Iqtisadi siyastinin qısa icmalı ntic.

Avropa Komissiyası. 2011. Azərbaycanda Sosial Müdafiə və Sosial İnteqrasiya

1. İqtisadi İcranın İcmalı

Hökumətin iqtisadi hədəf və məqsədləri üç əsas proqram və planda əks olunmuşdur.

2015) 9 strateji hədəfdən ibarətdir ki, buraya qeyri

-neft sektorunun makro-

iqtisadi sabitliyi və tarazlaşdırılmış inkişafı, gəlir imkanlarının artırılması daxildir. RİDP (2009

2013) digər prioritetlərlə yanaşı regionlarda iş yerlərinin açılması məsələsini vurğulayır,

Azərbaycan 2020 konsepsiyasında

isə “ağıllı” iqtisadiyyatın yaranması, ölkənin rəqabət

Dünya Bankı. Məlumatlar (onlayn rejimində məlumat bazası)

http://data.worldbank.org (24 noyabr 2013-cü il

tarixində əldə edilmişdir).

Azərbaydan Dövlət Statistika Komitəsi.

Dünya Enerjisi üzrə S

k İcmal. Təbii qaz üzrə, Azərbaycanda

trilyon kub metr qaz vardır,

ehtiyatların hasilata nisbət norması

Avropa Komissiyası. 201

Azərbaycanda Sosial Müdafiə Sosial Vəhdətlik.

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

qabiliyyətinin artırılması, iqtisadi strukturun diversifikasiya olunması təşəbbüsləri irəli sürülür.

Yekunda müxtəlif proqram və planlarda məqsəd davamlı iqtisadi inkişafa,

dinamik olan çoxşaxəli iqtisadiyyata, qlobal inteqrasiyaya və ölkədə tarazlaşdırılmış inkişafa nail

İqtisadiyyatın diversifikasiyası məqsədilə hökumət infrastruktura investisiya qoyuluşunu

maliyyələşdirmək və dinamik qeyri

neft iqtisadiyyatı sahələrini qurmaq üçün ölkənin neft

etməyi planlaşdırır. Əsasən 2034

ci ilədək tükənəcəyi gözlənilən neft

gəlirlərinin məhdud olduğu faktını nəzərə alaraq, hökumətin strategiyası davamlı qeyri

sektorları üçün təməl olacaq investisiya məqsədləri ilə neft gəlirlərinin əsas hissəsini istifadə

3. Neft hasilat

əvvəlki dövr: müstəqillik əldə edildikdən sonra 2005

olan iqtisadi inkişaf

ci ilədək Azərbaycanda sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sahələri inkişaf etmiş

və kifayət qədər geniş

olan iqtisadi baza

olmuşdur. Müstəqillik Azərbaycanda iqitsadi tənəzzülə

səbəb olmuşdur ki, Müstəqil Dövlətlə

Birliyi (MDB) arasında ölkə ən pis vəziyyətdə olanlar

sırasında olmuşdur. Ticarətdə tənəzzül

bazar iqtisadiyyatına keçid, digər faktorlarla yanaşı,

un aşağı düşməsi ilə

nəticələnmişdir. Ermənistanla baş verən münaqişə iqtisadi zəifləməni daha da artırmış, qaçqın

və məcburi köçkün düşmüş təxminən bir milyon Azərbaycanlının ölkəyə axınına səbəb

Beynəlxalq şirkətlərlə ilk əsas neft müqaviləsi 1994

cü ildə imzalanmış, xarici birbaşa

investisiya dalğası və

Ceyhan neft boru kəmərinin

tikintisi iqtisadiyyata milyardlarla

dollar qoymuşdur. Kəşfiyyat və hasilat məqsədləri ilə dövlət neft şirkəti ARDNŞ və xarici neft

şirkətləri ilə hasilatın pay bölgüsü sazişləri (HPB) vasitəsilə neft investisiyalarının kəskin artması

cı ildə iqtisadiyyat öz inkişafını bərpa etmişdir.

Ölkənin sabitləşmə və struktur islahatları proqramı da tam həcmdə 1995

başlamışdır. Proqram ÜDM

un artması, inflyasiyanın daha yaxşı nəzarətdə saxlanması və

maliyyə çatışmazlıqlarının azalması baxımıdan makro

adi və maliyyə sabitliyi

ci illər arasında orta hesabla 10% illik iqtisadi inkişaf yoxsulluq həddinin

töhfə etmişdir (qeyd 7). İqtisadi inkişafın

Bakıda cəmləşdiyinə baxmayaraq, Dünya Bankı inkişafın əhalinin yoxsul təbəqələrinin xeyrinə

olduğunu hesab etmişdir.

əhalinin zəngin olan onda bir hissəsi ilə

daha yoxsul onda bir hiss

üçün istehlak normasının artması faktı bunu sübut edir.

Yoxsulluğun azaldılması ilə nəticələnən faktorlara aşağıdakılar daxildir: (i) minimum əmək

haqqının əhəmiyyətli dərəcədə artması; (ii) məvaciblərin tez

tez artması; (iii) sosial proqramlara

məbləğdə büdcə transfertləri; və (iv) xüsusilə də Rusiya Federasiyasından pul

ci ilin fevral ayında hökumət manatın yenidən qiymətləndirilməsinə dair qərar

böyük inkişafa səbəb

olmuşdur. 1 yeni manata (AZN) 5,000 dəyərində köhnə manatın

dəyəri yenidən qiymətləndirilmiş, qərar 1 yanvar 2006

cı ildə qüvvəyə minmişdir. Həmin illərdə

nominal valyuta məzənnəsi bir ABŞ dolları üçün AZN 0.8714 olmuşdur.

Dünya Bankı. 2009. Azərbaycan üzrə Ölkə İqtisadiyyatının Memorandumu. Vaşinqton D.C.

