Mühazirə1: İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

İnformasiyanın daxili xassəsi isə informasiyanın həcmi, özünəməxsusluğu və s. ilə xarakterizə olunur.

Iqtisadi informasiyanin komputerle iwlenmesi

(+994 12) 493 30 77

Fəlsəfə
Tarix
Azərbaycan tarixi
Sosiologiya
Etnoqrafiya
İqtisadiyyat
Dövlət və hüquq
Siyasət. Siyasi elmlər
Elm və təhsil

Mədəniyyət
Kitabxana işi
Psixologiya
Dilçilik
Ədəbiyyatşünaslıq
Folklor
Bədii ədəbiyyat
İncəsənət
Kütləvi informasiya vasitələri

İqtisadi informatika və iqtisadiyyatda informasiya texnologiyaları

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

İnformatika fənni təliminin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür tərzini, məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli düşünmə qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik qarşılaşdıqları problemlərin həlli üçün tələb olunan zəruri informasiyaları kompyuter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir. Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İnformatika” kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompüterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə, eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər aşılamaqdır

İqtisadiyyatın idarə edilməsi qarşısında duran vəzifələr müasir hesablama texnikası vasitələri tətbiq edilmədən yerinə yetirilə bilməz.İdarəetmə informasiyasının dönmədən artan həcmi öz növbəsində müvafiq işçilərin informasiya yükünün artmasına səbəb olur və işlənmənin avtomatlaşdırılması səviyyəsinin yüksəldilməsinin zəruri edir.

Müxtəlif iqtisadi və digər məsələlərin həlli çoxsaylı amillərin təsirinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsini, nisbətlərin proqnozlaşdırılmasını və s. nəzərdə tutur. Bu isə hesablama tenikası vasitələrinin və riyazi aparatın köməyi ilə həyata keçirilə bilər.

“İnformatika” bir elm sahəsi kimi əsasən son onilliklərdə formalaşmışdır. İnformatika informasiya və avtomatika kimi iki fransız sözünün birləşməsi olub,informasiyalı avtomatika və ya informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi mənasını verir.Xaricdə “İnformatika” termini “Kompüter elmi” (Computer science) termini ilə uyğunlaşdırılır, yəni bu iki termin sinonim kimi işlədilir.

İnformatika bir elm sahəsi kimi,informasiyanın quruluşu,ümumi xassələri,yaradılması,saxlanılması,axtarışı,çevrilməsi,ötürülməsi və istifadəsinin-insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki qanunauyğunluq və üsullarını tədqiq edir.

İnformatika – informasiyanın çevrilməsi haqqında elm olub, hesablama texnikasının istifadəsinə əsaslanır, informasiya sistemlərinin yaradılması və fəaliyyəti haqqında bilik verir. İqtisadi informatika iqtisadi informasiyanın çevrilməsi qanunauyğunluqlarını, bu çevrilmələrin texniki- texnoloji və digər vasitələrini, insan- maşın sistemlərindəki çoxcəhətli münasibətləri öyrənir.

Hesablama texnikasından istifadənin geniş miqyas alması avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin, məlumat baza və banklarının təşkilini, iqtisadi proseslərin idarə edilməsi üçün zəruri proqram vasitələrinin, hesablama sistemləri və komplekslərinin səmərəli işinin təmin olunmasını və s. nəzərdə tutr.

İnformatikada məzmun , təşkilati, texniki,alqoritmik və proqram sahələri nisbi müstəqil istiqamətlər kimi fərqləndirilir.

İqtisadi informatikanın əsas anlayışlarına – informasiya, iqtisadi informasiya, sistem, iqtisadi sistem, informasiya texnologiyası, kağızsız informatika, model, informasiya modeli və s. aid etmək olar.

İqtisadi informatikanın tədqiqat sahəsini dəqiqləşdirmək baxımından qeyd etmək olar ki, o iqtisadi informasiyanın çevrilməsi qanunauyğunluqlarını, bu çevrilmələrin texniki-texnoloji və digər vasitələrini, insan-maşın sistemindəki çoxcəhətli münasibətləri öyrənir.

İnformatika nisbətən qısa dövr ərzində informasiyanın işlənməsinin müxtəlif və çoxsaylı üsul və qaydalarını təklif etmiş, əsaslandırmış, təcrübədə sınaqdan keçirimişdir.

İnformasiyanın, o cümlədən iqtisadi informasiyanın çoxcəhətli və çox növlü olması, onun işlənməsi prosesinə kompleks yanaşmanı tələb edir.

İnformatika bir elm sahəsi kimi öyrənilən hadisənin (obyektin, prosesin) informasiya modeli qurulduqdan sonra öz imkanlarını reallaşdıra bilir. İnformatika bu modelin qurulmasının ümumi metodoloji prinsiplərini işləyib hazırlayır, modelin bilavasitə qurulması isə digər elm sahələrinin işidir. İnformatika kibernetikadan fərqli olaraq kibernetik sistemin informasiya, texniki, proqram və s. təminatı məsələlərini öyrənir.

Hal-hazırda informatikanın inkişafında prespektivli istiqamət informasiya texnologiyasının inkişafı sayılır ki, burada da məqsəd EHM-in süni intellektinə əsaslanan texnologiyanın əldə olunmasıdır.

Müasir şəraitdə texniki vasitələrdən istifadə səviyyəsi informasiyanın çevrilməsi prosesinin səmərəliliyini müəyyənləşdirən əsas amillərdəndir. Yüksək məhsuldarlığa malik hesablama, rabitə və təşkilat texnikası vasitələrinin geniş istifadəsinə olan tələbat bir çox məsələlərin həllini tələb edir. Həmin məsələlərə aşağıdakılar aid edilə bilər:texniki vasitələrdən istifadənin üsul və formalarının müəyyənləşdirlməsi, informasiyanın çevrilməsi prosesinin çoxcəhətli ahəngdarlığının təmin edilməsi və ona nəzarət, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin, məlumat baza və biliklərinin təşkili, iqtisadi proseslərin idarə edilməsi üçün zəruri proqram vasitələrinin, hesablama sistemləri və komplekslərinin səmərəli işinin təmin olunması və s.

Yuxarıda qeyd olunan məsələlərin məzmunu “İqtisadi informatika və hesablama texnikası” kursunun məzmununu təşkil edir.

Kursun predmeti iqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi sisteminin təşkili və istismarının əsasları haqqında elmi biliklər sahəsidir. Kursun vəzifəsi – iqtisadi informasiyanı müasir hesablama, rabitə və təşkilat texnikası vasitələrinin köməyi ilə işlənməsinin üsul və qaydalarını öyrənməkdir.

İnformatika elminin əsas tətqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompüterləşdirilməsidir.

Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qrammatika və s., özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və digərləri təşkil edir.

Hesablama texnikasının əsasını təşkil edən aparat təminatı (hardware).
Hesablama texnikasının proqram təminatı (software).
Aparat və proqram təminatlarının qarşılıqlı əlaqə vasitələri (aparat proqram interfeysi).
İstifadəçi ilə aparat və proqram təminatı arasında qarşılıqlı əlaqə

İnformatika fənninin strukturuna aşağıdakıları aid etmək olar:

1. İnformasiyanın və informasiyalaşdırmanın sosial məsələləri (Sosial informasiya, informasiyanın cəmiyyətdə rolu, informasiyalaşmış cəmiyyətin konsepsiyası, informasiya təhlükəsizliyi, informasiyalaşdırmanın sosial nəticələri).

