlirəm Məmməd k
• Page 184 and 185: – Alə, – dedi. – Allah, elə bil,
• Page 186 and 187: sıxılıb büzüşmüş sifətinə
• Page 188 and 189: KİNOPOVESTLƏR 188
• Page 190 and 191: PROLOQ Gecə qaranlıq gecə idi, n
• Page 192 and 193: Qız yenə də bikeflədi və pənc
• Page 194 and 195: – Sözə bax e! – dedi. – Pah atonn
• Page 196 and 197: Kabinetin qapısı açıldı və Ba
• Page 198 and 199: Prokuror Dadaşlı stulun üstünd
• Page 200 and 201: Gündüz Kərimbəyli ilə Dadaşl
• Page 202 and 203: – Soyuqlamısan möhkəmcə, – dedi
• Page 204 and 205: – Mən səninçün balaca bəbə-za
• Page 206 and 207: – Mənim məsələmlə, babamın ö
• Page 208 and 209: Rayon evlərinin yaş taxtapuşlar
• Page 210 and 211: – Tez yeyənlə tez evlənən peşm
• Page 212 and 213: Ayna xala ikinci mərtəbəyə çı
• Page 214 and 215: Prokuror Dadaşlı sobanın qarşı
• Page 216 and 217: Müstəntiq Cabbarov: – Yox, – dedi
• Page 218 and 219: Imaş sırıqlısının cibindən s
• Page 220 and 221: O, mizin arxasından çıxıb sobay
• Page 222 and 223: Cəbinin kabinkaya atılması ilə
• Page 224 and 225: – Heç kimi də görməmisiniz? Faz
• Page 226 and 227: Dadaşlı ayağa qalxıb əllərini
• Page 228 and 229: Kiçik leytenant təəccüblə Gün
• Page 230 and 231: – Palçığa batmışdı. Çirkli
• Page 232 and 233: Gündüz Kərimbəyli çiyinlərini
• Page 234 and 235: Bu dəfə Cəbi də gülümsədi: –
• Page 236 and 237: – Bəs, Ziba hanı? – deyib gülüm
• Page 238 and 239: Gündüz Kərimbəyli qarşısına
• Page 240 and 241: – Bilmək istəyirsiniz necə olub
• Page 242 and 243: Fəttah ona yaxınlaşıb: – Gir, g
• Page 244 and 245: Gündüz Kərimbəyli: – Sağ ol, M
• Page 246 and 247: BİRİNCİ HİSSƏ I Şərqə karva
• Page 248 and 249: Nicat: – Bahadır özüylə götür
• Page 250 and 251: Nicat ucundan tutub ucuzluğuna get
• Page 252 and 253: Mən bu dağın maralıyam. Yaralı
• Page 254 and 255: III Böyük bəyin bağ-bağatı b
• Page 256 and 257: – Əsla. Biz Yunis bəy barədə da
• Page 258 and 259: Gülgəz malikanədən çıxıb ba
• Page 260 and 261: idi ki, yaylığının altından ç
• Page 262 and 263: Gözəl arvad: – Allah köməyin ol
• Page 264 and 265: Yunis bəy tövlələrin qənşəri
• Page 266 and 267: – Böyük bəy! – dedi. – Ağa Məh
• Page 268 and 269: Atlar kişnədi, qaçaqlar tüfəng
• Page 270 and 271: – Nazad! – qışqırdı və bu dəf
• Page 272 and 273: İKİNCİ HİSSƏ I Yenə Cıdır d
• Page 274 and 275: – «Azərbaycan», «El həyatı»,
• Page 276 and 277: Kəriş bəy yenə də var-gəl ed