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

illərdə İqtisadi inkişaf

Neft hasilatında sürətli inkişaf 2006 və 2007

ın artmasına səbəb olmuş,

onilliyin ilk dövrlərində təxminən 10% olmuş inkişaf normasına düşməzdən

əvvəl orta hesabla

illik artım norması 29.8% olmuşdur.

ci illərdə neft hasilatının dəyişkənliyi

baxımdan iqtisadiyyatın zəif olduğu görünmüşdür ki, neft hasilatının daha aşağı səviyyədə

illik artım norması müvafiq olaraq

olmuşdir (Şəkil 1).

ci ilin ortalarından etibarən qeyri

neft sektorunun inkişaf norması daha sabit olmuş,

u il istisna olmaqla (sadəcə 3.7% artım),

un ümumi artım normasından daha az dəyişkən olmuşdur

neft sektorunun payına düşən artım neftin payına düşən artımdan yüksək

olmuşdur (Şəkil 2)

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

əqribən yarı hissəsi neftin payına düşür

olduğu mədən və karxanalardan başqa, növbəti ən i

ri sektorlar tikinti (ÜDM-da 7.2

və kommunikasiya (ÜMD

. Son onillikdə ÜDM

üzrə tərkibi neftdən kənarda diversifikasiya istiqamətində kiçik tərəqqinin əldə

göstərir. Neft bumu aydın şəkildə iqtisadiyyatın strukturuna təsir etmişdir.

ci ildə kənd təsərrüfatının ÜDM

da payı təxminən 16% olmuş, 2013

Istehsalat və nəqliyyat kimi digər sektorların da son

dakı payı azalmışdır.

Figure 3. Oil and Non-Oil Shares of GDP

Source: State Statistical Committee

Son illərdə özəl

da payı təxminən 81% olmuşdur

Ancaq özəl sektorun

iqtisadiyyatdakı payının əsas artımı dövlət xərclərinə və hökumət müqavilələrinə töhfə edir ki,

bunlar da əsasən ölkənin neft ixracından əldə edilən gəlirləri vasitəsilə

ÜDM tərkibi 2013 ildə: kənd təsərrüfatı 5.3%, sənaye 58.1%, xidmətlər 30.2%, və vergi 6.4%

Capital. 2012. Azərbaycan: Neftin Stimullaşdırdığı Hökumət İqtidarı. Moskva.

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

İqtisadi inkişafın əhatəli olması

ci illərin ortalarından etibarən Azərbaycanda inkişafın hərtərəfli olduğunu tutarlı

əsas hesab etmək olar

. Neft bumundan sonra qeyri-

bərabərsizlik azalmış, Gini indeksi 2001

ildə 8 faiz düşərək

(əldə olan ən son məlumat). Şəhərlərlə kənd

yerləri arasında orta gəlirlərdə olan

fərq olduqca azdır, şəhər üzrə Gini indeksi 33%, kənd

isə 27% olmuşdur

Sosial müdafiə sistemi yoxsulluğun azaldılması və qeyri

bərabərliyin azalmasına töhfə etmiş əsas faktor olmuşdur. Əhalinin yoxsul təbəqələri üçün əsas

sosial ödəmə proqramları pensiyalar və yaxşı hesab edilən

Ünvanlı Sosial Yardım (ÜSY)

proqramıdır ki, bu proqram çərçivəsində sosial ödəmələrin təxminən 10%

i və əhalinin təqribən

ni əhatə etmişdir (qeyd 8). Hazırda yoxsul ev təsərrüfatlarının 81% və ən aşağı gəlirli ev

təsərrüfatlarının təxminən 93% sosial ödəmələrin ən azı bir növündən faydalanmışlar.

Bankı belə qənaətə gəlmişdir ki, sosial ödəmələr

olmasa idi, yoxsulluq həddi təxminən 25%

İqtisadi inkişafın indiyədək əhatəli

olması ilə bağlı

aşkar etdiyi digər

əlamətə aşağıdakılar daxildir (i) kənddə əmək qüvvəsinin iştirakının artmasına

kənd yerlərində məşğull

yüksəlmişdir, (ii) son onillikdə yaşayış minimum

ışdır, və (iii) şəhər və kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının istehlakına inkişaf geniş təsir

göstərmişdir, kənd yerlərində istehlak xərcləri artmış, şəhər yerlərində demək olar bütün

təbəgələrinin istehlak xərcləri yüksəlmişdir (qeyd 9).

Adambaşına düşən ÜMG

in və adambaşna düşən ÜDM

un nisbətən yüksək olmasına

baxmayaraq, mədən sahəsində (məhz neft) daha yüksək gəlirli iş yerləri ilə təmin olunmuş

insanların sayı çox azdır ki, bu da iş yerlərinin yalnız 1.1%

ni təşkil edir, ancaq ÜDM

çoxu bu sektorun

payına düşür. Işçi qüvvəsinin əksəriyyəti məhsuldarlığın və məvaciblərin aşağı

olduğu sektorlarda çalışır. Məsələn, əmək qüvvəsinin 38%

kənd təsərrüfatına cəlb ol

bu sektorun payı

cu ildə məvaciblərin orta hesabla 895 avro

olduğu mədən sektoru ilə müqayisədə kənd təsərrüfatında əmək haqqı orta hesabla 118 avro

Regionlarda da fərqliliklər vardır

cu ildə istehsal olunmuş malların dəyərinin

78% Bakının payına düşür (qeyd 10). Bundan başqa, neft sektorundan asılılığın yüksək

olmasına görə iqtisadi inkişafda davamiyyət, hərtərəflilik və yoxsulluq həddinin əhəmiyyətli

dərəcədə azalması ilə nəticələnən bəzi faktorlar (yəni sosial ödəmələrin yüksək səviyyəsi)

etimad doğurmur (qeyd 10).

İstehlakçı qiymət indeksi (İQİ) ilə qiymətləndirilən inflyasiya 20

ci ildə təxminən 21%

dək əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır (Şəkil 4).

üksək neft qiymətləri,

vergi və büdcənin geniş mənada stimullaşdırılması, dollara qarşı sabit valyuta məzənnəsi, pul

kütləsinin artması, idxal olunan ərzaq qiymətləri, ev təsərrüfatları üçün sürətli

faktorlar sistemi 2000-

ci illərin ortalarından etibarən inflyasiyanı stimullaşdırmışdır.

BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF Ölkə Hesabatı

12/6. Vaşinqton D.C.

H. Onder. 2013. Az

htiyatlarla zəngin ölkədə inklüsiv inkişaf. Vaşin

Avropa Komissiyası. 2011. Azərbaycanda Sosial Müdafiə və Sosial İnteqrasiya

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

Figure 4: Consumer Price Index, 2006−2013

Source: State Statistical Committee

Fiskal siyasət

Neftlə bağlı gözlənilməz uğur hökumət xə

clərinin çox artması ilə nəticələnmişdir ki,

ar da məcmu tələbatı təşviq etmək üçün istifadə olunmuşdur. Hökumətin pul kütləsinin

artırılması siyasəti 2007 və 2008

ci illərdə öz tempini artırmış, 2006

cı ildən sonra xərclər 181%

ci ildən etibarən xərclər AZN 10.68 milyarddan 2013

(Şəkil 5). Artan neft gəlirləri məvacibləri

və sosial ödəmələri artırmaqla

iddialı dövlət investisiya proqramların

Səhiyyə və təhsil sahələri mütləq mənada böyük artımdan faydalanmışdırsa, bu

sektorlarda xərclərin dövlət büdcəsindəki payı kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. 2005

dövlət xərclərində təhsil sahəsinin payı 17.4% və səhiyyə sahəsinin payı 5.4% olmuşdursa,

ci illərdə onların payı 8.3% və 3.2% səviyyəsinə düşmüşdür. Dövlət investisiya xərclərində

də səhiyyə və təhsil üzrə xərclərin olduğunu nəzərə alaraq, onların yekun xərclərdə çəkisi

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

cı ildən etibarən hökumətin geniş dövlət investisiya proqramı inflyasiyanın

olduğu dövrlər, qeyri

özəl investisiyaların və xarici birbaşa investisiyanın

aşağı səviyyədə olması ilə müşayiət olunmuşdur. Pul kütləsinin artırılması siyasəti qeyri

özəl investisiyaları sıxışdırıb, aradan çıxartmışdır ki

bu da 2005 və 2008

illər arasında ÜDM

-un faizi olaraq 50%-

dən çox azalmışdır.

ci ildən etibarən büdcə xərclərində böyük illik artımlar ARDNF

transfertlər hesabına mümkün olmuşdur. ARDNF 1999

cu ildə təsis edilmiş,

“vətəndaşların və gələcək nəsillərin faydası üçün neft və qazla bağlı gəlirlərin toplanmasını

xaricdə yerləşir ki,

ixrac gəlirlərini sterilizə etməyə və inflyasiyanı məhdudlaşdırmağa imkan verir.

Dövlət büdcəsində ARDNF

dən olan transfertlərdən yüksək

dərəcədə böyük asılılıq

yaranmışdır (Şəkil 6). 2007

dən AZN 585 milyon məbləğində olan transfertlər

cəmi dövlət büdcəsi gəlirlərinin sadəcə 9.7%

ni təşkil etmişdir. 2008 və 2013

ci illər arasında

ARDNF transfertlərinin cəmi dövlət büdcə gəlirlərində faizi

dək artmışdır. 2013

11.3 milyard ARDNF-

dən dövlət büdcəsinə köçürülmüş, 2010

cu ildə köçürülmüş

köçürülən ARDNF transfertlərinin kəskin artması üç cəbhədə narahatlığa

Ilk öncə, bu, vergilər kimi digər yüksək səviyyəli gəlir mənbələrindən fərqli

olaraq hökumət xərclərinin neft gəlirlərindən asılılığının getdikcə artığını (ən azı qısa və orta

müddətdə) göstərir. İkincisi, öz fiskal siyasətini qlobal neft qiymətləri silsiləsi ilə əlaqələndirməklə

hökumət iqtisadiyyatı qeyri

riskə məruz qoyur.

Üçüncüsü, bununla aşkar edilir

cu ildə ARDNF qurularkən onun əsas məqsədlərindən biri kimi ARDNF gəlirlərini

gələcək nəsillərə saxlamaq əvəzinə hökumət yüksək səviyyədə olan neft gəlirlərini indi

xərcləməyi üstün tutur. Neft ehtiyatları tamamilə tükənmə

dən əvvəl onların hasil ediləcəyi

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu. 2010. ARDNF

İllik Hesabat

ildə Maddə IV ilə bağlı Məsləhətlər. BVF Ölkə Hesabatı 12/5

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

müddətin təxminən 20 il olması şərtilə

gəlir bazasından daha

geniş bazanı qurmağa tələsməlidir.

Cəmi hökumət gəlirləri ÜDM

un faizi kimi cəmi xərcləri demək olar eynilə əks etdirmişdir.

un faizi kimi həm gəlirlər, həm də xərclər 2001

ci ildə təxminən 15%

dək artmışdır. 2001

ci ildən etibarən dövlət büdcəsində kiçik məbləğdə müsbət saldolar və

ya 1% səviyyəsində və ya ÜDM

dan daha az kəsir olmuşdur. Hər bir halda, ARDNF transfertləri

çox böyük olaraq

, hər il artardı (Şəkil 7). Tək 2006

cı ildə büdcə kəsiri

AZN 493 milyonl

a müqayisədə ARDNF transfertləri olmadan 2013

ci ildə AZN 10.9

olardı. 2014 il büdcəsinin tərtibində dövlət büdcəsinin neft amilindən asılılığının azaldılması

siyasəti irəli sürülmüşdür, Belə ki, xərclərin nməbləğində artım olmasına baxmayaraq, Dövlət

Neft Fondundan dövlət büdcəsinə olan daxilolmaların məbləği 2013 illə müqayisədə təxminən 2

milyard az proqnozlaşdırılmışdır.

Azərbaycanın monetar siyasəti sabit valyuta kursunun saxlanmasına diqqət yetirir.

borc bazarının zəif inkişaf etməsi səbəbindən Azərbaycan Mərkəzi Bankın (AMB) ixtiyarında

vardır. Valyuta kursunun sabitliyinə xüsusi diqqətin ayrılması

inflyasiyanın dövri olaraq dəyişməsi ilə nəticələnmişdir, çünki 2006

cı ildən etibarən dollara

münasibətdə valyuta kursunun yüksəlməsi səbəbindən manata artan tələbatı ödəmək üçün

pul ekspansiyası siyasətini həyata keçirmişdir. Mərkəzi bankın rəhbərliyi valyuta

kursunun daha çevik olmasına şərait yaratmaq, faiz dərəcəsinə əsaslanan monetar siyasət

mexanizminə doğru irəliləmək istiqamətində BVF ilə prinsipcə razılıq əldə etmişdir, ancaq

indiyədək əldə edilmiş tərəqqi məhdud olmuşdur.

Pul kütləsinin geniş göstəricisi

(M2) 2005-ci ili geri qoyaraq, 2006-

cı ildə əvvəllər

olmayan şəkildə 168% artmış, pul dövriyyəsində böyük genişlənmənin başlanğıcına

etmişdir. M2 2006 və 2012

ci illər arasında

BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası –

İşçi Heyətin Səfəri ilə bağlı Yaddaş Qeydi. Vaşinqton D.C.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının internet səhifəsi

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

Valyuta məzənnəsi

cı ildə manat yenidən qiymətləndirildikdən sonra manatın dəyəri qalxmışdır. 2006

cı ildə ABŞ dollarına nisbəti AZN 0.893 (orta dövrdə nominal dəyər) olmuş, 2013

ci ildə manatın

dək artmışdır. Manatın dəyəri əsasən neft bumu illərində xarici valyuta

ölkəyə daxil olması nəticəsində artmışdır. 2008 və 2009

cu illərin qlobal iqtisadi

böhranından sonra (i) ARDNF tərəfindən xəzinədarlığa transfertlər; (ii) ABŞ dolları ilə xarici neft

şirkətlərinin ödənilən mənfəət vergiləri; və (iii) ARDNŞ

in gəlirlərinin xarici valyutada olması kimi

neft sektoru ilə bağlı göstərilən təzyiqlər sayəsində effektiv valyuta məzənnəsi

Effektiv valyuta kursu Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinə və karbohidrogenlərdən başqa

malların ixrac edilməsi potensialına təsir edə bilərdi. Valyuta kursunun yüksəlməsi həm də kənd

təsərrüfatı və istehsal sahəsindəki ixracların diversifikasiyasını daha da çətinləşdirir. Valyutanın

baxımından rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün Azərbaycanda məhsuldarlıq

təşviq olunmalıdır. Dövlət investisiyaları bu məsələdə yardımçı ola bilər, ancaq bu, qısa

müddətli təsir olacaqdır.

Tədiyyə balansı

ci illərin ortalarında karbohidrogen ixracları sayəsində Azərbaycanı

daim mənfi olan cari hesab balansında 2000

ci illərin ikinci yarısından sonra

aktiv saldo yaranmışdır. 2008

ci ildə cari hesab balansının ÜDM

da payı təxminən 34%

çatmış, ancaq 2013

də payı təxminən 16.8

əviyyəsində qalmışdır (Şəkil 8).

Figure 8: Current Account Balance, 2006−2013

Sources: State Statistical Committee, Central Bank of Azerbaijan and IMF

ari hesab balansında böyük məbləğdə olan müsbət saldo 2006

cı ildən etibarən güclü

ixraclar, əsasən karbohidrogen ehtiyatların ixracı ilə yaranmışdır.

cəmi ixracın orta hesabla 94.7% neft və qaz ixraclarından ibarət olmuş (AM

milyarda çatmışdır. 2005 və 2012

cu illərdə cəmi ixrac

halda, idxal 139% ar

milyarda çatmışdır. 2004

cü ildən etibarən hər il

Azərbaycanın ticarət balansı müsbət olmuşdur.

ci ildə ticarət saldosu

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

cı ildən etibarən XBİ

ın məbləği illik olaraq $3 milyard və $4.4 milyard arasında

olmuşdur. 2006 və 2011

ci illər arasında cəmi XBİ

nin 84.7% neft sektorunun payına

düşmüşdür, ancaq neft sektorunda XBİ

nin payı azalmaqdadır. 2011

ci ildə neft sektorunda XBİ

ni təşkil etmişdir. Qeyri

ft sektorunda XBİ son bir neçə ildə 2006

$368 milyondan 2011-

ci ildə $886 milyonadək artmışdır, ancaq davamlı iqtisadi inkişaf üçün

tələb olunan diversifikasiyanı stimullaşdırmaq üçün qeyri

neft sahəsinə daha çox XBİ

olunmasına ehtiyac olacaqdır. Hər bir haqda 2008

cu illərdə baş vermiş iqtisadi

böhranadək olan dövrlə müqayisədə qlobal mühitin daha az əlverişli olması Azərbaycanın qeyri

neft sektoruna investisiya cəlb etməsini daha da çətinləşdirə bilər.

zərbaycan böyük məbləğdə beynəlxalq ehtiyatları

böyük artım olmuşdur ki, bu zaman

cu ildən sonra 60% artaraq

ilyarda çatmışdır. Nəticədə 2013

ci ildə ehtiyatlar

Mərkəzi bankda saxlanılan ehtiyatlardan başqa, Azərbaycan ARDNF

də yığılmış $35.8

milyardın vəsaitə malikdir

beynəlxalq ehtiyatlar və ARDNF vəsaitləri birlikdə 2013

ni təşkil etmişdir.

Azərbaycanın dövlət və

xarici borcu tədricən art

ci illərdə illik

$4 milyarddan 2012-

milyarda çatmışdır. Ancaq neftin ixracından əldə

olunan yüksək gəlirləri nəzərə almaqla hələlik onun səviyyəsi sabit qalır.

ortalarından sonra neft bumu və investisiya layihələrinin və sosial xərclərin maliyyələşdirilməsi

üçün neft gəlirlərinin istifadə edilməsinə dair verilən hökumət qərarı sayəsində

İqtisadi perspektivlər

cü ildə isə 5.8% artacağı gözlənilir ki, bu da

neft sektorunun davamlı inkişafı və neft istehsalında az artım ilə əldə ediləcəkdir

baxmayaraq neft hasilatı 2015

ci ildə sabitləşə və ondan sonar aza bilər.

2012-ci ilin aprel

ayında Dövlət Statistika Komitəsi və ARDNŞ hökumətin hasilat normasını azaltmaqla neft

hasilatı və ehtiyatlarının müddətini uzatmaq niyyətində olduğunu

gələcəkdə daha aşağı hasilat səviyyəsi iqtisadi inkişafı məhdudlaşdıracaq, hökumətin gəlir və

xərclərinə mənfi təsir göstərəcəkdir. Qeyri

neft iqtisadiyyatının inkişafı neft gəlirlərindən asılı

olan dövlət sektoruna investisiya qoyuluşu ilə stimullaşdırılacaqdır.

İqtisadiyyatın inkişafının davam edəcəyi və 2012

ehtimalı ilə inflyasiyanın 2014

dək artacağı gözlənilir. Dövlət investisiyalarının, məvaciblərin artması,

sosial xərclərə daha çox vəsaitin ayrılması inflyasiyanı stimullaşdıracaqdır.

Orta müddətli inkişaf perspektivləri əlverişli olduğu halda, uzun müddətli perspektivlər

narahatlıq doğurur. Azərbaycan dövlət xərcləri baxımından

zəruri olan gəlirin əldə edilməsi üçün

neft gəlirlərinin qısa müddətdə maksimum həddə çatdırılmasına istiqamətlənmiş strategiya

həyata keçirir. Hazırda dövlət xərclərinin 58% ARDNF transfertləri hesabınadır. Neft

vəsaitlərinin indiki istehlakı ilə bağlı bu strategiya qısa müddətdə ölkənin cari əhalisinə aydın

olaraq xeyir gətirmiş, 1990

cı illərin ortalarından etibarən yoxsulluğun həddi diqqətəlayiq şəkildə

azalmış, həyat standartları yüksəlmiş, məvaciblər artmışdı

Yenə də ehtiyatlardan asılılığın

Economist Intelligence Unit.

2012. Azərbaycan. Ölkə Hesabatı

BVF və ARDNF məlumatları əsasında müəllifin hesablamaları.

qraşina. 2012. “Azərbaycan Neft Hasilatı Müddətini Uzatmağa Çalışır.

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

müddədi məhduddur, buna görə də Azərbaycan qeyri

neft iqtisadiyyatına doğru daha iri

addımlarla irəliləməlidir. Azərbaycanda təxminən 7 milyard barrel (və ya 1milyard ton) neft

ehtiyatı vardır. Ölkədə ehtiyatların hasilata nisbəti yalnız

21.9 ildir ki, bu da dünyada 52.9 il olan

orta normadan çox aşağıdır.

Beləliklə, Azərbaycan gələcək nəsillər üçün öz neft ehtiyat və

gəlirlərinin idarə olunması, eyni zamanda uzun müddətli, davamlı iqtisadi inkişafa şərait

sadiyyatın diversifikayası üçün zəruri olan infrastruktura xərc

istiqamətində çətin çağırışla üzləşmişdir.

Həm nominal baxımdan, həm də ÜDM faizi olaraq, Hökumətdə dövlət xərclərinin illik cari

artım səviyyəsi davamlı deyildir, çünki onlar ARDNF

dən dövlət büdcəsinə köçürülən böyük

trasnfertlərdən asılıdır. Neft sektorunda istismar müddətində məhdudiyyətləri nəzərə almaqla,

yaxın və orta müddətlərdə maliyyə gəlirlərinin

aşağı olacağı ehtimalı ilə hökumət maliyyə

ımından daha dayanaqlı olmaq üçün qısa və orta müddətlərdə öz xərclərini azalda bilər.

hökumətin məqsədi 2018

ci ilədək maliyyə müstəqilliyinə nail olmaqdır (qeyd 2). Neft hasilatının

aşağı düşməsi əsasında 2012

ci ilin may ayında BVF 2011

neft maliyyə kəsirini 2017

azaltmaqla orta müddətli büdcənin

qüvvətləndirilməsinə dair tövsiyyə vermişdir (qeyd 13).

Investisiya planlarının azaldılması və cari

xərclərin səmərəliləşdirilməsi ilə qeyri

tədricən azalmasına dair BVF

cü ilin mart ayında təkrar edilmişdir (qeyd 2).

un faizi olaraq özəl sektor investisiyalarının ÜDM

da payı 2007 və 2011

faizi kimi toplu hökumət investisiyası həmin

dövrdə 81% artmış, 2011

ci ildə Azərbaycanın ümumi investisiyasının 70%

ni təşkil etmişdir.

Özəl sektorun investisiya ehtiyacları artmalıdır, ancaq özəl sektoru məhdudlaşdıran biznes

mühitində olan əsas maneələrin aradan qaldırılması da tələb olunur. Əsas maneələr arasında (i)

maliyyə vəsaitlərinə məhdud çıxış və maliyyə sisteminin yaxşı inkişaf etməməsi; (ii) əsas biznes

sektorlarında liderlik edən və rəqabətə mane olan monopoliyaların olması; (iii) yüksək səviyyəli

korrupsiya; (iv) zəif infrastruktur; və (v) səriştəli əmək qüvvəsinin çatışmaması

ari hesab balansı

növbəti beş ildə müsbət saldo

, ancaq neft ixracı

səviyyəsi sabitləşdikcə və ola bilsin azaldıqda onun səviyyəsi tədricən aşağı düşməyə

başlayacaqdır. Buna baxmayaraq, neft ixracları müsbət ticarət balansını stimullaşdırmağa

davam edəcəkdir. Neft qiymətlərinin aşağı düşməsi səbəbindən 2014

ək, sonradan 2015

proqnozlaşdırılır ki, bu da 2007 və 2012 illər arasında olan 20% səviyyədən çox aşağıdır.

Beynəlxalq ehtiyatları artmağa davam edəcəkdir, ancaq neft hasilatının sabit qalması və ya

zəifləyəməsi ilə əlaqədar olaraq ehtiyatlarda artım növbəti illərdə bir qədər zəifləyəcəkdir.

İnkişaf istiqamətində çətinliklər və məhdudiyyətlər

Azərbaycan davamlı və inklüziv iqtisadi inkişaf müxtəlif çətinlik və məhdudiyyətlərlə

üzləşir ki, əgər ölkə

ci ilədək çoxşaxəli, ağıllı iqtisadiyyatı olan ölkəyə çevrilmək istəyirsə,

onların aradan qaldırılması zəruri olacaqdır.

Monopoliyalar

rəsmi monopoliyalar biznes sektorlarının əksəriyyətində

ağalıq edir. Onların bir çoxu dövlətə məxsusdur, ictimai rəyə

görə digər monopoliyaların dövlət

Statistik İcmalı

BVF məlumatlarına əsaslanır. 2012. Azərbaycan Respublikası –

İşçi Heyətin Səfəri ilə bağlı Yaddaş Qeydi

2012. Azərbaycan Respublikası 2011 IV Maddə ətrafında Məsləhələşmələr. BVF

nun Ölkə Hesabatı 12/5.

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201

rəsmiləri ilə güclü əlaqələri vardır. Bu monopoliyaların hökmranlığı rəqabət, novatorluq, qiymət

sabitliyi, təkmilləşdirilmiş xidmət keyfiyyətinə mane olur və korrupsiyanı dəstəkləyir. Rəqabət

siyasəti və biznes sahəsində digər tənzimləyici islahatlar bərabər rəqabət mühitini təmin

ların məhdud rolu

dən aşağıdır ki,

bu rəqəm digər Mərkəzi Asiya ölkələrinə xas olan 30

dən çox aşağıdır

lar inkişafın yeni mənbəyi kimi əhəmiyyətli rol oynamır və ya iqtisadiyyatın

diversifikasiyasında yardımçı olmur.

çox biznes sektorunda rəsmi və qeyri

monopoliyaların ağalıq etməsi ölkə iqtisadiyyatında KOS

ların rolunun məhdud olmasının əsas

səbəbidir. Hökumət KOS

ları təşviq etmək üçün Sahibkarlara Dəstək Fondu kimi müəyyən

yardımın göstərilməsini təklif edir, ancaq bu cəhdlər KOS sektorunun fəal inkişafı üçün kifayət

Hesabatlarda göstərildiyi kimi k

hallarının yüksək olması

Azərbaycanda proqram və investisiyaların səmərəlilik və effektivliyinə mənfi təsir edir, onlar özəl

sektorun inkişafına mane olur.

övlət tərəfindən göstərilən

üçün verilən ödənişlərdən başlayaraq, yol polislərinə və ya gömrük rəsmilərinə rüşvət

verilməsi, biznes və tikintiyə icazə və ya lisenziyaların alınması

üçün verilən pul kimi

halları Azərbaycanda həyatın bir çox aspektlərində

İnfrastrukturda çatışmazlıqlar

Ölkədə infrastrukturun təkmilləşdirilməsində son dəfə

qoyulmuş böyük investisiyaya baxmayaraq, infrasatrukturun keyfiyyəti sektora görə fərqlənir,

elektrik enerjisi və magistral yollar infrastrukturu son illərdə çox təkmilləşmiş, ancaq su və dəmir

rastrukturu şərtləri hələ də nisbətən pis vəziyyətdədir. Infrastrukturun əksəriyyəti Sovet

İttifaqından miras qalmış, səciyyəvi olaraq 25

istismar müddəti bitmişdir. Infrastrukturun

vəziyyətinin pisləşməsi xidmətlərin keyfiyyətinə təsir göstərmiş,

iqtisadiyyat üçün böyük (və

artıq) xərclərə səbəb olmuşdur. Infrastrukturun təkmilləşdirilməsi sektora görə

İnstitusional inkişaf və tənzimləyici islahat

iqtisadi inkişafla müqayisədə

sürətlə inkişaf etməmişdir. Inzibati və planlaşdırma potensialı məhdud

qalır, nazirliklər və agentliklər arasında planlaşdırma və icraya dair ehtiyacların əlaqələndirilməsi

prosesi təkmilləşdirilməlidir. İqtisadiyyatın diversifikasiyası baxımından prioritetlərin və

islahatların ardıcıllığının müəyyən edilməsi prosesi də təkmilləşdirilməlidir.

Əməklə bağlı çağırışlar

Məşğulluqda artım əsasən daha az səmərəli və məvaciblərin

aşağı olduğu sektorlarda baş vermişdir. Ölkə müstəqillik qazandıqdan sonra səriştəli əmək

qüvvəsi çox azalmışdır. Təhsil sistemində və əmək bazarı siyasətlərində olan zəifliklər rəqabətə

dözümlü və novator qeyri

neft iqtisaidyyatı baxımından tələb olunan müasir səriştə və biliklərin

inkişaf etdirilməsini daha da çətinləşdirir. Əmək səriştəsində çatışmazlıqların olduğuna

baxmayaraq, 2001 və 2008

ci illərdə yaşayış minimumu altı dəfə artırılmış, məvacib və əmək

haqları üç dəfə yüksəlmişdir. Qeyri

neft sektorunda məvaciblərin artırılması səmərəliliyi ötüb

, bu da iş yerlərinin açılması perspektivlərinə xələl vurur. Gənclər arasında işsizlik

mühüm məsələ ola bilər. Məşğulluğun üçdə bir hissəsi 16

24 yaş arasında təsadüf edir ki, bu da

dünya ölkələri ilə müqayisədə yüksəkdir

Azərbaycanda ÜDM və inkişafın əsas hissəsini təmin

edən sektorlarda məşğulluğun ekvivalent payı yaranmır.

Rəqəmlər götürülmüşdür BVF. 2012 (yanvar). Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF Ölkə Hesabatı

No 12/6. Vaşinqton D.C. və Qloriya Pasadilla. 2010. Maliyyə Böhranı, Ticarət Maliyyəsi və KOS

Asiyada Faktlar. ADBİ İşçi Sənədi 187. Tokio.

BVF. Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF

in Ölkə Hesabatı No. 12/6, Yanvar 2012.

Iqtisadi siyastinin qısa icmalı ntic.

Daha çox (30) Gizlə

Daha çox (137) Gizlə

KORONAVİRUSA YOLUXANLARIN SAYI – CANLI STATİSTİKA

18:49 22.09.2022

• Şikayət et

“Türk iqtisadi icmalı”nın ikinci sayı hazırlanıb

İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi (İİTKM) “Türk iqtisadi icmalı”nın ikinci sayını təqdim edib. Metbuat.az-a Mərkəzdən verilən məlumata görə, bu dəfəki statistik bülleten 2022-ci ilin yanvar-iyun ayları üzrə əsas iqtisadi göstəriciləri əhatə edir. “Türk iqtisadi icmalı”nın ikinci sayı da iki bölmədən ibarətdir: Birinci bölmədə Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvlərinə dair ümumi baxış təqdim edilib, onların ərazi, əhali, ümumi daxili məhsul (ÜDM) və ticarət dövriyyəsi üzrə ümumiləşdirilmiş göstəriciləri və dünyadakı payı təsvir edilib, türk ölkələrinin ayrı-ayrılıqda ÜDM artımının müqayisəsi aparılıb. İcmalın Türk Dövlətləri Təşkilatı üzvlərinə ümumi baxış statistikasında göstərilib ki, Türk dövlətlərinin ÜDM-i 1138.48 milyard ABŞ dolları, ticarət dövriyyəsi 536,08 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 2022-ci ilin ilk altı ayında Türkiyə iqtisadiyyatı 7,6 faiz, Azərbaycan iqtisadiyyatı 6,2 faiz, Özbəkistan iqtisadiyyatı 5,4 faiz, Qırğızıstan iqtisadiyyatı 6,3 faiz, Qazaxıstan iqtisadiyyatı isə 3,4 faiz böyüyüb. Dövlət büdcəsinin artımı baxımından ən yaxşı göstərici 100.6 faizlə Türkiyədədir. Türkiyənin dövlət büdcəsinin gəlirləri 75 955 milyon ABŞ dolları olub. Xarici ticarətdə ən yüksək saldoya Azərbaycan (ticarət balansı 13 171.6 milyon ABŞ dolları) və Qazaxıstan (ticarət balansı 20 788.8 milyon ABŞ dolları) malikdir. İlin ilk altı ayı ərzində Türk Dövlətləri Təşkilatına daxil olan bütün ölkələrdə əsas kapitala yönələn vəsaitlərdə artım müşahidə edilir. Qeyd edək ki, “Türk iqtisadi icmalı”nın ikinci bölməsində Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə və Özbəkistanın 2022-ci ilin birinci yarısı üzrə əsas makroiqtisadi göstəriciləri müqayisəli şəkildə verilib.

“Türk iqtisadi icmalı” statistik nəşrinin Azərbaycan variantı ilə bu linkdə https://bit.ly/3C9PQq5, ingilis variantı ilə bu linkdə https://bit.ly/3C9QbJn, rus variantı ilə bu linkdə https://bit.ly/3DJSnbC, türk variantı ilə bu linkdə https://bit.ly/3DNQ0o3, özbək variantı ilə bu linkdə https://bit.ly/3fcdHfG, qazax variantı ilə bu linkdə https://bit.ly/3LxTXPs və qırğız variantı ilə isə bu linkdə https://bit.ly/3C9QbJn tanış olmaq mümkündür.

Mövzuları qaçırmayın!

OXUYUN, PAYLAŞIN, QAZANIN!
Azərforum oxuduqca paylaşdığınız, paylaşdıqca qazandığınız tətbiqdir.

Sosialist islahatları, onların sosial-iqtisadi və siyasi nəticələri

Yeni iqtisadi siyasət Vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra Sovet siyasət Rusiyasında vəziyyət sabitləşmədi. Müharibənin ağır nəticələrindən və həm də davam etdirilən «Hərbi kommunizm» siyasətindən narazılıqlar ölkəni bürüdü. Tarix ədəbiyyatında çox vaxt «Kiçik vətəndaş müharibəsi» adlandırılan Tambov üsyanı (1920) və Kronştadt qiyamı (1921) sözügedən narazılıqların təzahürlərindən idi.
İqtisadi tənəzzülü və siyasi narazılıqları aradan qaldırmaq üçün bolşeviklər, sovet hökuməti 1921-ci ildə yeni iqtisadi siyasətə keçdi. Birinci növbədə sapalağı ərzaq vergisi ilə əvəz etdi. Vergidə kəndli artıq məhsulun sahibi olurdu, onu bazarda satmaq imkanı qazanırdı. Bu da kəndlinin təsərrüfatçılıq marağını artırırdı.
Yeni iqtisadi siyasətin ən mühüm cəhətlərindən biri də ticarət azadlığının verilməsi idi. Yeni iqtisadi siyasətdə maliyyə-kredit, icarə, təsərrüfat hesablı müştərək müəssisələrin yaradılması, kooperasiyanın inkişafı, azad rəqabət və s. tədbirlər də nəzərdə tutulurdu. Bütün bunlar dövlət nəzarəti şəraitində iqtisadiyyatın demokratikləşməsinə, bazar iqtisadiyyatının inkişafına imkan yaradırdı.
Yeni iqtisadi siyasət çox tezliklə öz bəhrələrini verdi. 1921-1924-cü illərdə sənaye məhsulunun həcmi 2 dəfədən çox artdı.Əvvəllər onu geri çəkilmə, sonradan isə uzun müddətə nəzərdə tutulmuş siyasət, Rusiyada sosializm cəmiyyətini qurmağı təmin edəcək keçid siyasəti kimi qiymətləndirirdilər.
Bu dövrün ən mühüm cəhətlərindən biri də vahid partiyalı siyasi sistemin formalaşması idi. Bu proses hələ vətəndaş müharibəsi dövründə başlamışdı, 20-ci illərdə o, tamam və qəti olaraq başa çatdırıldı. Bu sahədə RK(b)P-nın 1921-ci ildə toplanmış onuncu qurultayının «Partiyanın birliyi barədə» qərarının müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur. O, partiyada hər cür fraksiyaçılığı dözülməz saydı, ona qarşı mübarizəni partiya həyatının sarsılmaz prinsipi hesab etdi. Bu qərar Sovet cəmiyyətində partiya diktaturasının bərqərar olması üçün zəmin yaratdı.

SSRİ-nin yaradılması Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra bolşeviklər siyasi islahatlar da həyata keçirdilər. Onlar keçmiş Rusiya imperiyasını bərpa etmək yolunu götürdülər. Bolşeviklər sovet rejimli respublikaların formal müstəqilliyinə son qoymağa və onları vahid ittifaqda birləşdirmək ideyasını həyata keçirməyə başladılar. Həmin müstəqil respublikalarda bolşevik rejiminin mövcudluğu bu işi daha da asanlaşdırırdı.
Bu barədə müxtəlif fikirlər və təkliflər mövcud idi. RK(b)P MK-nın siyasi bürosunun İ.Stalin başda olmaqla yaradılmış komissiyası «muxtariyyətləşmə», yəni bütün sovet respublikalarının RSFSR tərkibinə muxtariyyət hüququ ilə daxil olması ideyasını irəli sürürdü. Bu təklifə tərəfdar çıxmayan V.İ.Lenin isə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı yaratmağı təklif edirdi. RK(b)P MK-si Lenin təklifini qəbul etmişdi.

Stalin (Çuqaşvili) İosif Vissarionoviç (1879-1953), Bolşeviklər partiyasının və Sovet dövlətinin siyasi xadimi. Qori ruhani məktəbini bitirib (1894). Tiflis pravoslav seminariyasına daxil olmuşdu. 1898-ci ildən ömrünü çarizmə qarşı mübarizəyə həsr etmişdi. 1902-1913-cü illərdə 7 dəfə həbs olunmuş, 6 dəfə sürgün edilmiş, 5 dəfə sürgündən qaçmışdı. Oktyabr çevrilişinin hazırlanmasında iştirak etmişdir. 1917-ci il oktyabrın 25-də təşkil olunmuş Sovet hökumətinin tərkibində Milli işlər üzrə komissarı, 1922-ci ildən 1953-cü ilə kimi bolşeviklər partiyası MK-nin baş katibi olmuşdur. Rusiyada totalitar sovet cəmiyyətinin təşəkkülündə aparıcı rol oynamış, onun avtoritar başçısı olmuşdur. 1953-cü ildə vəfat etmişdir.

SSRİ-nin yaradılmasında RSFSR, Ukrayna, Belorusiya və ZSFSR arasında 1922-ci il dekabrın 27-də bağlanmış müqavilə mühüm addım oldu. 1922-ci il dekabrın 30-da SSRİ-nin I Sovetlər qurultayı İttifaq dövləti yaratmaq barədə Müqavilə və Bəyannamə təsdiq etdi. Həmin sənədlərə əsasən respublikaların beynəlxalq nümayəndəlik, müdafiə, sərhədlərə yenidən baxma, dövlət təhlükəsizliyi, xarici ticarət, büdcə, rabitə, pul dövriyyəsi kimi səlahiyyətləri mərkəzi orqanlara verildi. Bunlar, əslində müttəfiq respublikaların suveren hüquqlarının əlindən alınması, onların SSRİ adı altında Sovet imperiyası tərkibinə daxil edilməsi demək idi.
Ali hakimiyyət orqanı Ümumittifaq Sovetlər qurultayı, qurultaylar arasında Sovetlərin Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi (MİK) elan olundu. O, iki palatadan İttifaq və Millətlər palatasından ibarət idi. Rəhbər orqanı isə MİK Rəyasət heyəti idi. Ali icra və inzibati orqanı SSRİ Xalq Komissarları Soveti hesab olunurdu. Bu struktura SSRİ-nin 1924-cü il yanvarın 31-də qəbul olunmuş Konstitusiyasında təsbit olundu. SSRİ-nin tərkibinə 1925-ci ildə Özbəkistan SSR və Türkmənistan SSR, 1929-cu ildə Tacikistan SSR daxil edildi. Artıq 30-cu illərin axırlarında SSRİ-nin tərkibində 11 müttəfiq və 22 muxtar respublika var idi.
1936-cı ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul edildi. O, qalib gəlmiş sosializm cəmiyyətinin Konstitusiyası adlandırılırdı.