2. Nəzəri və riyazi informatika (Alqoritm nəzəriyyəsi, modellər, qərarların qəbul edilməsi, riyazi və məntuqu aparat).

3. Süni intellekt nəzəriyyəsi (İntellektual və psixi proseslərin

modelləşdirilməsi ekspert sistemləri, obrazların tanınması, intellektual robortar).

4. Hesablama texnikası və proqramlaşdırma (EHM arxitekturası, proqram və proqramlaşdırma anlayışı, EHM-lərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri, komputer sistemləri və şəbəkələri).

5. Tətbiqi informatika (İnformasiyanın toplanması və tətbiqi ilə əlaqədar olaraq bir çox elm sahələrində-iqtisadiyyatda,texnikada,hərbi işlərdə,hüquqi sahədə yaranan məsələlər).

İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur. “Verilənlər” (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn,kompüterlə) saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (komdlaşdırılan) məlumatdır. “Verilən” termini latınca “datum” (fakt) sözündən yaranmışdır. Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər. Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər. Odur ki, verilənlər dedikdə öyrənilən obyektin, hadisənin və ya fikrin təsviri başa düşülür.

Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip və struktur xarakteriskaları ilə təyin olunurlar.

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir, məsələn, çəki, ölçü, rəng və s.

Verilənin qiyməti isə əslində verilənin özünü xarakterizə edir, çünki faktları bir-birindən ayırmaq üçün onları qiymətləndirmək lazımdır. Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir. Məsələn, “temperatur+30 dərəcədir” ifadəsində “+30” verilənin qiyməti ,“temperatur dərəcə ilə” verilənin adıdır.

Verilənlərin tip xarakteriskasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur. Tipinə görə verilənləri 4 qrupa ayrılır.

Hesabi (və ya rəqəm tipli)- Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur(məsələn,”boyu 174 sm”).

Mətn (və ya simvol tipli)- Mətn tipli verilənlərdə qiymət sözlə (simvollarla) ifadə olunur (məsələn, “qırmızı qəngli”).

Məntiqi tipli verilənlər- Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə (“yalan”, “doğru”) ifadə olunur (məsələn, “ikinin tək ədəd olması yalandır”).

Göstərici tipli verilənlər. – Göstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləmək üçün istifadə olunur.

Qeyd edək ki,proqramlaşdırmada verilənlər həmçinin say sisteminə, təsvir formasına, uzunluğuna görə də xarakterizə edilir.

2.İnformasiya anlayışı,onun formaları və xassələri

İnformasiya – latın sözü olub, baş vermiş hadisə və ya fakt haqqında məlumat vermək mənasını daşıyır. İnformasiya ətraf mühitin obyektləri və hadisələri, onların parametrləri və xassələri haqqında xəbərdir. İnformatikada bu xəbərlər verilənlər də adlanır.

İnformasiya insana onun hissi qavrayışları və təsəvvürləri sayəsində çatır. İnformasiya bütün hallarda mənbə və istehlakçının (qəbul edənin) mövcudluğunu nəzərdə tutur.

Bir çox hallrda məlumat və informasiya anlayışları eyniləşdirilir. Doğrudan da, əksər hallarda onların məna yükü eynidir. Bununla belə, məlumat və informasiya anlayışlarını bütün hallarda eyniləşdirmək düzgün düyildir. Belə ki, məlumat informasiyaya nəzərən daha geniş anlayışdır. Başqa sözlə, hər bir informasiya məlumat olduğu halda, hər bir məlumat informasiya deyildir. İnformasiya məlumata nəzərən, daha yığcam, konkret və mükəmməl olub, çevrilmə obyektidir. “Sözün geniş mənasında informasiya dedikdə saxlanma, ötürülmə və çevrilmə obyekti olan məlumat başa düşülür”(F.D.Fesenko).

İnsanın məqsədyönlü fəaliyyəti həmişə informasiya ilə müşaiyət olunur. Hazırda informasiya çevrilmələrinə etina edilmədən hər hansı bir prosesin tənzimlənməsi (idarəedilməsi) qeyri – mümükündür.

İnformasiya kibernetikanın əsas anlayışlarından biridir və ona yalnız kəmiyyət nöqteyi nəzərindən tərif verilir. “Hadisə baş verincəyə qədərki biliyimizlə, hadisədən sonrakı biliyimizin fərqi informasiyasıdır”. (L.Brillyüen).

“Kibernetika” yunan sözü olub idarəetmə sənəti deməkdir. Kibernetikanın müxtəlif tərifləri vardır.Akademik A.İ.Berqin kibernetikaya verdiyi tərif daha dolğundur.A.İ.Berqə görə kibernetika mürəkkəb dinamik sistemlərin idarə edilməsi haqqında elmdir. Kibernetikanın predmeti hər cür sistemlərin deyil,yalnız idarə olunan sistemlərin tədqiqindən ibarətdir.

Sistem müəyyən vəhdət ,bütövlük təşkil edən və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan nizamlı elementlər məcmuyudur.

Sistemin fəaliyyəti infromasiyanın miqdarından bilavasitə asılıdır. İnformasiya nə qədər çox olursa, kibernetik sistemləri qurmaq və onların fəaliyyətini qaydaya salmaq, yaranın problemləri həll etmək imkanları genişlənir.

Kibernetik sistem dedikdə mürəkkəb, dinamik və idarə olunan sistemlər nəzərdə tutulur. Bu üç keyfiyyət həm informasiyanın mövcudluğu mahiyyətindən irəli gəlir, həm də informasiyanın mövcudluğu üçün əsas şərt olur. Hər bir kibernetik sistemin iki əsas ünsürü – idarəedici orqan və idarə olunan obyekt arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıq informasiya vasitəsilə həyata keçirilir.

Kibernetika əsasən üç qola ayrılır.Texniki kibernetika,biokibernetika və iqtisadi kibernetika

Texniki kibernetika-ayrı-ayrı mexanizmlərin,maşın sistemlərinin,istehsal-texnoloji proseslərin idarə edilməsi vasitələrinin yaradılması və fəaliyyəti qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Biokibernetika –canlı aləmdə ,bioloji və biokimyəvi sistemlərdə baş verən proseslərin idarəedilməsi qanunauyğunluqlarından bəhs edir.

İqtisadi kibernetika-istehsal prosesində insanların fəaliyyətinin məqsədə uyğun təşkili və əlaqələndirilməsi qanunauyğunluqlarını ,prinsiplərini və metodlarını öyrənir.

Kibernetika – informasiyanı obyektlərin vəziyyətinin qeyri müəyyənliyinin aradan qaldırılması ölçüsü, konkret istifadəçinin biliyinin ölçüsü kimi qiymətləndirir. İqtisad elmində informasiya dedikdə adətən obyeklərin vəziyyəti, fakt və hadisələr haqqında verilən məlumatların məcmusu başa düşülür. Burada informasiyanın işlənməsi və məlumatların işlənməsi terminləri eyni mənada qəbul edilir. İnformatikada xüsusi məna daşıyan bilik anlayışından da istifadə olunur. Həmin anlayış məlumat və informasiya anlayışından fərqlənir. Belə ki, biliyin informasiyadan fərqli olaraq aşağıdakı xassələri vardır:

yüksək quruluşa malik olmağı;

öz elementləri üzərində əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün maşın

proqramını çağırmaq qabiliyyətinin olması;

başqa informasiyanın və ya onun struktur elementlərini ifadə etməsi və s.

İstehsalın ıdarə edilməsi prosesində dövr edən informasiyanın öyrənilməsi onun tədqiqinin ümumi metodlarına əsaslanır.Bu zaman informasiya üç aspekdə tədqiq edilir.Praqmatik,semantik,sintaksis

İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxıldıqda ,idarəetmə prosesində qərarların qəbulu üçün informasiyanın praktiki cəhətdən nə qədər faydalı və qiymətli olması müəyyən edilir.

İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi sistemlərin yaradılması zamanı informasiyanın praqmatik aspekdə öyrənilməsi istehlakçılar üçün informasiyanın zərurilik və kafilik dərəcəsini ,faydalı informasiyanın həcmini ,faydasız sənədlər külliyatının miqdarını və.s müəyyənləşdirməyə imkan verir.İnformasiya həcmini ,işlənmə,saxlanma,verilmə tezliklərini və.s bilməklə informasiyanın işlənməsinin texniki vasitələrini hesablamaq olar.

İnformasiya semantik (mənaca) tədqiq edildikdə idarəetmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanın məzmununu açmağa və işarələr arasında olan münasibətlərin və ölçü vahidlərinin mənaca öyrənilməsinə imkan yaranır.İnformasiyaya semantik baxış iqtisadi göstəricilərin ,obyektlərin təsnifatına ,qarşılıqlı kodlaşdırma sistemlərinin yaradılmasına və beləliklə idarəetmədə baş verən hadisələrin,faktların,proseslərin və.s tam öyrənilməsinə imkan verir.

İnformasiyaya sintaksis aspektdə baxıldıqda onun məzmunu ,mənası və istifadəedilmə xüsusiyyətindən asılı olmayaraq sistemdə işarələr arasında olan münasibətlər kəmiyyətcə müəyyənləşdirilir.İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi onun maşında işlənməsi texnologiyasının səmərəli seçilməsi və layihələndirilməsinə ,maşın daşıyıcılarının ,onların maketlərinin səmərəli qurulmasına imkan verir.

İnformatikada informasiya ilkin və təyin olunmamaış anlayış kimi qəbul olunur.

Fəlsəfi baxımdan informasiya xəbər, məlumat vasitəsilə real dünyanın inkasıdır. Xəbər, məlumat isə informasiyanın nitq, yazı, təsvir, siqnal və s. vasitələrlə ötürmə üsuludur.

İnformasiya təbiətdə və cəmiyyətdə bizi əhatə edən obyektlər, hadisələr, onların xassələri qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlumat verməklə onların qeyri-müəyyənliyini, onlara dair biliklərimizin məhdudluğunu azaldır.

İnformasiya insanların təbiətdən və cəmiyyətdən öz hissiyat üzvləri (görmə, eşitmə, dad bilmə, hissiyat, iybilmə) vasitəsilə qəbul etdikləri məlumatdır.

İnformasiyanın yaratmaq, ötürmək, saxlamaq, emal etmək mümükündür. informasiyalar siqnallar vasitəsilə ötürülür, kodlaşdırılaraq yaddaşda saxlanılır və iki yerə bölünür; ədədi və analoq informasiyalar. İnsanlar öz hissiyat üzvlərinə görə analaoq, komputerlər isə ədədi informasiyaların köməyi ilə fəaliyyət göstərilir. Əgər analoq informasiyanı rəqəmlərlə kodlaşdırsaq analoq informasiya ədədi informasiyaya çevrilir.

İnformasiya maddi daşıyıcılar olan fiziki obyektlərdən, sosial, psixoloji proseslərdən kənarda qala bilməz və informasiyanın varlığı onun hərəkətindədir. Daimi hərəkətdə olması ilə informasiya insanların təlabatını ödəməklə onların qarşılıqlı münasibətlərinin və əlaqələrinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.

Yalan (dezinformasiya) informasiya

və s. kateqoriyalar bölünür.

İnformasiya xarici və daxili xassəyə malikdir. Fəlsəfədən məlumdur ki, daxili xassə orqanik olaraq obyektin özünə aiddir, “gizli” və özünü digər obyektlərlə qarşılıqlı münasibətdə biruzə verir.

Xarici xassə isə obyektin digər obyektlərə qarşılıqlı münasibətlərini xarakterizə edir. İstənilən informasiyanı – informasiya mənbəyi, informasiya istifadəçisivə informasiyanı əks etdirən üç qarşılıqlı əlaqəli obyektə bölmək olar.Bu isə onun əsas xarici xassələrini informasiyanın keyfiyyətini, tamlığını, etibarlığını və s. ayırmağa imkan verir.

İnformasiyanın daxili xassəsi isə informasiyanın həcmi, özünəməxsusluğu və s. ilə xarakterizə olunur.

İnformasiya obyektiv, keyfiyyətli, tam, vaxtında, dəqiq, faydalı qiymətli olarsa düzgün qərar çıxarmaq üçün əsas verə bilər. İnformasiyanın keyfiyyəti materiyanın hərəkət formalarından, insanların düşüncə tərzindən, cəmiyyətlərin müxtəlifliyindən asılı olaraq müxtəlif ola bilər.

İnformasiyanın aşağıdakı xassələri vardır:

Dəqiqiliyi – onun əks olunan parametrlə nə dərəcədə yaxın olduğunu

Etibarlılığı – onun real obyekti zəruri dəqiqliklə əks etdirməsini göstərir

Əhəmiyyətliliyi – onun müxtəlif siferalarla tətbiq olunması ilə

Tamlığı – düzgün qərar qəbul etmək üçün informasiyanın kifayət qədər

Qiymətliliyi – məsələnin həlli üçün nə qədər vacib olmasıdır.

Vaxtında verilməsi – qərar qəbul etmək üçün vaxtından əvvəl və sonra

yox, vaxtında verilməsi lazımdır və s.

Hər bir informasiyanın mənbəyi və istifadəçisi vardır. Mənbədən istifadəçiyə informasiya məlumat şəklində ötürülür. İnformasiyanın ötürülməsi prosesi mənbə ilə istifadəçi arasında olan rabitə və ünsiyyət vasitələti ilə həyata keçirilir. Müasir dövrdə insanlar informasiyanın qəbulu və ötürülməsində praqmatik problemlərə üstünlük verirlər. Yəni informasiyanın qiymətliliyi, əhəmiyyətliliyi insanlar üçün daha maraqlıdır. Ona görə də informasiya nəzəriyyəsində istifadəçi üçün hər bir informasiya deyil, yalnız onun analiz etdiyi araşdırmalar apardığı işlərdə onun məlumatını artıran informasiyalar əhəmiyyət kəsb edir. Bir adam üçün qiymətli və böyük əhəmiyyətə malik olan informasiya digəri üçün bir maraq kəsb etməyə bilər.

3.İnformasiyanın kəmiyyət ölçüsü

İnformasiyaya hansı aspektdə baxılmasından asılı olmayaraq onun başlıca cəhəti qeyri-müəyyənliyi ləğv etməsidir.Müasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi ,amerikalı alim Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya ölçüsü hazırda çox geniş yayılmışdır.Şennona görə informasiyanın ölçüsü baş vermiş və ya baş verəcək hadisələrin qeyri-müəyyənliyinin ölçüsü ilə əlaqədardır. Qeyri-müəyyənliyin ölçüsü entropiyadır.Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa ,entropiyada bir o qədər böyük olar.Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru mühakimə yürütmək imkanı böyükdürsə entropiya bir o qədər azalır.

Hər hansı sistem özünün fəaliyyəti prosesində müəyyən informasiyanı saxlamalı,verməli və almalıdır.Müxtəlif sistemlər (insan beyni,Kompüterin yaddaşı və.s) müxtəlif həcmdə informasiya saxlaya bilər.

Saxlaya,verə və ala biləcəyi informasiyanın maksimal miqdarı sistemin informasya tutumu adlanır.İnformasiya tutumu (Q)mümkün xəbərlərin sayının loqarifmi ilə qiymətləndirilir.

Loqarifmin əsası (a) adətən 2 götrülür.Bu halda cəmisi iki simvoldan (m=2)ibarət əlifbaya və bir mövqeyə (n=1) malik mənbənin tutumu aşağıdakı kimi olacaqdır.

bit = 0 və ya 1;
1 bayt = 8 bit;
1 Kbayt = 1024 bayt=2 10 bayt
1 Mbayt = 1024 Kbayt=2 20 bayt
1 Gbayt = 1024 Mbayt=2 30 bayt
1 Tbayt = 1024 Gbayt =2 40 bayt

1Pb=1024 Tb=2 50 bayt

1Eb=1024Pb=2 60 bayt

1Zb=1024Eb=2 70 bayt

Bu ölçü vahidlərindən ən çox kompüter yaddaşının tutumunu göstərmək üçün istifadə olunur.

Kompüterdə informasiya ikili say sistemi vasitəsilə kodlaşdırılır. Kodlaşdırma bir əlifbanın simvollarının digər əlifbanın simvolları ilə təsvir edilməsidir.

İkili say sistemi: 0, 1
Onluq say sistemi: 0,1,2 . 9
Rum say sistemi: I, II, III, IV . X, . C (yüz), .
16-lıq say sistemi və s.

Mühazirə2: İnformatika və süni intellekt problemi

Süni intellekt (Sİ) – müasir insanların düşüncə tərzini, onun psixologiyasını, real intellektini modelləşdirən (imitasiya edən) və müasir EHM-lərdə reallaşdırılan süni yaradılmış sistemdir.

Süni intellekt – Elmi sahəsi keçən əsrin 50-ci illərində kibernetika, linqivistika, psixologiya və proqramlaşdırmanın qovşağında yaranmışdır.

Süni intellektin yaranmasının əsas məqsədi əvvəllər ənənəvi olaraq insanlar tərəfindən həll olunan məsələlərin maşınlar tərəfindən həll olunmasını təmin edilməsi olmuşdur və bu problem bəşəriyyət qarşısında duran mürəkkəb elmi-praktik problemlərdən biridir.

Süni intellektin köməyi ilə sübut olundu ki, Ehm-lər müəyyən şərtlər daxilində insan fəaliyyətinə aid olan riyazi nəzəriyyəni isbat etmək, şer bəstələmək, tərcüməişləri, mürəkkəb informasiya axtarışı və s. yerinə yetirmək imkanına malikdir.

Bu sahədə elmi tədqiqatlar iki istiqamətdə aparılır və inkişaf edir:

Birinci istiqamət – insanın intellektual davranışının (hərəkətinin) məhsuluna baxır, onun strukturunu öyrənir. İnsanın intellektual fəaliyyətinin ayrı-ayrı amillərini araşdırır və bu məsələlərin həllini və məhsulların icrasını müasir texnikanın, yəni EHM-in (kompüterlərin) köməkliyi ilə həyata keçirir. Belə məsələlərin həlli Ehm-də yüksək səviyyədə icra olunursa, onda uyğun intellektual fəaliyyət avtomatlaşdırılmış hesab olunur. Bu istiqamətin naliyyəti əsasən EHM- in inkişafı və proqramıaşdırmanın mükəmməlləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Bu istiqamət süni intellektin maşın intellekti də adlanır.

İkinci istiqamət – intellektual fəaliyyətin neyro fizioloji və psixoloji mexanizimlərinin verilənlərinin, yəni insanın ağıllı (şüurlu) fəaliyyətinə əsaslnır. Tədqiqatçılar, layihəçilər çalışırlar ki, bu hərəkətləri texniki qurğularla elə yerinə yetirsinlər ki, əvvəlcədən verilmiş tapşırıq daxilində onlar insanın ağıllı fəaliyyətini həyata keçirsinlər.

Süni intelekt sahəsində aparılan işlərin təsnifatı cədvəldə əks olunmuşdur.

Süni intelektin tədqiqi üçün aşağıdakı əsas istiqamətlər müəyyənləşdirilməlidir:

Biliyin təqdimi (“bilik bazasının” yaradılması, intellektual sistemlərinin

Biliklərlə manipulyasiya (intellektual sistemləri metodlarla və biliklərin

Ünsiyyət (məsələn: kompüter tərəfindən adi mətnin başa düşülməsi, EHM-

İnformasiyanın qəbulu (EHM – lərin obrazların tanınmasına, görmək

İntellektual sistemləri indiyə qədər rastlaşmadıqları məsələlərin həllinə

Normativ, sutiativ (situasiyaya uyğun məqsədyönlü modellərin

Süni intellektin tədqiqində aşağıdakı kompleks üsullardan istifadə olunur:

Riyazi mənitiqin üsulları;
Freym dilləri;
Tətbiqi və riyazi linqvistikanın üsulları;
Konqnitiv psixologiyanın üsulları;
Tanınma müxanizmlərinin tədqiqi.

Son dövrlərdə müxtəlif sahələrdə aparılan tədqiqatlar Süni intellekt sahəsində mütəxəssislər qarşısında aşağıdakı problematik məsələlərin tədqiqini qoymuşdur.

Nəzəriyyələrin isbat olunması; oyunların icrası məsələsi; musuqi, poeziya, rəssamlıq sahələrində yaradıcılıq məsələləri; məntiqi nəticələr; avtomatik tərcümə; danışığın sintezi və tanınması; Ehm – lə təbii dildə danışmaq; təsvirlərin tanınması; robotika; ekspert sistemləri; neyron şəbəkələri; mühəndis biliyi, məqsədyönlü hərəkətin planlaşdırılması; öyrənmə və özünü öyrətmə; özünü təşkil etmə; 5-ci və 6-cı nəsil EHM- in nəzəri əsasının işlənməsi və s.

İS müəyyən məqsədə doğru yönəldilmiş olmalıdır, yəni öz fəaliyyətini

İS əhatə olunmuş aləmin dəyişməsinə reaksiya verməlidir, yəni

İS daimi öz biliyinin hüdudlarını genişləndirməlidir. İstər əhatə edən

İS məntiqi nəticələri istifadə etməklə şəraiti tanımaq və qərar qəbul

Beləliklə, intellektual sistem – müəyyən məqsədə doğru yönəldilmiş sistemdir ki, özünün fəaliyyətini vəziyyət və proqnoza əsasən planlaşdırır, aləmin modeli əsasında həssas orqanlardan və insanla intellektual əlaqədən və ya “özü kimi ağıllı sistemdən” aldığı cari informasiya və özünüöyrənmə yolu ilə aldığı biliyi və “qenetik” biliyi istifadə etməklə məqsədyönlü qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Öyrənən və ya özünüöyrədən bloku. Öyrənən və ya özünüöyrədən bloku

Proqnoz bloku. Proqnoz bloku sistemin intellektual fəaliyyətində

Xarici aləmlə əlaqə bloku. Xarici aləmlə əlaqə və ya xarici aləmlə

Məqsədi formalaşdıran blok. Məqsədi formalaşdıran blok hər bir

Blokların bir –biri ilə əlaqəsini yaratmaq və intellektual sistemin ağıllı

fəaliyyətini təmin etmək üçün strukturda “intellektual təşkilatçı” blokunun olması hökmən lazımdır. Süni intellekt sistemləri əsasən Hard computing texnologiyası əsasında qurulmuşdur. Bu kompüterlərin inkişafı əsasən onların funksional imkanlarından, texniki xarakteriskalarından və mikroprosessorların qurulma arxitekturasından asılıdır. Dünyanın ən böyük mikroprosessor istehsalçısı İNTEL firmasının buraxdığı superskalyar arxitekturaya malik tərkibdə qurulmuş (yerləşdirilmiş) sopresessorlar olan, ayrı – ayrı konveyerlərə malik, yüksəksürətli informasiyanı pereferiya qurğularına ötürmək üçün xüsusi lokal şinə malikdir və informasiya emalı sürəti Qbayt ilə ölçülür və çoxprosessorlar serverlərdə istifadə olunur. Bunlar sərt proqram bazasında qurulduğu üçün onların intellektual sistemlərdə istifadəsi bəzən sistemlərin funksional imkanlarını məhdudlaşdırır.

Maşın intellektinin səviyyəsini artırmaq üçün Soft Computing strukturu istifadə etmək daha perespektivlidir. Soft Computing əsas komponentləri qeyri – səlis məntiq, neyron şəbəkələri nəzəriyyəsi və ehtimal mühakiməsidir. Ehtimal mühakiməsi öz növbəsində “qenetik” alqoritmlər, xaos nəzəriyyəsi və öyrənmə nəzəriyyəsini birləşdirir. Qeyri – səlis məntiq – Fuzzy Logic (FL) soft kompüterinin aparıcı və təşkiledicisidir. Bu məntiq hesablamanın deyilişi və interpretasiyasını təmin edir.

Bu məntiq deyilişdən sənaye sahələrində, robototexnikada, mürəkkəb sistemlərdə, qararların qəbul olunmasında, diaqnostikada, verilənlərin sıxılmasında, informasiyanın çatışmadığı şəraitdə istifadə etmək olur. Süni neyron şəbəkəsi paralel hesablama modellərini əvəz edir və qeyri – xətti statik və dinamik sistemlərdə geniş istifadə olunur. Bu şəbəkələrin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri onların mühitə adaptasiyasıdır. Başqa üstün cəhəti isə qurulmuş paralelizmdir. Bu, böyük sürətlə emal edən həlledici paralel rəqəm kompüterlərinin qurulmasına imkan verir. Neyrokompüterlərin yaranması, onların neyron şəbəkələrinin modelləşdirilməsi məsələlərində istifadə olunması Ehm-lərin funksional imkanlarının köklü artmasına şərait yaradır.
3.Süni intellekt sistemlərində biliyin təsviri

Süni intellektin yaradılması üçün əsas problemlərdən biri biliyin təsviri və ondan istifadə olunmasıdır. Baza biliklərinin yaradılması üçün bir – biri ilə əlaqədar aşağıdakı problemləri həll etmək lazımdır:

Birincisi, müvafiq sahəyə lazım olan tətbiqi biliyi formalaşdırmaq lazımdır. Bunu yazmağa mütəxəssis – tətbiqçi və riyaziyyatçıların birlikdə işləməsi tələb olunur. Problemi formalaşdırmaq üçün modelin konseptual sxeminin qurulması və ya seçilməsi tələb olunur.

İkincisi, biliyin təsviri problemlidir. Bu da öz növbəsində biliyi formalizə olunmuş – qurulmuş aparatın köməyi ilə EHM yaddaşında saxlamaqdır.

Üçüncüsü, biliyin istifadə olunması problemidir. Bu da hesablama nəzəriyyəsinin və başqa çeviricilərin işlənməsini tələb edir ki, onları da öz növbəsində qurulmuş modellərdə istifadə etmək mümkün olsun.

Dördüncü, texnologiya problemidir ki, bunun da həlli ilə adətən sistem proqramçılar məşğul olur. Bu modellərin proqram təminatıdır, yəni bilik bazası və onu idarə edən sistemin yaradılmasıdır.

Ümumi şəkildə biliyin təsviri modelini şərti olaraq konseptual və empirik modelə bölmək olar. Bəzi probləmləri həll etmək üçün konseptual model evristik metodun köməkliyi ilə verilir. Ona görə ki, konseptual yazılış model bütün praktik hallar üçün tətbiq olunmasına qarant verə bilməz. Konseptual model problemi tanımaq imkanı verir və onun analizinə sərf olunan vaxtı qısaldır. Təcrübədə çox vaxt konseptual model, emprik modelə çevrilir və bir qayda olaraq yazılı xarakterə malik olur.

Çox hallarda biliyi deklorativ və prosedur biliyə bölürlər.

Prosedur bilik fəaliyyətin ardıcıllığı ilə yazılır və onlardan məsələnin həlli üçün istifadə edilir. Bu EHM üçün proqram, alqoritmlərin sözlə yazılması, müəyyən məhsulun yığılması üçün təlimat və s. ola bilər.

Deklarativ bilik – prosedur olmayan bütün biliklərdir. Misal üçün ensiklopediya və ya izahlı lüğət, məqalə, fizika, kimya və başqa elmlərdə qanunların formaları və s.

Süni intellekt sistemləri özlərinin tərkibində hökmən EHM qoşoulmuş mürəkkəb proqram – aparat kompleksləridirlər. Bilikləri maşına daxil etmək üçün onu elə dildə yazmaq lazımdır ki, EHM onu başa düşsün və onu sistemdə istifadə edə bilsin. Bu məqsəd üçün biliyi təsvir edən xüsusi dörd modeldən: məntiqi, şəbəkə, freym və produksiya modellərindən istifadə olunur.

4.Ekspert sistemlərinin yaradılması

70- – ci ilərin ortalarında sünü intellekt üzrə tədqiqatlar aparılarkən “ekspert sistemləri” adlandırılan perspektiv istiqamət yaranmışdır.

Ekspert sistemi – mütəxəssisin müəyyən sahəyə uyğun professional götəricilərinə əsaslanan, daxili məntiqə malik, baxılan məsələnin həllini təmin edən insan – maşın kompleksidir. Hal – hazırda aşağıdakı ekspert sistemləri fərqləndirmək mümkündür:

İnteqrasion – məqsədi verilənlərdən vəziyyətin aşkar şəkildə izahının

Diaqnostik – məqsədi dizqnozun qoyulması;
Proyekləşdirən – məqsədi hər hansı bir obyektin proyekləşdirilməsi;
Planlaşdıran – məqsəsi müxtəlif ssenarilər üzrə işlərin paylanması;
Monitorinq – məqsədi müxtəlif vəziyyətlərin müqayisəsi;
Nəzarətçi – məqsədi öyrənilən prosesin yayılmasına nəzarət;
Təhsil üzrə – məqsədi avtomatıaşdırılmış öyrədici sistemlərinin təşkili.

bazasından deyil, biliklər bazasından istifadə edir.

Bilik dedikdə – təcrübədə yoxlanılmış həqiqətin tanınması nəticələri başa

Hüquqi sahədə bilik – insan tərəfindən toplanmış instinqlər, faktlar,

prinsiplər və digər hüquqi obyektlərdir.

Ona görə də, verilənlər bazsından fərqli olaraq biliklər bazasına

sənədlərdən, kitablardan, məqalələrdən, hesabatlardan oxunmuş – tanınmış məlumatlar daxildir. Ekspert sistemləri aydınlaşdırır, izah edir, arqumentləşdirir və nəticələr çıxarır.

Ekspert sistemləri hər hansı bir sahədə dar ixtisas üzrə hüquqşünas tərəfindən yaradılır və bir sahə üzrə hər hansı bir məsələnin həllində hüquqşünasa köməkçi rolunu oynayır. Belə sistemlərin istifadəçisi əsasən onların səlahiyyətinə aid olmayan işlərlə rastlaşan praktik hüquqşünaslar olur (məsələn məhkəmə prosesinin təşkilində).

Yüksək keyfiyyətli ekspert sistemlərinın yaradılması müxtəlif biliklərdən istifadə etmək tələbi qoyur. Bunların sistemində “Freym” anlayışı 1978 – ci ildə amerikan alimi Marvin Minsk tərəfindən daxil edilmişdir. Freym dili müxtəlif səviyyəli hüquqi konstruksiyaları maddiləşdirmək üçün ideal vasitədir.

Freym – informasiya yerləşdirən oyuqdur. Freymlərdə informasiyanın qəbulu və emalı prosesləri baş verir. Hər bir freym bir konseptual obyekti təsvir edir. Bu obyektə aid olan faktlar, xassələr freymin struktur elementi olan slotlarda əks olunur. Məsələn: “otaq” freymin slotları bu otağın “eni”, “uzunluğu”, “hündürlüyü”, “pəncərələr”, “qapı”, “döşəmə” və s. aid ola bilər. Slotlar bir növ bu obyektlərin parametrlərini əks elətdirir.

Ekspert sistemlərində freymlərdən istifadə etmək üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Freym zəncirvari görünüşə malikdir.

Slotlarda həmçinin digər freymlərə istinad ola bilər.

Nümunə üçün “müəllim” obyekti üçün freymə baxaq:

(Müəllim S.A.A. (Məmmədov A.V.)

Elmi dərəcəsi (namizəd)

Elmi adı (dosent)

Buradan göründüyü kimi freym bir növ verilənlər bazasının analoqudur, lakin freymin imkanları daha genişdir.

Deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd etmək olar ki, freym tipik vəziyyətlərin təqdimi üçün nəzərdə tutulan verilənlər strukturudur. İnsan hər hansı yeni vəziyyətlə rastlaşarkən yaddaşından freym adlanan strukturu çıxarır.

Freym düyün nöqtələrindən və münasibətlərdən təşkil olunmuş şəbəkə kimi də təqdim etmək olar. Freym modellərini yaratmaq üçün Qenesis, FRL – Frame Representation Lanquaqe xüsusi proqram dilləri mövcuddur.

5.EKSPERT SISTEMLƏRININ XARAKTERISTIKASI,STRUKTURU VƏ ISTIFADƏ

Formalizə olunmamış sahələrdə ekspert sistemlərinin geniş dairədə məsələlərin həllinə istiqamətlənməsi.
Ekspert sistemlərinin köməkliyi ilə müxtəlif sahədə işləyən

Iqtisadi informasiyanin komputerle iwlenmesi

İnformatika – hesablama texnikası vasitəsilə informasiyan ın qəbulunu, saxlanmasını, ötürülməsini, avtomatlaşdırılmış məntiqi emalını öyrənən və bunların insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə tətbiqi ilə məşğul olan texniki elmdir. ABŞ, Kanada və əksər ingilis dilli ölkələrdə bu elm ComputerScience (hesablama texnikası haqqında elm) kimi də adlanır.

Artıq 20 ildən çoxdur ki, «İnformatika» bir elm sahəsi kimi formalaşmışdır. İnformatika fransız sözü “İnformatique”dan götürülmüşdür və iki sözün birləşməsindən yaranmışdır: İnformation (informasiya) və Automatique (avtomatika). Bu termin informasiyanın avtomatlaşdırılmış emalını əks etdirir.

«İnformatika», sadə şəkildə desək, informasiya proseslərinin (informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və çatdırılması) texniki vasitələrlə avtomatlaşdırılmasından bəhs edən elmdir.

İnformatika elminin əsas tədqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompüterləşdirilməsidir. Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qrammatika və s. özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və digərləri təşkil edir.

İnformatikanın əsasını təşkil edən bu elm sahələrini çox vaxt :
– hardware (texniki),
– software (proqram),
– brainware (beyin) təminatları şəklində quruplaşdırırlar.

İnformasiya – təbiətdə və cəmiyyətdə bizi əhatə edən obyektl ər, hadisəl ər, onların xassələri, qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlumatlar yığımı olub, onlara dair bilikləri çoxaldır.

«Məlumat» (xəbər) və «informasiya» anlayışlarını fərqləndirmək üçün danışıq dilindəki bu ifadə köməkçi ola bilər: «Bu məlumat mənə heç bir informasiya vermir». Bu ifadə informasiya və məlumat anlayışları arasındakı aşağıdakı əlaqəni əks etdirir: informasiya məlumat vasitəsilə ötürülür.

İnformasiya və məlumat arasındakı əlaqə qarşılıqlı-birmənalı deyildir. Eyni informasiya müxtəlif məlumatlarla ötürülə bilər və onların icərisində heç bir informasiya daşımayanı da ola bilər. Əksinə, eyni bir məlumat onu qəbul edənin (istifadəcinin) maraq dairəsindən asılı olaraq müxtəlif informasiya kimi qəbul oluna bilər. Məsələn, təyyarənin qəzaya uğraması xəbəri həlak olanların qohumları üçün bir məna, hava yolları şirkəti üçün isə başqa bir məna kəsb edir. Eyni qəzet məqaləsindən müxtəlif oxucular özlərinin maraq dairələrinə uyğun müxtəlif informasiya götürürlər.

İnformasiya – latın sözü olub mənası izahеtmə, agahеtmə, ifadəеtmə dеməkdir. İnformasiyadan danışarkən biz ilk növbədə radio, tеlеvizor məlumatı, qəzеt, kitab, еlmi jurnalın məzmunu, vеrilənlər bazası, kitabxana və biliklər, insanlar arası ünsiyyət nəzərdə tutulur. İnformasiyanı kitablarda, kitabxanalarda, vеrilənlər bazasında, vərəqdə və hеsablama maşınlarında saxlayırlar. İnformasiya еlеktrik siqnallarının və radio dalğalarının köməyi ilə yazılı və şifahi ötürülür, hissiyyat orqanları, еlеktrik qəbulеdiciləri – foto və vidеo kamеranın köməyi ilə alınır.

