Kimyəvi tənlik: hissələr və nümunələr

Pasın tərkibini daha dəqiq olaraq Fe
2
O
3
∙nH
2
O formulu ilə göstərmək olar.
• Q E Y D •
(a)
(b)
(c)
Xrom (
a
), qalay (
b
) və emal (
c
)
ilə mühafizə olunmuş metal
məmulatlar.

Elektrometallurgiya üsulu ilə alınan 3–4 metalı sadalayın

6. Elektrometallurgiya üsulu ilə alınan 3–4 metalı sadalayın.
7. Elektroliz prosesi ilə qalvanik elementdə baş verən proses arasında fərq nədən ibarətdir?
8. KBr və MgCl
2
ərintilərinin elektroliz tənliklərini tərtib edin.
9. Tərkibində 20% mis(I) sulfid olan 12 ton zənginləşdirilmiş dağ süxurundan neçə kq mis
almaq olar. Misin praktik çıxımı 80% təşkil edir.

M
ETALLARIN ÜMUMİ FİZİKİ VƏ KİMYƏVİ XASSƏLƏRİ.
METALLARIN ELEKTROKİMYƏVİ GƏRGİNLİK SIRASI

Metalların əsas ümumi fiziki xassələri aşağıdakılardır:
1. metal parıltısı; 2. yüksək istilik və elektrik keçiriciliyi; 3. plastiklik.

Metalların plastikliyi – onların xarici qüvvənin təsiri ilə dağılmadan öz forma-
sını dəyişmək qabiliyyətidir.

2

– Nə üçün yemək bişirilən qablar, əsasən, metallardan hazırlanır?

Metalların fiziki xassələrinin dəyişməsi sıralarını nəzərdən keçirin və suallara cavab verin.
istilik və elektrik keçiriciliyi artır plastiklik artır
Hg Pb Fe Zn Mg Al Au Cu Ag Fe Zn Pb Sn Cu Ag Au

– Hansı metal ən plastik metaldır? Hansı məlumatlara əsasən bunu təsdiq edərdiniz?
– Hansı metalın elektrik keçiriciliyi ən yüksəkdir?
– Bəs nə üçün elektrik naqilləri mis və alüminiumdan hazırlanır?
– Nə üçün asılan yüksəkgərginlikli elektrik naqilləri misdən yox, əsasən, alüminiumdan
hazırlanır?

Fəaliyyət
Metalların ümumi fiziki xassələri

Metal parıltısı metalın sərbəst elektronlarının işıq şüalarını güclü əks etdirməsi ilə
əlaqədardır. Civə və gümüş ən yüksək parıltıya malik metallardır.
Metalların yüksək istilik və elektrik keçiriciliyi onların kristal qəfəsində sərbəst
elektronların yerdəyişməsi ilə əlaqədardır.

Metallar ümumi fiziki xassələrlə yanaşı, bəzi fərqli xassə-
lərə də malikdir; məsələn, onlar sıxlığına, bərkliyinə, ərimə
temperaturuna görə bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənir.
Civədən (t
ərimə
= –39°C)

başqa bütün metallar adi şəraitdə
(
20–25°C) bərk haldadır. Ən asanəriyən metal civə, ən
çətinəriyən isə volframdır (t
ərimə
= 3390°C). 1000°C-dən yuxarı
temperaturda əriyən metallar (Au,

Cu, Fe, Cr) çətinəriyən,
aşağı temperaturda əriyən metallar isə (Li, Na, K, Zn, Al, Ca)
asanəriyən metallar adlanır.
Sıxlığına görə metallardan ən yüngülü – litium (
 = 0,53
q/sm
3
), ən ağırı – osmiumdur Os (
 = 22,6 q/sm
3
). Sıxlığı 5
q/sm
3
-dən böyük olan metallar ağır metallar (Zn, Fe, Cu, Hg, Ag, Pt), kiçik olanlar
isə yüngül metallar (Li, Na, Mg, Al) adlanır.
Bərkliyinə görə ən bərk metal – xrom, ən yumşaq metallar isə qələvi metallardır;
məsələn, natrium və kalium metalları bıçaqla kəsilir.
1 q qızılı uzunluğu 3 km olan sap şəklində dartmaq olar.
Qızılı döyməklə qalınlığı 0,003 mm olan nazik təbəqə almaq olar.
Bu maraqlıdır
(c)

Civə otaq temperatu-
runda (20–25
C)
maye halda olan
metaldır.