• Page 278 and 279: Fəxrəndə xanım da, Şahnaz xan
• Page 280 and 281: Böyük bəy əyninə «çərkəzka
• Page 282 and 283: – Sənin işlərindi də. – dedi.
• Page 284 and 285: Gülgəz özünü saxlaya bilməyib
• Page 286 and 287: Kəriş bəy əli arxasında içər
• Page 288 and 289: olsun! Dörd ildi at belindən dü
• Page 290 and 291: . Topxana meşəsi sükut içində
• Page 292 and 293: – Silahsıza güllə atdın? – soru
• Page 294 and 295: – Gəncə-Qarabağ bəyləri dəmir
• Page 296 and 297: Şahnaz xanım pıçıltıyla dedi,
• Page 298 and 299: . Böyük bəy əlləri arxasında
• Page 300 and 301: Mən bu dağın maralıyam. Yaralı
• Page 302 and 303: PROLOQ … Sonra ildırım çaxdı
• Page 304 and 305: – Lazım deyil, general… Artıq b
• Page 306 and 307: Ağabəyim Ağa bu dəfə başını
• Page 308 and 309: – Allah qoysa, xeyir olar…- dedi.
• Page 310 and 311: Topxana meşəsində həmin günü
• Page 312 and 313: – Fətəli şah nəyin bahasına ol
• Page 314 and 315: – Ara, bura lap buzxanadı. Bu d
• Page 316 and 317: – Sən kəs ürəyini, doğra, at b
• Page 318 and 319: 11. Ağ atın dəli gözləri, elə
• Page 320 and 321: – Naxçıvan xanlığı heç bir pa
• Page 322 and 323: Cavad xan heç cürə gizlədə bil
• Page 324 and 325: – Mən belə məlum edirəm ki, Ibr
• Page 326 and 327: Hüseynqulu ağa yenə çapıb öz
• Page 328 and 329: 20. 29 dekabr 1803-cü il. Tiflis.
• Page 330 and 331: Saday bəy çapıb dağlara tərəf
• Page 332 and 333: … Cavad xan tez-tez barıdan diş
• Page 334 and 335: General Portnyakin içəridən axı
• Page 336 and 337: Ağabəyim Ağa səsini bir az da u
• Page 338 and 339: Sonra mayor boylanıb aşağıdakı
• Page 340 and 341: – Bu qiymətli ərməğan həmişə
• Page 342 and 343: Fətəli şah Pirqulu xana müraci
• Page 344 and 345: Vanya yüzbaşı ehtiyatla o tərə
• Page 346 and 347: müqaviləsidir. Rusiya həmişə s
• Page 348 and 349: edirlər. Düzdü, Ibrahim xanın n
• Page 350 and 351: – Tüpürüm sizin kimi türklərə
• Page 352 and 353: – Bəli, elədir!- dedi. – Ara, tə
• Page 354 and 355: General Portnyakinin ətrafındakı
• Page 356 and 357: – Cavad xanın danışdığı dild
• Page 358 and 359: qətlə yetiriləndən sonra, Ibrah
• Page 360 and 361: – Sisianovun qətlindən sonra mayo
• Page 362 and 363: – Bu dünya kimi tutub saxlayıb ö
• Page 364 and 365: Ikinci gülləni atmaq istəyən so
• Page 366 and 367: E P İL O Q Xacə əlində şam tut
• Page 368 and 369: S O N 368 6 – 19 yanvar 2005. Istan
• Page 370: ELÇİN (ƏFƏNDİYEV ELÇİN İLYA

İlyas Əfəndiyev

Azərbaycan teatr tarixində ilk baxışdan qəribə bir özəllik gözə çarpır. Belə ki, M.F.Axundov 6 əsərini — öz dövrünün mühüm və son dərəcə aktual, mənəvi-əxlaqi, publisist, psixoloji, fəlsəfi «yükü» olan komediyalarını mövcud olmayan teatr üçün yazıb. Yalnız 30 (!) ildən sonra, özü də həvəskar tələbələrin ifasında onun bir pyesi («Lənkəran xanının vəziri») səhnə işığı gördü. Bu faktı müxtəlif tərəflərə yozmaq olar, ancaq Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi inkişaf yoluna nəzər salanda belə bir qanunauyğunluq üzə çıxır: Qos-qocaman mədəniyyətimiz və onun tərkib hissəsi olan incəsənətimiz söz üzərində bərqərar olunub. Və buna görə də sözün özəl çəkisi bütün başqa meyar və səciyyələrdən daha ağır və tutarlıdır.

Azərbaycanlı mentalitetində hər nə varsa sözə bükülür, sözlə qıfıllanır, sözlə açılır, söz sözü izah edir, «söz-sözü çəkir». Bu baxımdan, əsl tarixi ötən əsrin əvvəllərində başlayan Azərbaycan peşəkar teatrının da məhz sözə bağlanması təəccüblü görünmür. Azərbaycan milli teatr tarixinin inkişafının bütün mərhələlərində məhz dramaturgiya — səhnə ədəbiyyatı teatrın inkişaf istiqamətini, meyl və tərcihlərini köklü şəkildə müəyyənləşdirib və buna görə də teatr tariximizi «nizamlamaq»dan ötrü «M.F.Axundov teatrı», «N.B.Vəzirov teatrı», «Ə.B.Haqverdiyev teatrı», «H.Cavid teatrı», «C.Məmmədquluzadə teatrı», «C.Cabbarlı teatrı» ifadələrini həm də dəqiq sənətşünaslıq termini kimi qəbul edirik.

XX əsr Azərbaycan teatr tarixində «İ.Əfəndiyev teatrı» ifadəsi, anlayışı və praktiki təzahürü danılmaz kulturoloji faktdır.
«İlyas Əfəndiyev teatrı» anlayışında 60-cı illərin teatr poetikası və bədii-estetik prinsipləri öz əksini tapır.
1954-cü ildə «Atayevlər ailəsi» adlı ilk orijinal pyesi ilə dramaturji fəaliyyətə başlayan İlyas Əfəndiyev teatr tariximizin kəmiyyət və keyfiyyətcə zəngin dramaturji irsə malik sənətkarı kimi özünü realizə edən, sözün əsl mənasında, söz adamıdır. Burada bir daha dəqiqləşdirək ki, söhbət təyinin elmi korrektliyindən gedir və əsas ədəbi peşəsi ilə (yazıçı) yanaşı, dramaturgiya ilə məşğul olan sənətkarların teatr prosesindən ötrü əhəmiyyəti inkar edilmir. Bu təyinin müəyyənləşdirilməsində isə korrelyat kimi Şekspir, Molyer, Lope de Veqa, İbsen, Metterlinq və bu kimi sırf dramaturji fəaliyyətdə özünü realizə edən dünya dramaturgiyasının ünlü adlarından istifadə edilib.
Azərbaycan milli teatrını proses kimi götürdükdə, hətta onun təsisatlı (institutsional) mərhələsini belə donmuş, statik hadisə kimi deyil, zaman içində bir hərəkət kimi təhlil etmək bu gün səmərəli və faydalıdır. Bu mənada, Azərbaycan teatrında konkret zaman kəsiyində İ.Əfəndiyev amilini və ya fenomenini məhz prosesimizin əbədi hərəkəti kontekstində araşdırmaq məqamı yetişibdir. Obrazlı desək, «İ.Əfəndiyev fenomeni»ni açıqlamaq üçün Jül Vernin məşhur romanındakı Kapitan Nemonun sualtı qayığının devizini xatırlamaq yerinə düşər: «Hərəkətli hərəkətlidə».
Yeni elmi düşüncənin əsaslarında duran Kvant fəlsəfəsi qeyri-səlis məntiqlə izah olunur, açılır və fövqəladə, yeni, gözlənilməz qənaətlərə gəlməyə imkan verir. Çağdaş elmdə məhz bu yeni açılan perspektivlər çağdaş teatrşünaslığı İ.Əfəndiyevin yaradıcılığını ənənəvi ədəbiyyatşünaslıq və ənənəvi teatrşünaslıq mövqeyindən deyil, «Zaman içində dalğa» fenomeni kimi araşdırmağa sövq etməlidir. Odur ki, bununla bağlı tezisləri bəyan edərək, mətləbə keçməzdən öncə bir şeyi tam əminliklə və tam məsuliyyətlə demək olar:

— İ.Əfəndiyevin şəxsiyyəti, ədəbi və dramaturji yaradıcılığı, əsərlərinin teatr təcəssümü və onlardan qaynaqlanan mətləblər İ.Əfəndiyev dramaturgiyasına məhz yeni elmi konsepsiyaların araşdırma üsulları ilə yanaşmaq imkanını verir. Ən əvvəl ona görə ki, bu görkəmli yazar yaşadığı dövrün, yəni onun payına düşən zaman kəsiyinin, demək olar ki, əksəriyyətinin bədii-estetik, fəlsəfi, mənəvi-əxlaqi inikasını yaradıb və bu inikas, yəni pyeslərinin səhnə təcəssümü müasirlərinin düşüncə-duyğularını formalaşdırıb. Bu fakt aksiomadır və teatrşünaslığın məhz bundan çıxış etməsi qənaətbəxş sayıla bilər.

Çağdaş tələblərə cavab verən konsepsiyanın birinci tezisi aşağıdakı ola bilər:
İnsan varolmasının dördüncü ölçüsü sayılan Zaman özü-özlüyündə paradokslardan və fenomenlərdən ibarətdir. Zamanın bir neçə təzahür formaları var. Bunları düşündükcə, çox tez dəqiq elmi düşüncədən bədii-yaradıcı düşüncəyə keçməli olursan. Fiziki zaman, astronomik zaman, təqvimi zaman, psixoloji zaman, nisbi (relyativ) zaman, fərdi zaman, mücərrəd zaman. Paradoks elə burdan başlayır ki, bütün bu sadalanan anlayışlar bir sözdə — hamının rahatca istifadə etdiyi Zaman, vaxt söz-anlayışında birləşir. İstənilən sənət fenomenini məhz və yalnız Zaman anlayışını paradoks kimi qəbul edəndə cüzi də olsa, anlamaq mümkün olur.
«İ.Əfəndiyev fenomeni»ni açıqlamaq üçün bir sillogizm quraşdıraq:
1. İlyas Əfəndiyev mədəniyyət və incəsənətimizin fenomenidir.
2. Bu fenomen artıq paradoks kimi qəbul etdiyimiz Zamana məxsusdur.
3. Deməli, İ.Əfəndiyevin özünü, sözünü, yaradıcılığını, konkret əsərlərini və bütövlükdə əhəmiyyətini paradoks çərçivəsində araşdırmaq lazımdır.
Nəzərə alınsa ki, «paradoks» sözünün lüğəti mənası ilk baxışdan qəribə olan nə isə deməkdir, onda İ.Əfəndiyev irsinə bu rakursdan yanaşma da yalnız ilk baxışdan qəribə dəyərləndirilə bilər.
İ.Əfəndiyevin dramaturji əsərlərinin adlarına müraciət edib, onları təklif olunan rakursdan analiz etmək kifayətdir ki, irəlidə açılan yeni məzmunların məna tutumunu açıq görək. Misal: «Sən həmişə mənimləsən» və yaxud «Boy çiçəyi» (əbədi zaman), «Məhv olmuş gündəliklər» (yazıya həkk edilmiş günlər), «Unuda bilmirəm» (yaddaş zamanı), «Bizim qəribə taleyimiz» (mistik zaman), «Atayevlər ailəsi» (nəsillər-zaman), «Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı» (infernal (o tay) zaman), «Büllur sarayda» (dondurulmuş zaman) və s.
lyas Əfəndiyevin bütün pyeslərinin adlarını sadalamağa ehtiyac yoxdur, fikrimizcə, sadalanan faktlar göstərilən aspektdən analiz üçün son dərəcə səmərəlidir, məhsuldardır.
I tezis: Yuxarıda göstərildiyi kimi, İ.Əfəndiyev parlaq ədəbi debütünə rəğmən (roman və s.), özünü dramaturgiyaya həsr edən və sözün bu mənasında, ötən əsrin ikinci yarısında yeganə xalis dramaturqdur. O da məlumdur ki, dramaturji əsərin bütün məziyyətləri, ideya və duyğuları teatr səhnəsinin konkret zaman-məkanında realizə olunur. Bu baxımdan çağdaş teatrşünaslığı maraqlandıran ikinci məsələ «İ.Əfəndiyev fenomeni»nin xronotop, yəni zaman-məkan vəhdətinin göstəriciləridir. Bu göstəriciləri müəyyənləşdirmək birinci məsələdən nisbətən asandır. Çünki İ.Əfəndiyevin dramaturgiyasında milli düşüncəmizdə mövcud olan bədii xronotopların əksəriyyəti (kənd, şəhər, dağ, aran, meşə, kabinet və s.) öz əksini tapıb. Milli teatrşünaslığın bugünkü tələblərini nəzərə alanda İ.Əfəndiyevin dramaturgiyasındakı xronotop məsələsinə müxtəlif rakurslardan yanaşılma məhsuldar olan teatrşünaslıq problemi kimi dəyərləndirilməlidir.

II tezis bilavasitə İ.Əfəndiyevin yaradıcılıqla məşğul olduğu konkret tarixi dövrlə bağlıdır. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda, həmçinin keçmiş SSRİ-də və dünyada baş verən mənəvi xassəli problemlər İ.Əfəndiyevin dramaturgiyasında öz əksini tapıbdır. Sirr deyil ki, bu dövrdə zatən istedadlı və ləyaqətli sənətkarlar, obrazlı desək, «düz sözü» ya zarafata salıb deyirdilər, ya da dövr haqqında deyilən düz sözü qorumaqdan ötrü onun ətrafında yayındırıcı şirmalar qururdular. İndi dövr yetişib və biz İ.Əfəndiyevin dramaturji əsərlərində quraşdırıcı şirmaları aradan götürüb, əsərlərinin «xalis mahiyyəti»ni, dərin fəlsəfi mənalarını adekvat, yəni necə var açıqlaya bilərik. Sözügedən bu əməliyyatların nəticəsində, əminəm ki, oxucu-tamaşaçıların gözü qarşısında hardasa yeni, bəlkə də gözlənilməz İlyas Əfəndiyev canlanacaq.

Çexovun rus teatrı üçün dəyəri hansı siqlətdədirsə, İlyas Əfəndiyevin də Azərbaycan teatrı üçün dəyəri məhz o miqyasdadır.
Azərbaycan dramaturgiyasında «lirik-psixoloji təmayül»ün yaradıcısı, bununla da milli teatrımızda lirik-psixoloji istiqamətin inkişafına təkan verən İlyas Əfəndiyev dövrünün görkəmli rejissoru Tofiq Kazımovla iş birliyi sayəsində yeni aktyor və rejissor nəslinin yetişməsinə də güclü bir zəmin yaratmış oldu.
İ.Əfəndiyevin zamanında, gələcəyə ünvanlandırdığı mesajlar bu gün tamaşaçı tərəfindən həssaslıq və dəqiqliklə qəbul edilməlidir. Bu işdə isə Azərbaycan teatrının, ilk növbədə, rejissorların üzərinə böyük məsuliyyət düşür.
Qərb sənətşünaslığında mövcud olan təsnifata görə, DİALOJİ NİTQ MONOLOJİ NİTQDƏN daha üstün sayılır. Ona görə ki, monoloji nitqdə diktat, avtoritarlıq, birmənalılıq başlanğıcları daha güclüdür. Dialoji nitqdə isə demokratik əsaslar, plüralizm və tolerantlıq üstünlük təşkil edir. Bu təsnifat Qərb mədəniyyətinin tarixi inkişafının özəlliklərindən, Qərb insanlarının təbiətlərinin təsirindən yarandığından və Qərb mədəniyyəti üçün qənaətbəxş sayılır.
Şərq mədəniyyətində də dialoji nitq nadir hadisə deyil, amma monoloji nitq də mənfiliyin, təkəbbürlülüyün və antidemokratikliyin təzahürü kimi qavranılmayıb. Əksinə, Şərq mədəniyyətinin hər zaman «sözlü adam»lara ehtiyacı var idi, ona görə də klassik poeziyanın bütün növlərində monoloji nitq ən səmərəli ünsiyyət vasitəsi kimi qəbul olunmuşdu.
İ.Əfəndiyevin ədəbi istedadının genetik kökləri milli ədəbiyyatın ən dərin qatlarından «şirələnərək» institutsional mədəniyyətin faktı olan teatr sənətinin ədəbi əsasına, dramaturgiyaya hikmətli sözün enerjisini ötürməyə müvəffəq oldu. XX əsrin II yarısında yaşayan soydaşlarımız İ.Əfəndiyevin səhnədən söylədiyi monoloqları dinlədi, düşündü, əxz etdi. Bu monoloqların mənəvi əhatə dairəsində formalaşan dramaturgiyamızın yeni nəsli öz yaradıcılıqları ilə inkişaf prosesinin dialektikasını təsdiqləmiş oldu. Mədəniyyətimizin zaman zəncirbəndinin qırılmazlığını məhz bu cür münasibət təmin edir.
Odur ki, «sözlü adam» İ.Əfəndiyevin sözləri gələcəkdə də eşidiləcək.…

Müəllif: Məryəm ƏLİZADƏ sənətşünaslıq doktoru, professor
Mənbə: medeniyyet.az

• Teqlər:
• İlyas Əfəndiyev
• , İlyas Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığı