Yaş dövrlərinin xüsusiyyətləri

Məktəbəqədər yaşlı uşağın iradəsi zəif olur: onda yamsılama güclüdür, təsir altına tez düşür. Yaşlıların, xüsusən valideynlərin müsbət nümunəsi, sözü onun üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oyun, idman, əmək, rejim iradəni möhkəmlətməkdə, çətinlikləri aradan qaldırmaqda kömək göstərir.

Əsas məqamlar

4-5 yaş məktəbəqədər yaşlı uşaqların inkişafında bir çox diqqətediləsi məqamlar var. Bu yaşda bir çox emosional ifadələr, yeni dostluqlar, fərqli oyunlar, müxtəlif maraqlar, uzun hekayələr, çox sayda fiziki fəaliyyət özünü göstərir. Bu yaş dövrü oxu bacarıqları, daxili və xarici yaradıcı oyunlar, dialoqlu oyunlar və uşağınızla birlikdə yemək bişirmək kimi qabiliyyətlərin inkişafı üçün məqsədəuyğun yaş dövrüdür.

4-5 yaşlı məktəbəqədər uşaqların inkişafında baş verənlər

Hisslər və davranışlar

Bu yaş dövründə uşağınız duyğularını ifadə etməyi kəşf edir və öyrənir. Uşağınız bir çox cəhətdən hisslərini ifadə etməyə çalışacaq. Məsələn, danışmaqla, jestlərdən istifadə etməklə, səs-küy salaraq, oyunlar oynayaraq öz hisslərini ifadə etməyə çalışacaqdır.

Həmçinin, bu yaşda uşağınız insanların əhatəsində olmağı sevir. Uşaq dostlarını məmnun etmək və onlar kimi olmaq istəyə bilər. Eyni zamanda, xəyali dostlar onun üçün əhəmiyyətli ola bilər. Başqaları ilə birlikdə olmağın bir hissəsi olaraq, onun kədərləndiyini, qaydalara razı olduğunu və digər insanlara yaxşı şeylər baş verəndə məmnun qaldığını müşahidə edə bilərsiniz.

Bu yaş dövründə uşağınızın sizinlə daha çox əməkdaşlıq etməyə meyilli olacaqdır, ancaq bəzən yenə inadkar ola bilər. Beş yaşına çatdıqda, yəqin ki, o, davranışlarını və qəzəb böhranları daha çox idarə edə biləcəkdir.

Uşağınız məktəbə başlama barəsində narahatlıq keçirə bilər. Bu barədə onunla danışmaq və hətta birlikdə məktəbə baş çəkmək onun daha az narahat olmasına kömək edə bilər.

Bu yaşda uşağınız bəzi şeylər haqqında həqiqəti gizlədə bilər və ya hətta yalan danışmağa başlaya bilər. Məsələn, o, hətta “Mən etmədim”-,deyə bilər. Bu, 4-5 yaşlı uşağın inkişafının normal bir hissəsidir.

Oyun oynamaq və öyrənmək

Oyun vacibdir, çünki hələ də uşağınıza hisslərini kəşf etməyə və öyrənməyinə kömək edir. Oyun zamanı uşağınız mahnı oxumağı, rəqs etməyi və hərəkət etməyi sevir. O, həmçinin inandırıcı oyunları sevir, və bununla o, xəyal ilə reallıq arasındakı fərqi öyrənir. Bu yaş dövründə o artıq öz cinsinin fərqinə varır və gender əsaslı oyunlar oynamaq istəyə bilər. Məsələn, qızlar “Ana” rolunda oynamaq istəyə bilər. Uşağınız həkim olmaq və ya evlənmək kimi fərqli rollar və davranışları sınaya bilər.

Məktəbəqədər uşaqlar özünün və digər insanların bədənlərinə çox maraq göstərə bilər. Məsələn, uşağınızın özünə və digər uşaqların cinsiyyət orqanlarına baxarkən görə bilərsiniz. Təbii maraq və rol oyunlarının birləşməsi uşaqlıqdakı cinsi davranışın normal bir hissəsidir. Ancaq uşağın cinsi davranışından narahat olsanız, yaxşı olardı ki, bir pediatr və ya başqa bir ixtisaslı mütəxəssis ilə danışasınız.

Düşüncə

Uşaq bu yaş dövründə ziddiyyətlər haqqında daha çox məlumat əldə edəcək və başa düşəcəkdir. Məsələn, yüksək-alçaq tipli sifətləri, hərflərin və nömrələrin adlarını qaydasız olaraq biləcək və 10-a qədər saymağı bacaracaq.

Danışıq

Bu yaş dövründə uşağınızın dili çox inkişaf edəcək və onun hekayələr danışmağı və söhbət etməyi necə sevdiyini görəcəksiniz. Həmçinin, o, hisslərini söyləyə, fikirləri haqqında danışa, çox sual verə və qafiyəli sözlər söyləyə bilər.

Dörd yaşında məktəbəqədər uşağınız yüzlərlə söz bilir və cümlələrdə 5-6 və ya daha çox söz istifadə edə bilir. Hər zaman uşağınızın nə dediyini başa düşə biləcəksiniz.

Beş yaşa qədər, uşağınız daha dəqiq danışacaq və daha çox sözləri biləcək, başa düşəcək və istifadə edəcək, çox vaxt doqquz sözə qədər mürəkkəb cümlələr də qura biləcək.

Gündəlik həyat

Özünü geyindirmək indi uşağınız üçün olduqca asandır. Həmçinin, çəngəl, qaşıq və bəzən bıçaqdan istifadə etməyi bacarır. Məsələn, çörək üzərində kərə yağı çəkməyi bacara bilir. Ancaq hələ də ona nəzarət etmək və bəzən kömək etmək lazımdır. O, həmçinin, tualetə gedə, çimə və dişlərini özü fırçalaya bilər.

Hərəkət

Məktəbəqədər uşaqlar hərəkət etməyi və aktiv olmağı sevirlər. İndi o, ayaqlarını dəyişməklə addım atmaq, top atmaq, tutmaq və vurmaq, qaçmaq, dırmaşmaq, atlanmaq, tullanmaq və bir ayaqla dayanmaqda daha yaxşıdır.

Uşağınız bəzi yeni ümumi hərəki bacarıqlarını inkişaf etdirə bilər. Məsələn; geriyə tullanmaq, qaçarkən tullanmaq, atıla-atıla qaçmaq.

Məktəbəqədər uşağın incə hərəki bacarıqları da yaxşılaşır. Uşaq təhlükəsiz qayçı ilə kəsə bilər və adını və bəzi məktublarını yaza bilər. Həmçinin, bir dairə çəkə və bədən hissələri və paltarları olan insanların ətraflı rəsmlərini çəkə bilər.

Yaş dövrlərinin xüsusiyyətləri

İnkişaf dayanmadan fasiləsiz davam etdiyindən dövrlər arasında keçidi müəyyənləşdirmək çətindir.Bununla belə,inkişaf fərdi planda diskret gedə bilər,onun cərəyanı,gediş sürəti arta və ya azalaraq keyfiyyət fərqləri yarada bilər.Lakin fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq uşağın bütün inkişaf mərhələlərini ardıcıl və fasiləsiz keçməli olduğu bir qanunauyğunluq mövcuddur.

Fərdi inkişaf prosesi(ontogenez) 2 mərhələdən ibarətdir.İlkin mərhələ dölün ana bətnindəki inkişaf müddətini əhatə edir və prenatal ontogenetik inkişaf adlanır.Digəri isə anadan olandan ömrünün sonuna qədər olan müddətdir ki,ona postnatal ontogenetik inkişaf deyilir.

Uşağın anadanolma prosesi dölün ana ilə qan əlaqəsinin kəsilməsi və onun yad mühitə düşməsi ilə müşayiət olunduğundan böhran və güclü stress kimi qiymətləndirilir.Çağanın ilk günlərdə çəkisini itirməsi də bununla bağlı olub orqanizmin yeni şəraitə uyğunlaşması üçün bütün fizioloji mexanizmlərin yenidən qurulması göstərilir.

Uşaqda inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərindən psixikanın müxtəlif istiqamətlərdə formalaşması üçün daha əlverişli şərait yaranır.Müəyyən psixi fəaliyyət növlərinin güclənməsi üçün optimal vaxt mövcuddur.Belə yaş dövrləri psixi xüsusiyyət və keyfiyyətlərin inkişafı üçün nisbətən əlverişli olarsa,bunları sensetiv dövrlər adlandırmaq olar.

Məsələn,nitqin inkişafı üçün 1-5 yaş,riyazi qabiliyyətlərin formalaşması üçün 15-20 yaş sensetiv dövr hesab olunur.

Uşaqlar təkcə əldə etdikləri bilik və bacarıqların miqdarına görə deyil,psixi xüsusiyyətlərinə,ətrafdakı gerçəkliklərə münasibətlərinə görə də ayrı-ayrı yaş dövrlərində bir-birindən fərqlənirlər.

İnkişafın dövrlər üzrə təsnifində”aparıcı fəaliyyət”prinsipi diqqəti xüsusi ilə cəlb edir.Hər bir aparıcı fəaliyyət yalnız həmin yaş üçün səciyyəvi olan keyfiyyət və xüsusiyyətlərin meydana gəlməsinə səbəb olur.

Psixologiyada subyektin dəyişməsinə istinadən dövrlər aşağıdakı kimi səciyyələndirilir:

Çağalıq dövrü(0-1 yaş)

Körpəlik d.(1-3 y.)

Məktəbəqədər yaş d.(3-6 y.)

Kiçik məktəb yaş d.(6-10 y.)

Yeniyetməlik yaş d.(10-15 y.)

Gənclik d.(15-30 y.)

Müxtəlif yaş dövrlərində şəxsiyyətin inkişafının xüsusiyyətləri

İnsan öz inkişafında müxtəlif yaş dövrlərindən keçir və hər bir dövr şəxsiyyətin inkişafına müəyyən təsir göstərir. Pedaqogika tarixində insanın yaş dövrləri ilə bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdür (Aristotel, N.Gəncəvi, Y.A.Komenski, C.C.Russo və b.). Məsələn, Y.A.Komenski dörd fəslə müvafiq olaraq insan həyatını dörd dövrə bölmüşdü: həyatın bahar dövrü (uşaqlıq), yay dövrü (gənclik), payız dövrü (orta yaş), qış dövrü (qocalıq). C.C.Russo uşaq və gənclik illərini dörd yaş dövrünə bölmüş və hər dövr üçün səciyyəvi tərbiyə sahəsini göstərmişdir: I – fiziki inkişaf dövrü (0-2 yaş); II – hisslərin inkişafı dövrü (2-12 yaş); III – zehni inkişaf dövrü (12-15 yaş); IV – əxlaqi inkişaf dövrü (15-18 yaş).

Yaş dövrlərinin göstərilən bölgüləri elmi bölgü hesab edilə bilməz. Hazırda pedaqoji, psixoloji və herontoloji baxımdan insanın aşağıdakı yaş dövrləri müəyyən edilmişdir: çağalıq və körpəlik dövrü (0-3 yaş); məktəbəqədər dövr (3-6 yaş); kiçik məktəbli dövrü (6-10 yaş); yeniyetməlik dövrü (10-15 yaş); gənclik dövrü (15-30 yaş); yetkinlik dövrü (30-60 yaş); ahıllıq dövrü (60-75 yaş); qocalıq dövrü (75-90 yaş); uzunömürlülük dövrü (90-150 yaş).

Hər yaş dövrü özünə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Tərbiyəçi bu xüsusiyyətlərdən çıxış edərək şəxsiyyətin formalaşmasını düzgün istiqamətləndirə bilər.

Məktəbəqədər yaşlı uşaqların xüsusiyyətləri. Bu dövrdə bir sıra anatomik-fizioloji xüsusiyyətlər özünü göstərir. Uşaq fiziki cəhətdən inkişaf edir: erkən uşaqlıq dövründə (1-3 yaş) onun boyu ildə orta hesabla 4-5 sm, çəkisi 1-2 kq, 5-6 yaşda isə boyu 5-6 sm, çəkisi 2-2,5 kq artır. Bu yaşda uşaqların sümük-əzələ sistemi xeyli inkişaf etsə də, sümükləri elastik olur. Odur ki, uşağın düzgün oturmasına, yatmasına, ağır yük götürməməsinə nəzarət etmək lazımdır.

Bu yaşda uşağın beyin çəkisi artır (1350 qrama çatır), beyin yarımkürələrinin tənzimləmə funksiyası bir qədər güclənir. Lakin uşaqlarda beyinin qabıqaltı sahəsinin təsiri böyük olduğu üçün onlar öz hisslərinə nəzarət etməkdə çətinlik çəkirlər.

Bu yaşda uşaqlarda müəyyən psixoloji xüsusiyyətlər də özünü göstərir: duyğu, qavrayış, hafizə, nitq inkişaf edir. İdrak maraqları artır, uşaq hər şeyi öyrənməyə can atır, böyüklərə çoxlu suallar verir.

Məktəbəqədər yaşlı uşağın iradəsi zəif olur: onda yamsılama güclüdür, təsir altına tez düşür. Yaşlıların, xüsusən valideynlərin müsbət nümunəsi, sözü onun üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oyun, idman, əmək, rejim iradəni möhkəmlətməkdə, çətinlikləri aradan qaldırmaqda kömək göstərir.

3-6 yaşlı uşaqların hissi-emosional aləmi zəngin olur. Onlar şən oyunları, əyləncələri, nağıl və yumoru xoşlayırlar. Onların təsiri ilə uşaqlarda əxlaqi-estetik hisslər formalaşır.

Bu yaşda uşaqlarda xarakterin bünövrəsi qoyulur. Uşağı hədsiz dərəcədə əzizlədikdə, ona daim güzəştə getdikdə, yersiz (şıltaq) tələblərini ödədikdə onda eqoizm, şıltaqlıq, kobudluq, ərköyünlük, dəcəllik baş qaldıra bilər. Bunun qarşısını almaq üçün uşağa qarşı hörmət və tələbkarlığı uzlaşdırmaq lazımdır.

Uşaqlarda qabiliyyətlərin ilk əlamətləri özünü büruzə verir (musiqi duyumu, rəsm, rəqs və b.). Onları vaxtında aşkara çıxarmaq və inkişafı üçün qayğı göstərmək vacibdir.

3 yaşda uşaqlarla böyüklərin münasibətlərində müəyyən çətinliklər yaranır: uşaq müstəqilliyə can atır, hər şeyi özü sərbəst etmək istəyir (“Mən özüm”), valideynlər isə onun müstəqilliyini məhdudlaşdırır, çox şeyi qadağan edirlər. Uşaq tərslik edir, hər şeyi tərsinə etməyə çalışır. Bununla da o, böyüklərin tələblərinə öz neqativ münasibətini bildirir. Psixoloqlar bunu “3 yaşın böhranı” adlandırırlar. Valideynlər uşağa müəyyən sərbəstlik verməli, onu müxtəlif növ oyunlara cəlb etməli, onunla birlikdə oynamağa çalışmalıdırlar.

Məktəbəqədər yaşda əsas fəaliyyət növü oyundur. Uşaq oyunlarına rəhbərlik zamanı diqqət yetirmək lazımdır ki, oyun təkcə əylənmə vasitəsi olmasın; uşaq oyunda həyatı öyrənsin, tərbiyə olunsun və psixi cəhətdən inkişaf etsin.

Kiçik məktəb yaşlı uşaqların xüsusiyyətləri. Bu yaşda orqanizmin anatomik-fizioloji inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoyur: uşaqların boyu ildə orta hesabla 3-4 sm, çəkiləri 2-3 kq artır. Skeletin sümükləşməsi başa çatmadığından onların partada düzgün oturmasına diqqət yetirmək lazımdır. Bu yaşda ürək-damar sistemi zəif inkişaf edir. Buna görə də uşaqların hərəkətdə olmasına ehtiyac duyulur.

Kiçik məktəblilərin özlərinə məxsus psixoloji xüsusiyyətləri vardır: bu yaşda qeyri-ixtiyari diqqət, mexaniki hafizə, konkret təfəkkür üstünlük təşkil edir. Onların nitq bacarığı da zəif olur. Çox vaxt şagirdlər mətnləri şer kimi əzbərləyir, mexaniki yadda saxlamağa çalışırlar. Bunun qarşısı alınmasa, onlarda əzbərçilik yarana bilər. Buna görə müəllim şagirdləri mətni öz sözləri ilə danışmağa, plan tutmağa, suallara cavab tapmağa, sərbəst mövzularda kiçik inşalar yazmağa daha çox cəlb etməlidir.

Bu yaşda əsas fəaliyyət növü təlimdir: təlimdə uşaq biliklərə yiyələnir, tərbiyə olunur və psixi cəhətdən inkişaf edir. Müəllim şagirdlərə öz təlim əməklərini düzgün təşkil etməyə, öyrənmənin səmərəli yollarını öyrətməyə çalışmalıdır. K.D.Uşinski bunu ibtidai təlimdə bilik verməkdən də vacib vəzifə hesab edirdi.

Kiçik məktəblilərlə təlim-tərbiyə işində bu yaşın xüsusiyyətlərini nəzərə almaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlardan başlıcaları aşağıdakılardan ibarətdir:

a) kiçik məktəblilər hər şeyi öyrənməyə can atırlar; bunu nəzərə alıb şagirdlərdə mütaliə tələbatı formalaşdırmaq lazımdır;

b) uşaqlar şən, emosional təbiətə malikdirlər; müəllim və valideynlər bədii əsər və filmlərdən, canlı sözdən istifadə edib onlarda yüksək mənəvi hisslər (vətənə məhəbbət, xeyirxahlıq, qayğıkeşlik, diqqətlilik və s.) aşılamağa çalışmalıdırlar;

c) kiçik məktəblilərdə ünsiyyət tələbatı güclüdür; bunu nəzərə alıb uşaqları kollektiv tədbirlərə, birgə oyuna, əməyə cəlb etmək, onlarda kollektivçilik, yoldaşlıq, dostluq, nəzakətlilik, qızlara qarşı diqqətlilik kimi keyfiyyətlər aşılamaq lazımdır;

ç) uşaqlar təsir altına tez düşür, müəllimə inanır, onun dediklərini sözsüz yerinə yetirirlər. Bundan şagirdlərin düzgün tərbiyəsi üçün istifadə edilməlidir;

d) ibtidai sinif şagirdləri müəllimin tapşırıqlarını böyük həvəs və səylə yerinə yetirirlər. Müəllim və valideynlər müəyyən tapşırıqlar sistemi tətbiq etməklə, uşaqları həvəsləndirməklə onlarda müsbət keyfiyyətlər tərbiyə etməyə nail ola bilərlər.

Yeniyetmə yaşının xüsusiyyətləri. Yeniyetməlik dövründə bir sıra anatomik-fizioloji xüsusiyyətlər özünü göstərir: boy sürətlə (ildə 6-8 sm) artır, ürək-damar sistemi isə zəif inkişaf edir, cinsi yetişmə baş verir. Nəticədə yeniyetmələr tez yorulur, bəzən də hövsələsiz və əsəbi olurlar.

Bu yaşda psixi inkişafda yeni keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir: yeniyetmələrdə məntiqi hafizə, ixtiyari diqqət, mücərrəd təfəkkür, təxəyyül inkişaf edir. Yeniyetmə yaşında bəzi yeni psixoloji törəmələr özünü göstərir. Buraya böyüklük hissi, qızlarla oğlanların dostluğu, kollektivdə yaxşı mövqe tutmaq və məşhurlaşmaq meyli, özünüdərketmə tələbatı və s. daxildir.

Yeniyetmələr özlərini böyüklər kimi aparmağa çalışır, özlərinə qarşı böyüklər kimi münasibət tələb edirlər. Bəzən müəllim və valideynlər onların bu “böyüklük hissi” ilə razılaşmır, onlara uşaq kimi yanaşır, hər addımlarına nəzarət edir, yoldaşlarının yanında xoşagəlməz sözlər işlədirlər. Yeniyetmə oğlan və qız çox vaxt bu səbəbdən böyüklərə cavab qaytarır, bəzən mübahisə, hətta kobudluq edir. Onların bir qismi böyükləri yamsılamaqla bəzi neqativ hərəkətlərə (məktəbli formasından imtina etmək, papiros çəkmək, spirtli içki içmək və s.) yol verirlər.

Yeniyetmələrdə ünsiyyət və özünütəsdiq tələbatı güclüdür. Buna görə də məktəb və ailə onları birgə tədbirlərə, ictimai-faydalı işlərə, əmək və ünsiyyətə geniş cəlb etməklə bu əsas tələbatın ödənməsinə şərait yaratmalıdır.

Yeniyetmələr kollektivdə layiqli mövqe tutmağa can atırlar. Bu, özünütəsdiqin bir vasitəsidir. Yoldaşlarının yanında nüfuzdan düşmək, şərəf və ləyaqətini itirmək – yeniyetmə üçün ən böyük faciədir. Buna görə də yeniyetmə yoldaşlarının yanında deyilən qeyri-taktiki sözlərə, ədalətsizliyə, təhqirə dözmür, onlara kəskin reaksiya verir. Bu zəmində bəzən ciddi münaqişə yaranır.

Yeniyetmələrin həyatında kollektivin ictimai rəyi, yoldaşların fikirləri böyük təsirə malikdir. Müəllim onlar üçün əvvəlki yaşlardakı qədər nüfuz sahibi deyildir. Buna görə də tərbiyəçi sağlam kollektiv rəyin yaranmasına, təlim-tərbiyə işində ona istinad etməyə çalışmalıdır.

Bu yaşda yoldaşlıq və dostluq hissi güclənir və yeni məna kəsb edir. Yeniyetmələr dostluğa yüksək tələblər verirlər. Qızlarla oğlanların dostluğu baş qaldırır. Bu, böyüklük hissi və başqa cinsi öyrənmək tələbatı ilə bağlıdır. Belə dostluqdan qorxmaq lazım deyil; bu, sevgi yox, əsl dostluqdur, bacı-qardaş münasibətinə bənzəyir. Yeniyetmələrin açıq, kollektiv dostluğuna şərait yarat­maq lazımdır. Qızla oğlanın dostluğunu ələ salmaq, qadağan etmək olmaz. Əks halda o, xəlvəti dostluğa çevrilər və arzuolunmaz nəticələr verə bilər.

Yeniyetmələrdə hisslər güclü təzahür edir: onlarda adətən hövsələsizlik, çılğınlıq, tündxasiyyətlilik özünü göstərir. Bəzi yeniyetmələrin özlərini ələ ala bilməməsi, davranış və rəftarlarında kobudluq və kəskinlik, özünənəzarətin zəifliyi bununla bağlıdır. Yeniyetmə neqativizmi çox zaman yorğunluqdan, ədalətsizlikdən, kollektiv və yoldaşlarının mənfi münasibətindən irəli gəlir. Müəllim və valideynlər mənfi emosiyaları aradan qaldırmaqda və müsbət hisslərin möhkəmlənməsində yeniyetməyə kömək göstərməlidirlər.

Yeniyetmələrin müəyyən qismində (xüsusən oğlanlarda) təlimə maraq azalır. Bunun qarşısını almaq üçün onlarda təlimə müsbət motivlər, təlimə maraq və tələbat aşılamaq, özünütəsdiq tələbatını ödəmək, xarici və daxili stimulları gücləndirmək, onları özünənəzarətə, kiçik məktəblilərin təliminə köməyə cəlb etmək faydalıdır.

Yeniyetmələr arasında bəzən intizamsızlıq, qanunpozma halları müşahidə olunur. Bu isə, adətən, ailələrdə qeyri-normal tərbiyə şəraiti ilə, münaqişələrlə, yeniyetmə nəzarətsizliyi, onların mənfi küçə təsiri altına düşməsi ilə (xuliqanlıq, oğurluq, sərxoşluq, narkomaniya və s.) bağlıdır. Belə halların qarşısını almaq üçün yeniyetmələrin asudə vaxtını səmərəli təşkil etmək, onları idmana, incəsənətə, mütaliəyə, ictimai işlərə, sosial ünsiyyətə cəlb etmək lazımdır.

Yeniyetmə neqativizmini bəzən yaşın “böhranı” kimi səciyyələndirirlər. Əslində isə, bunu yaşın çətinlikləri kimi izah etmək daha düzgündür. Yeniyetməlik uşaqlıqdan gəncliyə keçid dövrüdür: onlarda həm uşaqlıq, həm də gənclik əlamətləri özünü göstərir. Keçid dövrü müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Əsas çətinlik böyüklərlə yeniyetmələrin münasibətindəki çətinlikdir. Yeniyetmələrin yaş xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, onların tələbatlarını ödəmək üçün şərait yaratmaqla, onlarla düzgün ünsiyyət qurmaqla, onları faydalı işlərə cəlb etməklə bu çətinlikləri aradan qaldırmaq mümkündür.

Erkən gənclik yaşının xüsusiyyətləri. Bu dövrdə (15-18 yaş) orqanizm anatomik-fizioloji cəhətdən sürətlə inkişaf edir, yeniyetməlik dövründə müşahidə olunan qeyri-mütənasib inkişaf normal hala düşür. Boy artımı səngiyir, əzələ gücü qüvvətlənir.

Erkən gənclik şəxsiyyətin əsas keyfiyyətlərinin formalaşdığı və ictimai fəallığının artdığı dövrdür. O, vətəndaşlıq və seçib-seçilmək hüququ qazanır. Bu yaşda bir sıra yeni keyfiyyətlər meydana gəlir: özünüdərketmə, özünüqiymətləndirmə və mənlik şüuru inkişaf edir; əxlaqi görüş və əqidənin, dünyagörüşünün formalaşması baş verir; müstəqillik, özünütəsdiq və özünütərbiyə meyli güclənir və s.

Məktəbdə və ailədə gənclərin müstəqilliyinin məhdudlaşdırılması çox vaxt münaqişələrə və münasibətlərdə soyuqluğa gətirib çıxarır. Belə hal bəzi gəncləri qeyri-formal, kortəbii küçə qruplarına çəkib aparır. Burada onlar başqaları ilə bərabərhüquqlu ünsiyyətə girir, müstəqillik tələbatını ödəyirlər. Lakin tam yetkinləşməmiş gənclər küçə qruplarının mənfi təsiri altına düşə bilirlər. Bunu nəzərə alaraq, müəllim və valideynlər gənclərin müstəqilliyinə hörmət etməli, normal ünsiyyət mühiti yaratmalı, onları faydalı ictimai işlərə cəlb etməyə çalışmalıdırlar.

Böyük məktəblilərdə öz hissləri və fikirləri üzərində düşüncələr, özünüdərketmə tələbatı güclüdür. “Mən kiməm?”, “Nəyə qabiləm?”, “Həyatın mənası nədir?” kimi suallar onları düşündürür. Bu yaşda əxlaqi məsələlərə də maraq güclənir. Sözü üzə demək, prinsipiallıq, düzlük – gənclər üçün xarakterikdir. Onlar adamlarda düzlüyü, təvazökarlığı, əməksevərliyi, sadəlik və xeyirxahlığı daha yüksək qiymətləndirirlər. Tənqid, özünütənqid gənclər üçün xarakterikdir. Onlar diskussiya, həqiqət axtarışına daha çox meyl göstərirlər.

Erkən gənclik yaşında təlimə maraq artır. Bu isə onlarda yeni ictimai motivlərin və özünütəhsil tələbatının yaranması ilə bağlıdır. Fənnə maraq çox vaxt elmə olan marağa çevrilir.

Bu yaşda gəncləri özünütərbiyəyə geniş cəlb etmək, tərbiyə işində mənəvi məsələlərə, ailə, məhəbbət və peşəyönümü işinə diqqəti artırmaq lazımdır.