Bilik qutusu
• Plastiklik hadisəsini başa düşmək üçün xarici qüvvənin təsiri ilə ion və
metal qəfəsli kristallarda baş verən laylararası yerdəyişməni müqayisə edək. İon qə-
fəsli natrium-xlorid kristalında (
a
) xarici qüvvənin təsiri ilə baş verən laylararası yerdə-
yişmə zamanı kristalın eyni yüklü ionları qarşı-qarşıya duraraq bir-birini itələyir və nəti-
cədə kristal çatlayır:

İon
(a)
və metal
(b)
qəfəsli kristalda layların yerdəyişməsi

Metal nümunənin deformasiyası zamanı isə (
b
) ion və atomlardan təşkil olunmuş laylar
adi vəziyyətdə olduğu kimi sərbəst elektronlar vasitəsilə birgə saxlanılır və metal nümunə
dağılmır.
Xarici qüvvə
(b)
Metal qəfəsinin sxemi
Metalda layların yerdəyişməsi
Sərbəst
elektronlar
İon kristal qəfəsinin sxemi
Xarici qüvvə
Layların yerdəyişməsi
İon kristalında
itələmə
və kristalın
çatlaması
(
a)
Yalnız metal
nümunənin
forması
dəyişir

• I fəsil •
Metalların ümumi xarakteristikası
•
Texnikada metalları, adətən, qara və əlvan metallara bölürlər. Qara metallar
dəmir və onun ərintiləri, qalanlar isə əlvan metallardır.
Au, Ag, Pt, Pd və s. qiymətli metallar hesab olunur.

Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası

Su mühitində metalların aktivliyini (reduksiyaedici xassələrini) müqayisə etmək
üçün metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasından istifadə olunur.

Cədvəl 2.1.
Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası

Atomların reduksiyaedicilik xassəsi (



n
0
M
e
n
M
) güclənir

Li K
Ca Na Mg
Al
Mn
Zn Cr
Fe
Pb H
2
Cu
Hg Ag
Au
Li

K

Ca
2

Na

Mg
2

Al
3

Mn
2

Zn
2

Cr
2

Fe
2

Pb
2

H

Cu
2

Hg

Ag

Au
3


Kationların oksidləşdiricilik xassəsi (
0
n
M
e
n
M



) güclənir

Göstərilən sırada metalların aktivliyi soldan sağa doğru azalır, onların kation-
larının oksidləşdiricilik xassəsi isə artır.

Elektrokimyəvi gərginlik sırasından aşağıdakı nəticələr alınır:
1. Sırada metal nə qədər solda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha aktivdir,
asanlıqla oksidləşir və qüvvətli reduksiyaedici xassə göstərir.
2. Sırada metal nə qədər sağda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha az aktivdir,
çətin oksidləşir.
3. Sırada hidrogendən solda yerləşən metallar duru turşulardan (nitrat turşusun-
dan başqa) hidrogeni sıxışdırıb çıxarır; hidrogendən sağda duran metallar (Cu, Hg,
Ag, Au) isə duru turşulardan hidrogeni çıxara bilmir:
Zn + 2HCl
 ZnCl
2
+ H
2

4. Qələvi və qələvi-torpaq metallarından başqa, sırada hər bir metal özündən
sağda duran metalları onların duzlarının suda məhlullarından sıxışdırıb çıxarır;
məsələn:
Zn + FeSO
4


ZnSO
4
+ Fe Fe + CuSO
4

Əks istiqamətdə isə bu reaksiyalar getmir.
Bu sıra ilk dəfə 1865-ci ildə rus alimi N.Beketov tərəfindən metalların bir-
birini duzlardan М + М
АМА + М əvəzetmə reaksiyası üzrə sıxışdırıb
çıxarmasına əsaslanaraq təklif edilmişdir.
Bu maraqlıdır

Bilik qutusu
• Qurğuşun hidrogendən solda yerləşsə də, o, xlorid və duru sulfat turşu-
larında həll olmur, çünki reaksiyanın başlanğıcında əmələ gələn və suda həll olmayan
PbCl
2
və PbSO
4
-ün çöküntüləri qurğuşunun səthinə çökərək reaksiyanın sonrakı
gedişinə mane olur.

Metalların kimyəvi xassələri
Metalların kimyəvi xassələri onların atomlarının öz valent elektronlarını asanlıqla
verib, müsbət yüklü ionlara çevrilməsi qabiliyyəti ilə müəyyən olunur: M – ne
–

M
n+
.
Ona görə də kimyəvi reaksiyalarda metal atomları (M) həmişə reduksiyaedici xassə
göstərir.
Gümüş, qızıl və platindən başqa, digər metallar oksigenlə qarşılıqlı təsirdə olur;
bu zaman, adətən, oksidlər əmələ gəlir (Na və K haqqında bax: səh. 24):
4Li + О
2

t
2Аl
2
О
3
litium-oksid alüminium-oksid
Metallar halogenlərlə halogenidlər, kükürdlə isə sulfidlər əmələ gətirir:
Ca + Br
2



t
FeS
kalsium-bromid dəmir(II) sulfid

Azotla litium otaq temperaturunda, digər metallar isə qızdırıldıqda reaksiyaya
daxil olub nitridlər əmələ gətirir:
6Li + N
2
 2Li
3
N 3Ca + N
2

Qızdırıldıqda I və II qrupun əsas yarımqrup metalları (berilliumdan Be başqa)
hidrogenlə hidridlər əmələ gətirir:
2Na + H
2



Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən solda yerləşən metal-
lar sudan hidrogeni sıxışdırıb çıxarır:
2Na + 2H
2
O
 2NaOH + H
2
3Fe + 4H
2
O
(buxar)

Qələvi və qələvi-torpaq metalları, həmçinin oksid təbəqəsi təmizlənmiş alümi-
nium, məsələn, alüminium amalqaması su ilə qızdırılmadan qarşılıqlı təsirdə olur.
Gərginlik sırasında qələvi və qələvi-torpaq metalları haqqında
Nə üçün hər bir qələvi metal gərginlik sırasında özündən sağda duran metalları onların
duzlarının suda məhlulundan sıxışdırıb çıxarmır?

İzahı:
Qələvi metal, məsələn, kalium, ilk növbədə, su ilə qələvi əmələ gətirir və proses
aşağıdakı ardıcıllıqla baş verir:
2K + 2H
2
O + (CuSO
4
)

2KOH + H
2
+ (CuSO
4
)
2KOH + CuSO
4
+ (H
2
)

Cu(OH)
2
+ K
2
SO
4
+ (H
2
)
Tapşırıq. Ba + CuSO
4
 sistemində baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin.
nü
mu
nə

• I fəsil •
Metalların ümumi xarakteristikası
•
Gərginlik sırasına uyğun olaraq metallar duru turşulardan (nitrat turşusundan
başqa) hidrogeni, digər metalların duz məhlullarından isə özlərindən az fəal metalları
sıxışdırıb çıxarır:
Mg + H
2
SO
4(duru)

İkili kimyəvi xassəli metallar (Be, Zn, Al) həm
turşu, həm də qələvilərlə qarşılıqlı təsirdə olur*:
Be + 2HCl
 BeCl
2
+ H
2

Metalların kimyəvi xassələri əsas və əlavə yarım-
qrup metalları fəsillərində daha ətraflı nəzərdən
keçiriləcək.

1. Ən yüksək metal parıltısına malik
metalları göstərin.

2. Hansı sxem üzrə reaksiya baş vermir?
A) K + H
2
O

B) Zn + H
2
SO
4
(duru)

C) Zn + HCl

D) Fe + CuSO
4


E) Ag + HCl


3. Aşağıda göstərilən metallardan istifadə edərək cədvəli tamamlayın

ağır
metallar
ən yüngül
metal
ən ağır
metal
ən asan-
əriyən metal
ən çətin-
əriyən metal
ən bərk
metal
ən yumşaq
metallar
…
…
…
…
…
…
…

1. Os 2. Fe 3.Cu 4. Li 5. Cr 6. Na 7. Hg 8. Al 9. K 10. W

4. Suda məhlulda mümkün olan reaksiyaların tənliklərini tərtib edin.
1. Hg + FeSO
4
 2. Mg + H
2
SO
4
(duru)
 3. Na + Cu(NO
3
)
2

5. Metalların ümumi fiziki xassələrə malik olması nə ilə əlaqədardır?
6. Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası onların hansı xüsusiyyətini xarakterizə edir?
7. Sizcə, dövri sistemdə metalların yerləşməsində müşahidə edilən qanunauyğunluqlar
metalların gərginlik sırasına tam uyğundurmu? Fərqi nədə görürsünüz?
8. Nə üçün metallar kimyəvi reaksiyalarda yalnız reduksiyaedici xassə göstərir?
9. Mis(II) sulfat məhlulunun sinklə qarşılıqlı təsirindən 12,8 q mis çökmüşdür. Reaksiyaya
neçə qram sink daxil olmuşdur? A
r
(Cu) = 64, A
r
(Zn) = 65.

A) 1,2,3
B) 1,3,4
C) 1,4
D) yalnız 3
E) 1,4,5
1. Hg
2. Mn
3. Cu
4. Ag
5. Fe
• metal parıltısı • istilik və elektrik keçiriciliyi • plastiklik • metal rabitə •
• metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası •

Açar sözlər

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın
Na
2
[Be(OH)
4
] (berillat),

Na
2
[Zn(OH)
4
] (sinkat) və
Na[Al(OH)
4
] (аlüminat)
tipli birləşmələr kompleks
duzlara aiddir. Onların suda
məhlullarında kompleks
ionlar [М(OH)
4
]
n–
dissosia-
siya olunmamış şəkildə
mövcuddur.

*

M
ETALLARIN KORROZİYASI. KORROZİYADAN MÜHAFİZƏ

• Metalların və onların ərintilərinin ətraf mühitin təsirindən dağılması korro-
ziya adlanır (latınca “korrodere”– aşınma).

Hər il ətraf mühitin təsirindən metal konstruksiyaların, maşın hissələrinin və s.-nin
paslanması nəticəsində dəmir məmulatların 25%-i sıradan çıxır. Bununla yanaşı, me-
talların dağılması ciddi ekoloji problemlər də yaradır. Korroziya nəticəsində dağılmış
boru xətlərindən qazın, neftin və zərərli məhsulların sızması ətraf mühitin çirklən-
məsinə səbəb olaraq insanların sağlamlığına və həyatına mənfi təsir göstərir. Ona görə
də metal və ərintilərin korroziyadan mühafizəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Korroziyaya misal olaraq dəmirin havanın oksigeni ilə qarşılıqlı təsirini
göstərmək olar. Bu zaman dəmirin səthi onun oksidindən ibarət təbəqə ilə örtülür:

Korroziya ləng kimyəvi prosesdir; lakin fəal metallarla, o, sürətlə baş verir. Bəzi
metallar isə, məsələn, qızıl (Au), platin (Pt) ümumiyyətlə korroziyaya uğramır.
Korroziyanın sürəti metalın aktivliyi ilə yanaşı, onun səthində əmələ gələn oksid
təbəqəsinin xassələrindən də asılıdır. Məsələn, Mg, Al, Zn və Cr kimi fəal metalların
səthində yaranan oksid təbəqəsinin çox davamlı və qaz keçirməyən olması bu metal-
ları sonrakı korroziyadan qoruyur. Dəmirin üzərində əmələ gələn oksid təbəqəsi isə
3

– Sizcə, dəmirin paslanması hadisəsi nədir və onun qarşısını necə almaq olar?

Şəkildə bir neçə gün ərzində müxtəlif şəraitdə dəmir mismarda baş vermiş dəyişikliklər
göstərilmişdir. Göstərilənlərə əsasən suallara cavab verin.

– Birinci 3 sınaq şüşəsində göstərilənlər əsasında deyə bilərsinizmi hansı iki amil korroziya-
nın baş verməsi üçün lazımdır?
– Duz məhlulunun iştirakı korroziyanın sürətini necə dəyişir?
– Bəs, turşu məhlulunun iştirakı korroziyanın sürətinə necə təsir göstərir?

Fəaliyyət
Korroziyaya təsir edən amillər
quru
hava
dəmir
mismar
su
buxarını
udan
maddə
paslanma baş
vermir
bitki
yağı
hava ilə təmasda olmamış distillə suyu
su
duz
məhlulu
paslanma baş
verir
paslanma çox
baş verir
paslanma daha
çox baş verir
duru
turşu
məhlulu

• I fəsil •
Metalların ümumi xarakteristikası
•
nisbətən məsaməli və davamsız olduğundan o, dəmiri korroziyadan qoruya bilmir və
korroziya prosesi davam edərək daha da dərinləşir.
Dəmir və polad məmulatların korroziyası, adətən, paslanma adlanır.
Tapşırıqda aparılan araşdırmadan aydın oldu ki, hava mühitində dəmirin korro-
ziyasına su və oksigen təsir edir. Ona görə də dəmirin paslanmasını aşağıdakı tənliklə
ifadə etmək olar:
4Fe + 2O
2
+ 4H
2
O
 4Fe(OH)
2

Beləliklə, dəmir məmulatların korroziyasının mahiyyəti dəmirin oksidləşməsindən
ibarətdir. Oksidləşdirici kimi havanın oksigeni, məhlulun H
+
ionları ola bilər.

Korroziyadan mühafizə
Korroziyadan mühafizə məqsədilə, əsasən, dörd üsul tətbiq olunur:
1. Metalların səthinə qoruyucu (mühafizə) örtüklərin çəkilməsi. Qoruyucu örtüklər
metal və qeyri-metal olur. Metal örtüklər kimi sink, qalay, qurğuşun, nikel, xrom, qızıl
və gümüş örtüklərdən istifadə olunur (
a
və
b
).

Qeyri-metal örtüklər kimi boya, lak, emal (
c
), qatran, bəzi sürtkü yağlarından,

polimer və metalın səthində süni yolla yaradılan oksid, nitrid, silisid örtüklərdən
istifadə edilir. Bu üsulun catışmayan
cəhəti örtüyün zədələnməmiş şəkildə
saxlanması ilə əlaqədardır. Örtük zə-
dələndikdə o, metalı dağılmadan daha
qoruya bilmir.

Pasın tərkibini daha dəqiq olaraq Fe
2
O
3
∙nH
2
O formulu ilə göstərmək olar.
• Q E Y D •
(a)
(b)
(c)
Xrom (
a
), qalay (
b
) və emal (
c
)
ilə mühafizə olunmuş metal
məmulatlar.

Bilik qutusu
• Dəmirin səthindəki qoruyucu örtük dəmirdən passiv metaldan hazırla-
narsa (Cu, Au, Ag və s.), qoruyucu ötrüyün dağıldığı yerdən dəmirin korroziyası
başlanır. Əgər örtük dəmirdən aktiv metaldan (Zn, Cr) hazırlanarsa, onda örtüyün
müəyyən bir hissəsi dağılsa da, o, poladı korroziyadan qoruyur, örtüyün özü isə korro-
ziyaya uğrayır.
1889-cu ildə istifadəyə verilmiş
Eyfel qülləsini korroziyadan qoru-
maq məqsədi ilə vaxtaşırı rəng-
ləyirlər. Hündürlüyü 324 m, səthinin
ümumi sahəsi 200 000 m
2
kvadrat-
metr olan qüllənin rənglənməsinə
ən azı 60 ton boya sərf olunur.
Bu maraqlıdır

2. Korroziyaya davamlı (legirlənmiş) ərintilərin alınması. Ərintilərin tərkibinə Ni,
Co, Cu və Cr metallarını əlavə etdikdə korroziyaya davamlı ərintilər alınır; məsələn,
poladın tərkibinə təqribən 12% xrom daxil etdikdə korroziyaya davamlı paslanmayan
polad alınır. Paslanmayan poladın üzərində yaranan davamlı xrom(II) oksid təbəqə-
sinin qalınlığı 0,000 001 mm təşkil edir.
3. Elektrokimyəvi üsullar. Bu məqsədlə, əsasən, protektor mühafizəsi üsulu tətbiq
edilir. Bu üsul elektrolit mühitində (dəniz, yeraltı sular və s.) istifadə olunur.

Protektor
mühafizəsi zamanı qorunan məmulata (gəminin gövdəsinə, neft və qaz borularına) daha
aktiv metal (Mg, Al, Zn) lövhə – protektor pərçim edilir (
d
). Bu halda korroziyaya
aktiv metal (

Kimyəvi tənlik: hissələr və nümunələr

The kimyəvi tənlik kimyəvi reaksiyanın bəzi xüsusiyyətlərinin sxematik bir təsviridir. Kimyəvi tənliyin bir reaksiyada iştirak edən müxtəlif maddələrin yaşadığı dəyişiklikləri təsvir etdiyini də söyləmək olar.

Fərqli iştirakçı maddələrin düsturları və simvolları kimyəvi tənlikdə yerləşdirilir, birləşmələrdə mövcud olan hər bir elementin alt sətir şəklində görünən və tənliyi tarazlaşdırmaqla dəyişdirilə bilməyəcəyi atomların sayını açıq şəkildə göstərir.

Kimyəvi tənlik balanslı görünməlidir, yəni həm reaktivlərin, həm də məhsulların atomlarının sayı bərabər olmalıdır. Bu şəkildə maddənin qorunma qanununa əməl olunur. Tənliklərin tarazlaşdırılmasında istifadə olunan rəqəmlərin bütöv rəqəmlər olması arzu olunur.

Bu tənliklər ardıcıl addımları və reaksiya verən maddələrin hansı mexanizmlərlə məhsula çevrildiyini açıqlamır.

Bu səbəbdən bir kimyəvi reaksiyanın hara getdiyini anlamaq çox faydalı olsa da, molekulyar cəhətlərini və ya müəyyən dəyişkənlərdən necə təsirləndiyini anlamağımıza imkan vermir; pH, viskozite, reaksiya müddəti, qarışdırma sürəti və sair.

Kimyəvi tənliyin hissələri

Kimyəvi tənlikdə əsasən üç əsas hissə var: reaksiya verən maddələr, məhsullar və kimyəvi reaksiyanın istiqamətini göstərən ox.

Reaktivlərin və məhsulların yeri

Reaktiv kimi fəaliyyət göstərən bütün maddələr və məhsul olan bütün maddələr kimyəvi tənlikdə görünür. Bu maddələr qrupları reaksiya istiqamətini göstərən bir ox ilə ayrılır. Reaktivlər oxun solunda, məhsullar sağda yerləşir.

Ok, istehsal olunan və soldan sağa (→) yönəldilmiş deməkdir, baxmayaraq ki, geri çevrilən reaksiyalarda iki bərabər və paralel ox var; biri sağa, digəri sola yönəldilmişdir. İşarəsi (Δ) adətən oxun üstünə qoyulur və reaksiya zamanı istilikdən istifadə olunduğunu göstərir.

Bundan əlavə, katalizatorun eyniləşdirilməsi, ümumiyyətlə, düsturu və ya simvolu ilə oxa yerləşdirilir. Reaktiv olaraq görünən fərqli maddələr (+) işarəsi ilə ayrılır, bu da maddələrin reaksiya verdiyini və ya bir-biri ilə birləşdiyini göstərir.

Məhsul kimi görünən maddələr halında (+) işarəsi əvvəlki mənaya malik deyil; reaksiya geri çevrilmədiyi təqdirdə. (+) İşarəsinin ayırdığı maddələrdən eyni məsafədə yerləşdirilməsi rahatdır.

Balans kimyəvi tənliklər

Kimyəvi tənliklərin lazımi dərəcədə balanslaşdırılması vacib şərtdir. Bunun üçün stexiometrik katsayısı deyilən bir rəqəm qoyulur. Lazım olduqda, bu əmsal reaktiv və ya məhsul kimi görünən maddələrdən əvvəl olmalıdır.

Bu, reaktiv olaraq görünən elementlərin bütün atomlarının sayının məhsulda görünənlərin sayına tam bərabər olmasına nail olmaq üçündir. Kimyəvi tənliklərin tarazlaşdırılmasının ən sadə üsulu sınaq və səhvdir.

Kimyəvi tənliyin komponentlərinin fiziki vəziyyətləri

Bəzi kimyəvi tənliklərdə maddələrin fiziki vəziyyəti bir alt yazısı ilə qeyd olunur. Bunun üçün İspan dilində aşağıdakı qısaltmalar istifadə olunur: (lər) qatı hal üçün; (l) maye vəziyyətinə görə; (g), qaz halında; və (ac), sulu məhlul.

Misal: kalsium karbonatın xlorid turşusu ilə reaksiyası.

Fiziki vəziyyətdəki dəyişikliklər

Bəzi hallarda kimyəvi tənlikdə kimyəvi reaksiya zamanı bir qaz hasil edildiyi və ya istehsal olunan maddələrdən hər hansı birinin yağıntısı olduğu ifadə edilir.

Bir qazın varlığı, qaz halındakı maddənin sağ tərəfinə yerləşdirilmiş, ucu yuxarıya doğru (↑) göstərilən şaquli bir ox ilə göstərilir.

Misal: sinkin xlorid turşusu ilə reaksiyası.

Kimyəvi reaksiya zamanı maddələrdən biri çöküntü əmələ gətirirsə, bu, ucu aşağıya doğru (↓) çökmüş maddənin sağ tərəfinə qoyulmuş şaquli oxun qoyulması ilə simvollaşdırılır.

Misal: xlorid turşusunun gümüş nitratla reaksiyası.

Kimyəvi tənliklərə misal

– Fotosintez

Fotosintez, bitkilərin yaşayışları üçün lazımlı enerjini istehsal etmək üçün günəş işığından gələn işıq enerjisini tutaraq dəyişdirdikləri bir müddətdir. Fotosintez bitki hüceyrələrinin xloroplast adlanan bəzi orqanoidləri tərəfindən həyata keçirilir.

Thylakoids xloroplast membranında, xlorofillərin tapıldığı yerlərdə tapılır üçün Y b, işıq enerjisini tutan əsas piqmentlərdir.

Fotosintez mürəkkəb bir proses olsa da, aşağıdakı kimyəvi tənlikdə göstərilə bilər:

C₆H₁₂Və ya₆ ATP istehsalı üçün metabolizə edilmiş bir karbohidrat olan qlükoza üçün düstur; əksər canlılarda əsas enerji anbarı olan qarışıq. Bundan əlavə, NADPH bir çox reaksiya üçün lazım olan bir koenzim olan qlükozadan əmələ gəlir.

– Hüceyrə tənəffüsü

Hüceyrələr yeyilən qidada mövcud olan çoxsaylı maddələrin metabolizması üçün oksigen istifadə edir. Bu vaxt ATP, canlılar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətlər üçün enerji mənbəyi olaraq istifadə olunur, bu proseslərdə karbon qazı və su istehsal edir.

Metabolizə edilmiş bir maddə üçün qlükoza nümunəsi olaraq, tənəffüs aşağıdakı kimyəvi tənlikdən istifadə edərək sxemləşdirilə bilər:

– Ümumi element reaksiyaları

Ayrışma reaksiyası

Bir qarışıq və ya birləşmələr ayrılır və atomları ilə digər fərqli birləşmələr meydana gətirir:

Yer dəyişdirmə reaksiyası

Bir metal tərkibindəki bir metalın yerinə bir birləşmə ilə reaksiya verir:

Eleminasiya reaksiyası

Bu tip reaksiya halında, bir karbon atomuna bağlanmış atomların və ya qrupların sayı azalır:

Nəmləndirmə reaksiyası

Bir birləşmənin bir su molekulu əlavə etdiyi bir reaksiyadır. Bu reaksiya spirt hazırlanmasında vacibdir:

Neytrallaşdırma reaksiyası

Bir baza və ya qələvi bir duz və su istehsal edən bir turşu ilə reaksiya verir:

Sintez reaksiyası

Bu tip reaksiya halında yeni bir birləşmə yaratmaq üçün iki və ya daha çox maddə birləşdirilir:

İkiqat yerdəyişmə reaksiyası (metatez)

Bu tip reaksiyalarda yeni birləşmələr meydana gətirmək üçün müsbət və mənfi ionların mübadiləsi olur:

İstinadlar

1. Flores, J. (2002). Kimya. Buraxılış 1 idi . Redaksiya Santillana
2. Mathews, C. K., Van Holde, K. E. və Ahern, K. G. (2002). Biokimya. 3 idi Nəşr. Nəşriyyat Pearson Addison Wesley
3. Whitten, Davis, Peck & Stanley. (2008). Kimya. (8-ci nəşr). CENGAGE Öyrənmə.
4. Vikipediya. (2019). Kimyəvi tənlik. En.wikipedia.org saytından bərpa edildi
5. Helmenstine, Anne Marie, Ph.D. (20 sentyabr 2019). Kimyəvi tənlik nədir? Qurtarıldı: thoughtco.com

Kimyəvi gərginlik sırası

Metallar suya salındıqda onların kristal qəfəslərinin düyünlərində yerləşmiş müsbət yüklü ionlar məhlula keçir. Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinə görə bu ionlar suda hidratlaşmış şəkildə mövcuddur.

N.Beketov 1865-ci ildə metalları onların aktivliklərinin azalması istiqamətində bir sıraya düzmüş və onu sıxışdırma sırası adlandrmışdır. Hazırda bu sıraya metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası (daha dəqiq, metalların standart elektrod potensialları sırası) deyilir. Bu sırada hər bir metalın tutduğu yer onun standart elektrod potensialının qiymətinə uyğun gəlir.

Elektrokimyəvi gərginlik sırası metalların suda hidratlaşmış ionlar əmələ gətirməsi qabiliyyətinin azalması ardıcıllığını əks etdirir.

Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Pb, H₂, Cu, Hg, Ag, Au

Bu sıraya əsasən demək olar ki, suda litium ən asan, qızıl isə ən çətin hidratlaşmış ion əmələ gətirən metaldır.

Gərginlik sırası metalların kimyəvi aktivliyini yalnız su mühitində gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarında xarakterizə edir. Odur ki, metalların bu sıradakı kimyəvi aktivliyi, onların dövri sistemdəki vəziyyəti ilə bəzən uyğun gəlmir. Belə ki, dövri sistemdə metalların kimyəvi aktivliyi yalnız təcridedilmiş atomların ionlaşma enerjisinin qiyməti ilə, gərginlik sırasında isə metalın suda hidratlaşmış iona çevrilməsinə sərf olunan enerjinin qiyməti ilə müəyyən olunur.

Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasından aşağıdakı nəticələr əldə edilir:

1. Sırada metal nə qədər solda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha aktivdir, asanlıqla oksidləşir və qüvvətli reduksiyaedici xassə göstərir. Onun kationunun oksidləşdiricilik xassəsi isə zəif olur.

2. Metal nə qədər sağda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha az aktivdir, çətin oksidləşir. Onun kationu isə daha qüvvətli oksidləşdirici xassəyə malik olur.

3. Sırada hər bir metal özündən sağda duran metalları onların duzlarının su məhlullarından və ya ərintilərindən sıxışdırıb çıxarır. Bu qaydaya su ilə qarşılıqlı təsirdə olan qələvi və qələvi-torpaq metalları, həmçinin səthində qoruyucu oksid təbəqəsi olan metallar (məsələn, Al) tabe olmur.

4. Sırada hidrogendən solda yerləşən metallar duru turşulardan (nitrat turşusundan başqa) hidrogeni sıxışdırıb çıxarır; hidrogendən sağda yerləşənlər isə onu çıxara bilmir.

5. Gərginlik sırasında hər hansı iki metal arasındakı potensiallar fərqi nə qədər böyük olsa, onlardan düzəldilmiş qalvanik elementin e.h.q.-si də böyük olar.