İnformasiya tеrmininin özəlliklərindən ən əsası odur ki, onun mənası intuitiv olaraq hamı üçün aydındır, digər tərəfdən onun еlmi tərifi yoxdur. Еlmi anlayış kimi informasiya ən müxtəlif bilik sahələrinin öyrənmək üçün prеdmеt rolunu oynaya bilər. Məsələn, fəlsəfə, informatika, sistеm nəzəriyyəsi, kibеrnеtika və s.

İnformasiya – bizi əhatə еdən hadisə və obyеktlərin bu və ya digər xassəsini əks еtdirən və tərəfimizdən dərk olunan siqnallar toplusudur. Bu tərif, əlbəttə ki, izahеdici xaraktеr daşıyır. Burada 3 əsas еlеmеnti ayırmaq vacibdir:

– qəbulеdici;
– əlaqə kanalı.

Və bunların qarşılıqlı münasibətində informasiya gəlir. İnformasiya tеrmini ilə bir sırada vеrilən anlayışı durur. Vеrilən – konkrеt formada ifadə еdilən informasiyadır. Vеrilən və informasiya ayrı-ayrılıqda еmal olunur, dəyişdirilir, sistеmləşdirilir, çеşidlənir və bunun nəticəsində də yеni informasiya və yaxud yеni biliklər alınır.

«Verilən» anlayışını belə bir mücərrəd situasiya ilə izah etmək olar. Fərz edək ki, müşahidəçi öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında məlumatı toplayıb, müəyyən formada yaddaşında saxlayır. Bu halda deyirlər ki, müşahidəçinin yaddaşında obyektin vəziyyətini əks etdirən verilənlər var.

Beləliklə, verilənlər – saxlamaq, emal etmək və ötürmək üçün müəyyən formada qeyd olunmuş məlumatdır. İngiliscə verilənlər sözünü ifadə edən «data» termini latınca «datum» (fakt) sözündən yaranmışdır.

İnformasiya – təbiətdə, cəmiyyətdə, həmçinin insan tərəfindən yaradılan sistеmlərdə dövr еdən məlumatlar yığımıdır. İnformasiyanı yığırlar, saxlayırlar, ötürürlər, еmal və istifadə еdirlər. Bu məqsədlərlə informasiya tеxnologiyalarındən istifadə olunur.

İnformasiya rеsursları – istеhsalatda, tеxnikada, cəmiyyətin idarə еdilməsində istifadə еdilən informasiyalardır. Ölkə miqyasında informasiya rеsursları – Milli informasiya rеsurslarıdır. Ölkənin informasiya rеsursları onun еlmi-tеxniki inkişafını, еlmi potеnsialını, iqtisadi və stratеji qüvvəsini müəyyən еdir.

İnformasiyalar yaranmasına, qəbul edilməsinə, ötürülməsinə, ifadə formalarına və vasitələrinə, istifadəsinə və s. görə müxtəlif cür qruplaşdırıla bilər. İnformasiyaları hər hansı əlifba simvollarının köməyi ilə ifadə etmək və onu digər əlifbaya da keçirmək olar. İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur .

İnformasiyanın növləri, xassələri, təsnifatı

İnformasiya müxtəlif cür qiymətləndirilə bilər. Bu qiymətləndirmə informasiyanı qəbul edən şəxsin dünyagörüşü, marağı, meylliliyi və s. ilə əlaqədardır.

İnformasiya kodlaşdırma vasitəsilə bir formadan digər formaya keçirilə bilər. İnformasiya şifrələmənin köməyilə məxfiləşdirilə bilər. Hər hansı bir məlumat orfoqrafiyaya görə də müxtəlif informasiya daşıya bilər, müxtəlif məna kəsb edə bilər.

Dil məlumatlarına ayrıca baxıla bilər. Müxtəlif millətlərin danışıq dilləri (şifahi və yazılı), incəsənət dilləri, musiqi notları, riyazi düsturlar dili, proqramlaşdırma dilləri və s. vardır.

İnformasiyanın saxlanılması üçün informasiya daşıyıcılarından istifadə edilir. İnformasiya daşıyıcısı kimi kağızdan və elektron tipli daşıyıcılardan (maqnit lenti, maqnit diski, rəqəmsal-video disk, fləş yaddaş və s.) istifadə edilir.

Məlumatların verilməsində prinsipial cəhət ondan ibarətdir ki, onunla əlaqədar fiziki kəmiyyət dəyişiklikləri zamana görə baş verir. Odur ki, məlumat daşıyıcısı kimi zamana görə dəyişən fıziki kəmiyyətlərdən (təzyiq, temperatur, rənglər və s.) istifadə edilir.

Məlumat və ya informasiyanın daşıyıcısı bir qayda olaraq, siqnal adlanır (latınca, signum – işarə deməkdir). Siqnal məlumatı ötürən və müəyyən istiqamətlərdə məlumatı yaymağı əks etdirən fiziki prosesdir.

Siqnalların işıq, səs, istilik, mexaniki, elektrik və s. kimi növləri vardır.

İnsan üçün informasiya – insan tərəfindən bilavasitə və ya xüsusi qurğuların köməyi ilə alınan, insanın ətraf mühit və orada baş verən proseslər haqqında biliklərini genişləndirən siqnalların (məlumatların) məzmunudur.

Məlumatı – informasiyanı ötürməyi təmin edən hər hansı fiziki kəmiyyətin zamana görə dəyişməsinə siqnal deyilir.

Bu vaxt məlumatın canlanması üçün siqnalın müxtəlif xassələrindən istifadə olunur. Siqnalın məlumatı təqdim etmə xassəsinə siqnal parametri deyilir (məsələn, amplituda, tezlik və s.). İnformasiya parametrlərinin strukturundan asılı olaraq siqnallar, əsasən, diskret və kəsilməz formada ola bilərlər. Diskret formada ötürülən siqnallar rəqəmli (rəqəmsal), kəsilməz formada qəbul edilən siqnallar isə analoq növlü siqnallara aid edilirlər.

Siqnalın kəsilməzliyi onun istənilən verilmiş kiçik zaman kəsiyində müəyyən kiçik kəmiyyət qədər dəyişməsi deməkdir.

Siqnalın diskretliyi onun ancaq ciddi təyin olunmuş son vaxt çərçivəsində ölçülməsinin mümkünlüyü deməkdir, yəni siqnalın özü kəsilməz funksiyanı deyil, siqnalın amplitudunun ardıcıl diskret qiymətlərini təqdim edir.

Siqnal verilən parametrə nəzərən o vaxt diskret (kəsilən) hesab olunur ki, bu parametrin ala biləcəyi qiymətlərin sayı sonlu və ya hesabi olsun.

Parametrin ala biləcəyi bütün mümkün qiymətlər çoxluğu kontinuum (həqiqi ədədlər çoxluğu ilə eynigüclü olan) olduqda isə, siqnal həmin parametrə nəzərən kəsilməz adlanır. Yəni kəsilməz siqnal hər hansı intervalda (diapazonda) sonsuz qiymətlər çoxluğuna malik olur. Onun aldığı qiymətlər arasında kəsilmə olmur.

Beləliklə, informasiya iki formada (şəkildə) ötürülə bilir: diskret (rəqəmli, rəqəmsal) və kəsilməz (analoq).

Diskret informasiya hər hansı kəmiyyətin müəyyən anlardakı ardıcıl dəqiq qiymətləri ilə, kəsilməz informasiya isə hər hansı kəmiyyətin dəyişməsinin kəsilməz prosesi ilə xarakterizə olunur.

Diskret informasiyanı istənilən rəqəmsal indikatordan (məsələn, elektron saatlardan, maqnitofon sayğaclardan və s.) almaq olar. Kəsilməz informasiyanı, məsələn, atmosfer təzyiqi və ya avtomaşının vericiləri vasitəsilə almaq olar.

Diskret informasiya insan tərəfindən emal üçün daha rahatdır, ancaq praktik işlərdə tez-tez kəsilməz informasiyaya rast gəlinir. Buna görə də kəsilməz informasiyanı diskret şəklə gətirmək (diskretləşdirmə) və tərsinə keçirməyi bacarmaq zəruridir. Modem bu keçidləri (modulyasiya və demodulyasiya) həyata keçirmək üçün istifadə olunan qurğudur.

Bizi əhatə edən aləmdə gördüyümüz təsvirlər, obyektlər, müəyyən zaman ərzində eşitdiyimiz səslər analoq tipli informasiyalara aid edilir.

Xüsusi kodlarla qurğulara verilən dəyişən siqnallar – analoq, diskret olaraq dəyişən ədədi qiymətlər çoxluğundan ibarət informasiya isə rəqəmli (rəqəmsal) tipli informasiyaya aid edilir.

Məsələn, kağız üzərində əks olunan mətn və ya şəkillər, mikrofondan daxil olan siqnallar analoq tipli informasiyaya, kompüterlərdə əks olunan mətn və şəkillər, eşidilən səslər və ya müşahidə edilən hərəkətlər isə rəqəmli (rəqəmsal) tipli informasiyaya aiddir.

İnformatika nöqteyi-nəzərincə informasiyanın aşağıdakı xassələrini daha vacib hesab etmək olar:
ü obyektivlik;
ü dəqiqlik;
ü adekvatlıq;
ü mövcudluq;
ü əlçatanlılıq, əlyetərlik;
ü etibarlılıq;
ü faydalılıq;
ü aydınlıq;
ü qiymətlilik;
ü aktuallıq.
İnformasiyanın obyektivliyi və subyektivliyi anlayışları nisbidir.

• İnformasiya o vaxt obyektiv hesab edilir ki, o heç kəsin fikir və mühakiməsindən asılı deyildir. Az subyektiv elementlərə malik metodlardan istifadə edilən informasiya daha obyektiv sayıla bilər. Əgər nəzərə alsaq ki, metodlar subyektivdir, onda bu nisbilik tam aşkar şəkildə özünü biruzə verər. Məsələn, “küçədə istidir” məlumatı subyektiv, “küçədə havanın temperaturu 22 “C – dir” məlumatı isə obyektiv (əgər termometr düzgün işləyirsə) informasiyadır. Başqa bir misal: təbii obyektin fotoçəkilişlə müşahidəsi daha obyektivdir, nəinki həmin obyektin insan tərəfindən çəkilmiş rəsmləri əsasında müşahidə aparılması. Deməli, obyektiv informasiyanı ölçmə cihazları (əgər cihaz düzgün işləyirsə) vasitəsilə almaq olar. İnformasiyanın tamlığı dedikdə, onun bizi maraqlandıran verilənləri özündə cəmləşdirməsi və qərar qəbulu üçün kifayət qədər olması başa düşülür. Bu informasiyanın keyfiyyətini xarakterizə edir və eyni zamanda onların əsasında yeni verilənlərin alınmasının kafiliyini təyin edir.

• İnformasiyanın dəqiqliyi – lazımi siqnalın vaxtlı-vaxtında daha dəqiq qeyd olunmasıdır.

• Adekvatlıq informasiyanın işin real obyektiv vəziyyətinə uyğun olması dərəcəsidir. O informasiyanı daha çox adekvat hesab etmək qəbul olunmuşdur ki, oraya daha az subyektiv elementli metodlar daxil edilir.

• Etibarlı informasiya bizə düzgün qərar qəbul etməyə kömək edir. Etibarlı olmayan informasiya bu hallarda ola bilər:

ü qəsdən (gözlənilməz) təhrif halında;
ü səs-küyün (müdaxilənin) təsiri nəticəsində (məsələn, “xarab olmuş telefon”);
ü real faktın qiymətinin kiçildilməsi və ya şişirdilməsi zamanı (şayiələr, reklam və s.).

• İnformasiyanın faydalılığı onun hər hansı məsələnin həllində faydalı rolu ilə qiymətləndirilir. İnformasiyanın faydalılığının qiymətləndirilməsi həmişə subyektivdir. Belə ki, bir obyekt üçün faydalı olan informasiya başqa obyekt üçün tamamilə faydasız ola bilər.

• İnformasiyanın aydınlığı onun elə şəkildə ifadəsidir ki, o informasiyanı alan şəxs tərəfindən başa düşülən olsun.

• Qiymətlilik alınan yeni informasiyanın həmin anda onu alana verilən problemin həllində lazım olması deməkdir. İnformasiya ona görə qiymətli olur ki, o qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmağa kömək edir. Əgər informasiyanın qiymətləndirmə meyarı kimi, onun müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilməsini qəbul etsək, onda informasiya doğrudan da müxtəlif qiymətlərə malik ola bilər.

• Alınan informasiyanın cari vəziyyətə uyğun olması onun aktuallığının göstəricisidir.

İnformasiya məlumatlar şəklində hər hansı informasiya mənbəyindən onu qəbul edənə (qəbulediciyə) onlar arasındakı rabitə kanalı vasitəsilə ötürülür.

Mənbə ötürülən siqnalla kodlaşdırılan məlumatı göndərir. Bu siqnal rabitə kanalı vasitəsilə ötürülür. Nəticədə qəbuledicidə qəbul olunan siqnal yaranır ki, bu da dekodlaşdırılaraq qəbul edilən məlumata çevrilir.

Məsələn, hava proqnozu haqqında informasiyadan ibarət məlumat qəbulediciyə (televiziya tamaşaçısına) mənbədən (meteoroloq-mütəxəsisdən) rabitə kanalı (televiziya ötürücü qurğusu və televizor) vasitəsi ilə ötürülür.

Rabitə kanalı vasitəsilə informasiyanın ötürülməsi bir çox hallarda informasiyanın təhrif olunmasına və itirilməsinə səbəb olan maneələrin təsiri ilə müşayiət edilir.

İnsanlar informasiyanı ətraf aləmdən, hiss (duyğu) üzvləri vasitəsilə qəbul edir.

Kompüter vasitəsilə qəbul edilən informasiyanın mətn, rəqəm, səs, qrafik, video, multimediya, məntiqi kimi formaları vardır.

Beləliklə, informasiya gündəlik həyatımızdakı əlaqələrimizdə, əsasən, ümumi halda aşağıdakı şəkillərdə və müxtəlif formalarda mövcud ola bilər:

Mühazirə1: İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

Iqtisadi informasiyanin komputerle iwlenmesi

İqtisadi informatika və iqtisadiyyatda informasiya texnologiyaları

Abunə

Bannerlər

Əlaqə

Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

Iqtisadi informasiyanin komputerle iwlenmesi

Related posts: