Текст книги Kitabi Dədə Qorqud

Qazan xan oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

Книга моего деда Коркута

«Китаби деде Коркуд» [1] [2] (азерб. Kitabi Dədə Qorqud , каз. Qorqıt Ata Kitabı , кирг. Коркут ата китеби , туркм. Gorkut-ata kitaby , тур. Dede Korkut Kitabı ; полное название, написанное позднее на Дрезденской рукописи — «Китаби дедем Коркуд ала лисани таифе-и огузан» («Книга моего Деде Коркуда на языке племени огузов») [2] [3] ) — героический эпос огузов — группы тюркских племен, ушедших под давлением кипчаков из степных равнин Турана в Центральной Азии на берега Каспийского моря, в Переднюю Азию и до Дуная, и позже участвовавших в этногенезе туркеман (так первоначально именовались кочевые огузы, принявшие ислам) [4] , азербайджанцев и турок [1] [4] .

Эпос известен в основном по двум рукописям: Дрезденской, состоящей из 12 сказаний (героических дастанов), и Ватиканской, которая состоит из 6 сказаний. Полный перевод памятника на русский язык был осуществлён в 1922 году В. В. Бартольдом (опубликован в 1962) [1] . В середине XX века, туркменский ученый Ата Рахманов записал со слов бахши на севере Туркменистана туркменский вариант эпоса, состоящий из 16 сказаний [5] .

В эпосе в основном рассказывается о войне огузских богатырей с «неверными» за утверждение своей власти на завоёванных кавказских землях. Интеграция эпоса происходила ещё на Востоке, древней родине огузов — в Центральной и Средней Азии. Окончательно же эпос сложился на территории современного Азербайджана, месте более компактного проживания кочевых огузов переселенцев [1] . Сказания и песни в эпосе были созданы не ранее начала XIII века, а сохранившиеся письменные памятники должны были быть составлены не ранее XV века [6] .

Белобородый старец Дедe Горгуд, будучи патриархом племени и вещим певцом-сказителем, присутствует во всём эпосе. Он является создателем и исполнителем сказаний в эпосе, будучи при этом и участником действия. В конце каждого сказания Коркуд сочиняет песню в честь богатыря, прославляет его подвиг и славит хана, которому она поётся [7] . Предания о Коркуде встречаются у всех тюркских народов кипчакской и огузской ветви: казахов, туркмен, азербайджанцев, турок, также каракалпаков, гагаузов, татар, башкир и др. У всех этих народов существует также общий народный эпос «Огуз-наме» («Сказание об Огузе»), а словом «„Огуз-наме“» названо каждое из 12 сказаний «Китаби деде Коркуд» [8] .

Текст книги “Kitabi Dədə Qorqud”

Yunus Zeyrək 1956-cı ildə Ərdəhanın Posof qəsəbəsində dünyaya gəlib. 1979-cu ildə türk dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi fəaliyyətə başlayıb. 1988-1994-cü illərdə Almaniyanın Münhen şəhərində türk mədəniyyəti dərslərini tədris edib. Qazi Universiteti Sosial Elmlər İnstitutu Xalq Ədəbiyyatı fakültəsində təhsili alıb. 1997-ci ildən Qazi Universitetinin Türk dili fakültəsində dərs deyir. 2004-cü ildən Ankarada dərc olunan “Bizim Axıska” dərgisinin naşiridir. Əskişəhər 2013 Türk Dünyası Mədəniyyət Paytaxtı Agentliyi tərəfindən “Türk dünyası elm, mədəniyyət və sənət mükafatı” ilə təltif olunub.

Zeyrək bu gün də xalq ədəbiyyatı, tarix, erməni məsələsi, şimal-şərqi Anadolu, Axıska bölgəsi və Acarıstan kimi bölgələrdə araşdırma və tədqiqat işləri aparmaqdadır. İndiyə kimi çapdan çıxmış kitabları bunlardır:

1. “Qafqaz yollarında – Xatirələr və duyğular” (Əhməd Rəfiqdən) 1981, 1984, 2001

2. “Posoflu Aşıq Zülali” (1986, 1988)

3. “Bu yolda” (şeir) 1998

4. “IV Sultan Muradın İrəvan və Təbriz səfəri ilə bağlı gündəliyi” (1990) (farscadan tərcümə, Tehran, 2011)

5. “Gürcüstan, Acarıstan və Türkiyə” (1999)

6. “Əcnəbilər üçün türkcə dil bilgisi-I”, 2000

7. “Hanaqlı Məzlumi” (2001)

8. “Axıska bölgəsi və Axıska türkləri”

9. “Acarıstan və acarlar” (2001)

10. “Osman paşanın tarixi” (2001) (farscadan tərcümə, Tehran, 2009, 2012)

11. “Əli Akış – həyat və fəaliyyəti” (2003)

12. “Posoflu Aşıq Zülalı” (2004)

13. “Posofun cizgiləri” (2004, 2013)

14. “Axıska araşdırmaları” (2007)

15. “Bu dosyeni qaldırıram” (erməni məsələsi) (2007, 2011)

16. “Amasyanın qızıl tarixi” (2009)

17. “Posof-Kol zəfəri” (2010)

18. “Yunusa doğru” (2013)

19. “Ərzurumun qara günləri” (2014)

20. “Kitabi-Dədə Qorqud” (əslinin surəti və tərcüməsi) (2014)

21. “Axıska gül idi, getdi” (2015)

Ömrü boyu “Kitabi-Dədə Qorqud”un araşdırmasıyla məşğul olan və “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı çox dəyərli əsər yazan müəllimim professor M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun əziz xatirəsinə ithaf edirəm.

Yunus Zeyrək

Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunu bəyan edər, xanım, hey

Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyu bəyan edər

Bəybura oğlu Bamsı Beyrək boyunu bəyan edər, xanım, hey

Qazan xan oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyunu bəyan edər, xanım, hey

Qanlı Qoca oğlu Qan Turalı boyunu bəyan edər, xanım, hey

Qazılıq Qoca oğlu Yeynək boyunu bəyan edər, xanım, hey

Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu bəyan edər, xanım, hey

Bəkil Oğlu Əmranın boyunu bəyan edər, xanım, hey

Uşun Qoca oğlu Seyrək boyunu bəyan edər, xanım, hey

Salur Qazanın dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

Dış Oğuzun İç Oğuza asi olub Beyrəyi öldürdüyü boyu bəyan edər, xanım, hey

Bu göyləri qaldıranın,

Ol deyincə olduranın,

Doxsan doqquz adı ilə.

Sənə dayadım belimi,

Qüdrətinlə tut əlimi,

Yoğuram ana dilimi,

Anamın ağ südü ilə.

Tanrım türk könlümü yastan,

Qılıncımı kirdən, pasdan,

Qurtarırsan, mən bir dastan

Derəm ağız dadı ilə.

Səs verməz Oğuz elləri,

Niyə susmuş bülbülləri,

Qoy tutuşsun könülləri,

Ərgənəkon odu ilə.

Qış günləri yaza gəlsin,

Qırx incə bel kilim sərsin,

Bayandur xan şənlik versin,

Qırx dəvənin budu ilə.

Dədə Qorqud deyər “əvət” 2 ,

Vardır düyün, dərnək, dəvət,

Fəqət oğuzlarda dövlət

Olmaz dedi-qodu ilə.

Pis sularda kir arınmaz,

Sisli gündə yol görünməz,

Düşmən üstünə yürünməz

Casus ilə, cadu ilə.

Quşa misal can dediyin,

Suya misal qan dediyin,

Bilənir 3 iman dediyin,

Ataların yadı ilə.

Ər odur ki, ün salası,

Qına girməyə palası,

Oğul hey, bozqurd balası

Böyüdülməz dadı 4 ilə.

Niyazi Yıldırım Gəncosmanoğlu

Kitabla bağlı bir neçə söz

“Kitabi-Dədə Qorqud” olaraq qəbul etdiyimiz bu kitabın əsl adı “Kitabi-Dədə Qorqud ala Lisani Taifeyi-Oğuzan”dır. (“Oğuz boyunun dili ilə “Dədə Qorqud kitabı”)

Bu kitab türk kültür və mədəniyyət tarixinin təməl daşlarından biri, türk dilinin şah əsəridir. Bu əsərə adını vermiş adam türk müdriki, əfsanəvi ozanı, ozanların piri, bəlkə də, bir türk övliyası olan Dədə Qorquddur. Əsərdə yer alan boylar onun tərəfindən düzülüb-qoşulub. Bu kitab öncə dildən-dilə söylənərək gəlib, sonra yazıya köçürülərək əsrləri adlayıb günümüzə qədər çatmış tayı-bərabəri olmayan əsərdir.

Milli və şərəfli həyatın davam etməsi üçün bu həyatı bəsləyən, qoruyan mənbələrə bu gün də ehtiyac duyulur. Bəli, “Kitabi-Dədə Qorqud” bir insanı və hətta bir milləti, milli və insani dəyərlərlə zənginləşdirməyə qabil nadir əsərlərdəndir. İstər gənc, istər yaşlı – hər türk bu əsəri bir dəfə deyil, ömür boyu, təkrar-təkrar oxumalıdır. Beləcə, ruhunu əngin bir çayın, eləcə də həyatın içində yer alacağı, yaxud şahidi olacağı hadisələr qarşısında necə davranacağını qabaqcadan öyrənmiş olacaq. Əsərin bir tərəfdən həyatın ən çətin gerçəklərini, digər tərəfdən də ən duyğulu anlarını birlikdə, bənzərsiz şeir dili ilə, ayrıca əlamət və nişanə ilə anlatması xüsusi özəlliyidir.

Bu xüsusiyyətlərlə “Kitabi-Dədə Qorqud” yalnız türk yox, dünya ədəbiyyatının incilərindən olmağa layiqdir. Onun dəyərini bilən əcnəbi alimlər tərəfindən əsər alman, rus, ingilis, italyanca başda olmaqla, bir çox dillərə tərcümə edilib.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un Almaniyanın Drezden kitabxanasında saxlanılan nüsxəsini, yəni kitabın əsl mətnini yenidən oxuduq. Mətni yazıya köçürdükdən sonra müasir türkcəyə ən yaxın dillə sadələşdirməyə çalışdıq.

Digər tərəfdən əsərin mövzusu, önəmi, təşəkkülü, coğrafiyası, təsbiti, dili, tarixi qaynaqlardakı izləri və əsərlə bağlı görülən işlər üzərində araşdırmalar apardıq. Hətta əsərdə çözülməsi bu gün də problem olaraq qalan ifadələr üzərində baş sındırdıq.

Bu detallarla bağlı faktları ardıcıllıqla gözdən keçirək.

“Kitabi-Dədə Qorqud” çox qədim tarixlərdə köçəri həyat yaşamış oğuzların milli həyatını anladan dastan xarakterli hekayələrdən (boylardan) meydana gəlib. Bu hekayələr oğuzun kəramət sahibi, müdrik ozan Dədə Qorqudun dilindən nəzm və nəsr şəklində anladılıb. Kitabda danışılan hadisələr, müsəlman oğuzlarla onların şimal qonşuları xristian qıpçaqlar və oğuz bəyləri arasında meydana gələn müxtəlif qarşıdurmalardan ibarətdir. Türküstandan Anadoluya, Mardin, Amid (Diyarbəkir), Ərzurum, Bayburt və Trabzondan Axıska, Gəncə və Dəmirqapıya qədər, Şərqi Anadolu, Azərbaycan bölgələrində baş verən hadisələr çox rəngli üslubla çatdırılıb.

Yerli və əcnəbi elm adamları “Kitabi-Dədə Qorqud”un türk mədəniyyətinin, şəksiz, şah əsəri olması məsələsində yekdil fikirdədirlər. Bununla bağlı tanınmış alimlərin fikirlərindən bir neçə örnək göstərək:

Əbdülqədir İnan: “Dədə Qorqud yalnız oğuz türklərinin deyil, bəlkə, bütün türk qövmlərinin çox qədim zamanlara, əfsanəvi dövrlərə aid ümumi qəhrəmanıdır. Dədə Qorqud həqiqi türk ruhunun, türk ənənələrinin daşıyıcısıdır. Onu öyrənmək milli, mədəni dəyərin qorunması üçün məlhəmdir. Qərbin ən yüksək mədəniyyətinə malik olan almanlar, bütün milli-mədəni, alman ruhunu inikas etdirən dastanlarını, başlıca folklor nümunələrini tanıyırlar. Ruslarda da folklor və milli dastanlarına verilən önəm almanlardakı qədər güclüdür”.

Pertev Naili Boratav: “Dədə Qorqud mətnləri uşaqlarımızın, gənclərimizin dil və estetik zövqlərini zənginləşdirəcək, tarixdə mühüm rol oynamış türk qövmünün ənənələri, inancları, dünyagörüşləriylə canlı tablosunu verə biləcək gücdədir. Saf və səmimi kəlmələri; xalq dili, yerli, milli deyimləri; milli zövqümüzü, milli əxlaqımızı, milli tariximizi aydınladan bir sıra özəllikləri; nəhayət, nəsr dilini yarımənzum “tərənnüm dili” halına gətirən xarüqüladə gözəl daxili qafiyələri ilə Dədə Qorqud boyları folklor möcüzələrimizdəndir.

M.Şakir Ülkütaşır “Kitabi-Dədə Qorqud”a daha böyük dəyər biçib: “Deyə bilərəm ki, Dədə Qorqud milli vicdanıma xitab edən türk mövlududur. Yaxud türkün milli, toplumun vicdanında yer alacaq ən həqiqi mövludu “Kitabi-Dədə Qorqud” olmalıdır”.

Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud”u nəşr edən Fərhad Zeynalov ilə Samət Əlizadə, kitabın ön sözündə yazdıqları “Tükənməz xəzinə” başlıqlı yazıya bu cümlələrlə başlayıblar: “Türkdilli xalqların ədəbiyyat tarixində səsi uzaq əsrlərdən gələn, gur işığı ilə tarixləri yarıb keçən məğlubedilməz kitab var: “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bu adla yaddaşımıza həkk olunmuş qədim oğuz dastanları, həqiqətən də, bir çox türk xalqlarının yaratdığı milli mədəniyyətin ən zəngin, ən ulu qaynaqlarındandır. “Kitabi-Dədə Qorqud” çiçəkləri solmaq bilməyən, əbədi təravətli qalan, zaman-zaman nəsilləri heyran buraxan sənət gülşənidir.”

Məhərrəm Yetkin “1000 əsas əsər” seriyasının bir nömrəli kitabı olaraq 1969-cu ildə çapdan çıxan kitabına yazdığı ön sözə bu ifadələrlə başlayıb: “Türk ədəbiyyatı tarixinin ən böyük alimi professor Fuad Köprülünün dərslərində söylədiyi bir söz var: “Bütün türk ədəbiyyatını tərəzinin bir, “Kitabi-Dədə Qorqud”u digər gözünə qoysanız, yenə “Kitabi-Dədə Qorqud”öz ağırlığını qoruyub saxlayacaq”. Eyni yazıda “Kitabi-Dədə Qorqud”u türk ədəbiyyatının, türk mədəniyyətinin əlçatmaz şah əsəri olaraq xarakterizə edən Yetkin daha sonra qeyd edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” türk uşaqlarının ruh və düşüncəsini təkbaşına sağlam tutacaq qüdrətdə, xarakterdə olan əsərdir. Bu kitabı oxuyan və həzm edən bir türkün yolunu asanlıqla çaşmayacağını əminliklə demək mümkündür”.

Kitabın ilk nəşrini həyata keçirən kilisli müəllim Rıfat bəy, dastanlarda işlənən mövzuların igidlik, əxlaq, ailə sevgisi və türkləri övlad yetişdirməyə təşviq etmək kimi ümumi xüsusiyyətlərinə diqqət çəkib.

Bu xüsusdakı fikirləri fövqəladə əhəmiyyətə malik olduğundan qeyd etməkdə fayda var: “Hər türkü qəhrəman etmək üçün bir çox qiymətli misallar gətirilib. Kitab bu nöqtədə hətta bəzi qəhrəmanlıq dastanlarının fövqündə də dayanır. Bu səbəbdən kitaba “Qəhrəmanlar kitabı”, yaxud “Qəhrəmanlıq kitabı” da demək olar. Bəli, hər türk üçün qəhrəmanlığı məqsəd bilmək və qəhrəman olmağa çalışmaq bir vəzifədir. Türk elə düşüncə ilə yetişməlidir ki, qurda rast gəlsəm, ağzını cıraram, qarşıma aslan çıxsa, bir yumruqla başını əzərəm deməlidir. Kitab igidliyi yalnız ərlərdə deyil, qadınlarda da axtarır. Qəhrəman dəliqanlı qəhrəman qız axtarır; qəhrəman qız özünə qəhrəman ər, ömür yoldaşı axtarır.

İkincisi, əxlaqdır. Kitabın içində əxlaqa zidd nəsə yoxdur. Kitabda hər eşq sonda evliliklə nəticələnir.

Üçüncüsü, ailədaxili məhəbbətdir. Kitab ailə fərdlərini bir-birinə bağlayır, köməyə qoşdurur; ərinə fəlakət üz verən zaman qadın qılınc qurşanır, ərinin köməyinə yetir. Hər qadın ərini sevir. Onun yolunda özünü fəda etmək istəyir.

Dördüncüsü, türkləri övlad yetişdirməyə sövq edir. Sonsuzlar uşaqları olan qədər hörmət görmür”.

Çağdaş elm adamlarından Əhməd B.Ərcilasun: “Heç şübhəsiz, Dədə Qorqud mirası bütün türk dünyasında gələcək nəsilləri də yetişdirməyə davam edəcək”, – deyərkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un əbədiliyinə işarə edib.

Alimlər arasında mübahisə predmetlərindən ən əhəmiyyətlisi, hər halda, Dədə Qorqud dastanlarına mövzu olan hadisələrin yaşandığı coğrafiya və tarixin bəhsidir. Bəri başdan bildirək ki, bu mövzuda heç bir alim qəti dəlillər ortaya qoya, çoxu isə bu məsələdə söz söyləməyə belə cəsarət edə bilməyib. Bu mövzuda, əsasən, iki tezis var: birincisi, bu kitabda danışılan hadisələrin türklər Anadoluya gəlməzdən əvvəl Türküstanda baş verdiyinə, Anadolu ərazisində söylənilib yazıya alınarkən yeni coğrafi adlardan istifadə olduğuna dair fikirdir. İkincisi isə bu dastandakı hadisələrin məkanının Şərqi Anadolu və Azərbaycan olduğu fikrini irəli sürən tezisdir.

Birinci tezislə əlaqədar ciddi məqalə yazan Faruk Sümər fikirlərini belə ifadə edib: “Oğuzların Şərqi Anadolu, eləcə də Azərbaycandakı mövcudluğunun, fəaliyyətlərinin əksləri olmayıb, çox qədim zamanlarda (IX-XI əsr) Türküstanda Sırdəryanın şimalında olan yurdlarındakı yaşayış və sərgüzəştləri ilə əlaqəli xatirələrdən başqa nəsə deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kafirlərin XI əsrdə hələ İslam dinini qəbul etməmiş qanqlı-qıpçaq türk qövmü qəsd edilmiş ola bilər. Qanqlı-qıpçaq əmirləri arasında “məlik” ünvan olaraq qəbul edilirdi. Bu qanqlı-qıpçaqlar oğuzların Sırdərya (Seyhun) ətrafında məskunlaşdıqları zamanlarda onların şimal qonşuları olub hələ müsəlmanlığı qəbul etməmişdilər”.

Şamil Cəmşid Dədə Qorqud dastanlarının təşəkkül sahəsi və dili haqqındakı fikirləri ilə bağlı Faruk Süməri tənqid edib. “Kitabi-Dədə Qorqud”un coğrafiyası və bu kitabda adı çəkilən bəylərin şəxsiyyətləri mövzusunda ciddi araşdırmalar aparan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu isə Dədə Qorqud coğrafiyasının Şərqi Anadolu və Azərbaycan ərazisindən ibarət olduğu fikirindədir. O, sözügedən dastanlarda danışılan hadisələrin çox qədim zamanlarda Şərqi Anadolu və Azərbaycan sahəsində yaşandığını irəli sürüb. Kırzıoğlunun fikirini qiymətləndirən Pertev Naili Boratav belə deyib: “Kırzıoğlu Şərqi Anadolu və Azərbaycanda e.ə. 150 ilə b.e. 429 illəri arasında hökm sürmüş olan Arşak-Partların türkəslli olduqlarını, Dədə Qorqud hekayələrini də bu qövm və sülalələrin islami örtüyə bürünmüş dastanı olduğunu düşünür. Alim bu sahədə əhəmiyyətli material toplayıb. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı yer adlarının Şərqi Anadolu və Azərbaycan toponomi ilə müqayisə edilərkən əldə etdikləri nəticələrin bir çoxu qəbul ediləndir. “Kitabi-Dədə Qorqud”u araşdıranlar çox vaxt bir əsas tarixi və coğrafi sahəyə saplanıb qalırlar. Unutmamalıyıq ki, bu mətn müxtəlif hadisələri bir araya gətirən dastandır. Belə olan halda, detallarda zaman, məkan və mənbə birliyi axtarmaq düzgün yanaşma deyil”.

Dastanlardakı hadisələr harada baş verirsə, versin, burada adı çəkilən bir çox yer, bu gün də bilinməkdədir: Trabzon, Bayburt, Tatyan/Dadyan, Axıska, Amid, Mardin, Sürməli, Gürcüstan, Bərdə, Gəncə, Dəmirqapı… Bu adlar bizə Dədə Qorqud coğrafiyasıyla bağlı daha diqqətçəkən, aydın, açıq məkanla bağlı məlumatlar verməyə kömək edir.

“Dədə Qorqud kitabı”nda yer alan dastanlar əsrlər boyu ozanlar tərəfindən söylənilib, naməlum tarixdə yazıya köçürülüb və bu yazılı nüsxədən ehtimalla XV əsrdə çıxarılan surəti günümüzə qədər gəlib çıxıb.

Kitabın iki nüsxəsi var: Bunlardan biri Almaniyanın Drezden şəhərində, digəri Vatikandadır. Əlimizdəki kitabın əsasını təşkil edən Drezden nüsxəsi hər səhifədə 13 sətir olmaqla, bütövlükdə 303 səhifədən ibarətdir. Bu nüsxədə hərəkəsiz əski (ərəb) yazıyla yazılmış və hər biri boy olaraq adlandırılmış 12 dastan – hekayə yer alıb. Vatikan nüsxəsində hərəkəli olaraq yazılmış 6 dastan – hekayə var. Hər iki nüsxə, müxtəlif tarixlərdə müqayisəli olaraq nəşr edilib.

Fuad Köprülü kitabla əlaqədar bu məlumatları verir: “Bu gün “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə əlimizdə olan məşhur əsər əsl “Oğuznamə”nin hamısı olmasa belə, çox mühüm və əsas hissəsi olduğu hər cür şübhədən xalidir. “Dədə Qorqud” adlı oğuz igidlərinin qəhrəmanlıq məcmuəsi əslən Səlcuq xanədanından olan Əbubəkr Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadarinin gördüyü (1310) “Oğuznamə”dən başqası deyil. Yunusdan öncəki Anadolu həyatında bu qəhrəmanlıq dastanları xalq arasında çox məşhur idi; ozanlar əllərində qopuzla onları tərənnüm edərdilər”.

Süleyman Əliyarov iki yazılı nüsxəyə işarə edərkən belə deyib: “Drezden və Vatikan əlyazmalarının biri digərindən deyil, özlərindən əvvəlki bir və ya ayrı-ayrı nüsxələrdən surəti çıxarılıb”.

Faruk Sümər “Oğuzlar” əsərində Dədə Qorqud dastanlarının XIV əsrdə Şərqi Anadoluda yazılmış olduğunu qeyd edir. Bir az aşağıda da: “Bu dastanlar XVI əsrdə Ərzurumda, Şimali Azərbaycanda və ya Şirvanda yazılmış ola bilər” – deyir. Eyni yazının davamında: “Ərzurum-Bayburt bölgəsində yazılmış olduğu qənaətindəyik”, – deyə vurğulayır.

Əbdülqadir İnan: “Belə aydın olur ki, kitab Şərqi Anadoluda XIV-XV əsrlərdə köçüb gələn ənənəçi oğuz boyunda oxuma-yazma bilən ozan tərəfindən aşkar edilmiş ola bilər”, – deyib.

Dədə Qorqud dastanlarının tarixi və coğrafiyasıyla əlaqədar çox qiymətli araşdırmaları olan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu bu kitabın: “Teymurun qərbə yürüş etdiyi sıralarda – 1393-1400-cü illər arasında Qarsdan köçən və Amasiyaya, Sivasa gələn türkmən ozanlarının dilindən yazıldığı və osmanlıların öyüldüyü” fikirindədir.

Dədə Qorqud türkcəsi üzərində bir çox araşdırmalar aparılıb, əsərin dilinin qədim Anadolu türkcəsinin də izlərini daşıyan Azərbaycan türkcəsiylə yazıya köçürüldüyü ifadə edilib. Ancaq burada bu məqama işarə etmək istəyirik ki, bu kitabda keçən bəzi sözlər, bu gün Axıska-Posof-Artvin ləhcəsində canlı olaraq yaşamaqdadır. Bir neçə sözü nümunə göstərə bilərik: “Ayaqyolu” (tualet), “ekmək” (çörək, yemək), “bunda” (burada), “dal” (çiyin, arxa), “dayaq” (dəstək, söykənəcək), “dəyənək” (dəyənək), “dişi əhli/dişehli” (qadın), “kaçan/haçan” (necə, nə zamankı), “qarovul” (gözətçi), “qaşqa” (alnı ağ heyvan), “kolan” (yəhəri atın qarnından bağlayan qayış), “quşqun” (yəhəri atın quyruğu altından bağlayan qayış), “qulun” (atın balası), “külək” (taxta vedrə), “anan atan” (ananın atanın), “köçmax” (qızın evlənməsi), “manramaq/manqırmaq” (camış böyürtüsü), “nökər” (xidmətçi), “ötəkigün/ötəgün” (dünən), “panbuk” (pambıq), “yorğa” (rəvan)…

Bununla bağlı bu qeydi də əlavə etmək istəyərik: Dədə Qorqud kitabında sıx şəkildə işlədilən “ağban ev” (nizamlı və bəzəkli ev) sözünün əksi olaraq Axıska, Posof və Artvin bölgəsində, üç tərəfi divar olub üstüörtülü, əsasən, çöl alətlərinin qoyulduğu məkana (anbar) “qaraban” deyilməsini də anlamlı hesab edirik.

Kitabda nəzm qismlərinin əvvəlində “soylama/söyləmə” ifadəsi yer alıb. “Soylama” “təsvir etmək, bir şeyi ətraflı izah etmək” mənasındadır. Fəxrəddin Kırzıoğlu da: “Soylama” insan, heyvan və ya cansızların soyunu-kökünü, xüsusiyyətlərini izah edən nəzm şəklinə verilən addır” – deyir. Daha sonralar bunun yerini “deyiş” ifadəsi alıb.

Osmanlı sultanı III Murad zamanında Qafqazı fəth edən Osmanlı ordusunun baş komandanı Özdəmiroğlu Osman Paşadır. Onun 1578-ci ildə Şərq yürüşü zamanı fəthlərindən bəhs edən Vyana kitabxanasındakı “Tarixi Osman Paşa” adlı əlyazmanın mikrofilmi tərəfimizdən gətirdilib və yeni əlifba ilə nəşr olunub. “Dədə Qorqud kitabı”nda adı çəkilən Dəmirqapı Dərbənd 1578-ci il səfərinin son mənzilidir. “Tarixi Osman Paşa”da Dəmirqapıdakı müqəddəs məqamlardan bəhs olunur: “üçlər və qırxlar məqamı var. Ulu ziyarətgahdır. Əbu Hənifə Həzrətlərinin məqamı var. Pir Mağar Sultan və Pir Baba Sultan deyilənə görə, iki əsl müqəddəsdir. Mövqeləri və ziyarətgahları var”. Burada adı çəkilən Pir Baba Sultanın Dədə Qorqud olduğu, türbənin birinin də ona aidliyinə dair rəvayətlər dolaşır.

Övliya Çələbi məşhur “Səyahətnamə”sində “Ziyarətgahi-Dəmirqapı” başlığı altında “Ziyarətgahi-Cəbəli Ərbəin, yəni qırxlar məqamı, qırx qəbiri-əzm olub ziyarətgahi-ənamdır. Ziyarətgahi-Dədə-Horhut ulu sultandır. Şirvanlılar bu sultana inanırlar” – yazarkən, hər halda, eyni yerə işarə edib.

Bu məlumatlar işığında “Dədə Qorqud kitabı”nın üz qabığında yer alan “Osman Paşanın ölüm tarixi 993” (1585) ibarəsini necə şərh edə bilərik? Kitabın üz qabığına onun ölüm tarixinin yazılması xüsusi diqqətəlayiq məqamdır.

Azərbaycanlı alim Şamil Cəmşid “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsi 1578-1585-ci illərdə Azərbaycana hakim olan Osman Paşanın xəzinəsi ilə birlikdə Türkiyəyə aparılıb. XVII əsrdə Azərbaycanı gəzmiş səyyahlar Dədə Qorqudun Dərbənd şəhərində Qırxlar qəbiristanlığında qəbrini gördüklərini geniş təfsilatıyla yazırlar. Bu, hazırda Azərbaycan Elmlər Akademiyası Əlyazmaları Fondunda saxlanılan bir çox nüsxə “Dərbəndnamə” əlyazmalarında da yazılıb”, – deyə vurğulayır.

Şərqi Anadoluda və Qafqazda Dədə Qorqudla əlaqədar qəbir, yaxud ziyarətgahların olduğu artıq təsdiqini tapıb. Bunun kimi Türküstanda Sırdərya çayı kənarında da Qorqud Dədənin qəbri olduğuna dair rəvayətlər var. Bu qeydlər bizə Dədə Qorqudun bütün türk dünyasının ortaq dəyəri olduğunu bir daha göstərir.

1815-ci ildə işıq üzü görən “Kitabi-Dədə Qorqud” o tarixdən yüz il sonra Türkiyədə çap olunub, Türkiyədən xaricdə də bir çox tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb və başqa dillərə tərcümə edilib.

“Kitabi-Dədə Qorqud” yurdumuzda ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy (1876-1963) tərəfindən 1916-cı ildə “Kitabi-Dədə Qorqud ala-lisani-taifeyi-Oğuzan” adıyla nəşr olunub. Kitabın yurdumuza ilk dəfə necə gəldiyini və necə çapdan çıxdığını Rıfat bəy belə şərh edib: “Birinci Dünya müharibəsində Şəhabəddin bəy Berlinə qədər səyahət etmiş, orada İmperator kitabxanasında bu kitabı görmüş, fotoşəklini çəkmiş, daha sonra Maarif Nəzarətinə vermişdi. Maarif Nəzarəti də Milli Araşdırma Məsləhət şurasına göndərdi. Mənə verdilər. Mən də dəfələrlə üzünü köçürərək surətini hazırladım. Kitabın başında adımı “müstənsih” 5 – deyə göstərdim. Müstənsih və mürəttib, yaxud təmiz türkcə söylənilərsə, “formaya salan” deməliydim”.

“Kitabi-Dədə Qorqud”u ilk dəfə O.Flişer Drezden Kraliyyət kitabxanasında tapıb. Lakin bu kitabla əlaqədar xüsusi vurğulamağa dəyər ilk işi alman alimi Haynrix Fridrix fon Diez görüb. Diez (1751-1817) Prussiyanın İstanbul səfirliyindəki məmurluğu dönəmində (1784-1790) türkcə öyrənmişdi. Diqqətini çəkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un öz əlyazısıyla üzünü köçürmüşdü. Yuxarıda adı çəkilən сənab Şəhabəddinin Berlindən gətirdiyi və ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy tərəfindən nəşr edilən kitabın əsas hissəsini təşkil edən mətnlər Diezin üzünü köçürdüyü nüsxədir. Diez ayrıca məqalə yazaraq bu kitabı tanıdıb. Hətta Təpəgöz ilə bağlı boyu tərcümə edərək yayımlayıb. Onun bu tərcüməsi şair dostu Hötenin də diqqətini çəkib və bir şeirində bu dastanı işləyib. Daha sonra Teodor Nöldik də bu kitabı araşdırıb. Tərcümə etmək istəsə də, yarımçıq saxlayıb. Nöldik qeydlərini Strasburqda tələbəsi olan V.Bartolda verib. Bartold əsəri ruscaya tərcümə edib və bu tərcümə digər rus alimlərinin də marağına səbəb olub.

Rıfat bəyin Osmanlı əlifbasıyla nəşr etdiyi “Kitabi-Dədə Qorqud” Orxan Şaiq Gökyay (1902-1994) tərəfindən 1938-ci ildə ilk dəfə latın qrafikası ilə çapdan çıxıb.

Türkiyədə bu kitabla əlaqədar əsl mətnlərə söykənən ilk elmi araşdırma isə 1958-ci ildə Məhərrəm Yetkin (1923-1995) tərəfindən aparılıb.

Semih Tezcan və Hendrik Buşoten 2001-ci ildə Drezden və Vatikan nüsxələrinin mətnlərini bir kitab halında nəşr ediblər. Kitab bazarında gəzən digər kitablar Gökyay və Yetkinin kitablarından götürülmüş, əksəri də təhrif edilərək zay formada surəti çıxarılmış mətnlərdir.

M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun (1917-2005), 1952-ci ildəki birinci cildi ikinci cildiylə birlikdə 2000-ci ildə çıxan “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı kitabı əsərin tarixi arxa planına və xüsusilə coğrafiyasına işıq tutması baxımından qiymətli işdir. O, kitabdakı bir çox hadisəyə tarixi qaynaqlardan yararlanmaqla işıq tutmağa çalışıb. Kitabdakı qəhrəmanların adlarının daha çox türkcə olmasına diqqət çəkib və Doqquz Tümən 6 Gürcüstan ifadəsini doğru açıqlayıb. Kırzıoğlu, bundan başqa “Bəhrül-Ənsab oğuznaməsi” ilə “Topqapı Sarayı oğuznaməsi”ndəki ifadələri dürüst oxuyub, qiymətləndirib və izah edib.

Azərbaycanda Əmin Abidin 1930-cu ildə çıxan məqaləsindən sonra “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərində araşdırmalar orada da davam edib və kitab şəklində ilk dəfə 1939-cu ildə Həmid Araslı tərəfindən latın qrafikasıyla nəşr olunub. Bu tarixdən etibarən bir çox təqdiqatçılar – Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Şamil Cəmşid və b. bu əsər üzərində çox qiymətli araşdırmalar aparıblar. Sovet rejimi 1950-ci illərdə Dədə Qorqud kitabını qadağan etsə də, Azərbaycanda Dədə Qorqud sevgisi heç vaxt sönməyib və öz dəyərini itirməyib.

“Kitabi-Dədə Qorqud” haqqında bu günə qədər bir çox məqalə yazılıb, əsər müxtəlif istiqamətlərdən tədqiq olunub və kitabda istifadə edilən bəzi sözlərlə əlaqədar araşdırmalar aparılıb. Bu işlərin əksərini nəzərdən keçirdik. Bəzi ifadələrin izahı üçün yeddi dərədən su gətirilsə belə, tam mənasıyla aydınlaşdırıldığını söyləyə bilmərik. Bu barədə Şakir Ülkütaşırın bir təsbitinə diqqət çəkmək istəyirik. Çünki Ülkütaşıra görə, “Anadolu ləhcələriylə sözlükləri elmi məna və mahiyyətlərilə təsbit edilmədən, Kitabi-Dədə Qorqud üzərində – məsələn, Kamus tərcüməsi, Bürhani-Katı, ibn Mühənna, Ləhcəyi-Osmani və hətta “Tarama” dərgisi kimi – mövcud sözlük kitablarına söykənərək görüləcək iş daim səhv və nöqsanlı olmağa məhkumdur”.

Əlinizdəki kitabın daha əvvəlkilərdən fərqi məsələsində bunları söyləyə bilərik: İşimiz araşdırmağa deyil, oxumağa istiqamətləndirilib. Məqsədimiz müqayisəli dilçilik vəsaiti çıxarmaq, üzərində baş sındırmaq da deyil. Çünki bunlar tamamilə ayrı mövzulardır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsini 2014-cü ildə oxuduq. Köhnə nəşrlərlə də müqayisə etdiyimiz bu iş əsas mətnlə birlikdə həm köhnə, həm də sadələşdirilmiş variantda Əskişəhər Valiliyi Türk Dünyası Vəqfi tərəfindən çap edildi. Göründüyü kimi, bu kitab bitməz-tükənməz xəzinə olmaqla bərabər aydınlaşdırılmağa möhtac bir çox problemi də özündə saxlayır. Bundan sonra da ömür boyu üzərində işlənilməyə layiq əsərdir. Bu mülahizəylə biz də işlərimizə davam etməkdəyik. Əlinizdəki kitabı da bu səbəbdən hazırladıq. Bir çox söz və cümləyə yenidən baxdıq. Görünür, ölənə kimi də baxacağıq… Daha əvvəl çıxan kitabımızı yenidən nəzərdən keçirdik. “Böyük dəyişikliklər olmasa da, bəzi sözlərlə imla və durğu xətaları məsələsində daha vasvası davrandıq” – deyə bilərik.

Bu kitabı hazırlayarkən ümumi oxucunu örnək götürdük. Dədə Qorqudun möhtəşəm dil və üslubunu qorumağa cəhd göstərdik. Mümkün olduğu qədər əsl mətnə bağlı qalmağa çalışdıq. Əsərin dilini müasir türkcəyə uyğunlaşdırarkən oxucunu dastanların lirik üslubundan məhrum etmək istəmədik. Asan oxunacaq, anlaşılacaq kitab təqdim etməyə çalışdıq. Çıxarmağa, başqa sözlə qarşılığını verməyə cəsarət edə bilmədiyimiz sözləri ehtiva edən kiçik lüğət əlavə etdik. Lüğətdə bəzi yer adlarına da işarə etdik. Bir neçə haşiyə qoyduq. Bunların bir qismi Vatikan nüsxəsinə işarə edir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da dörd yerdə “alplar”, iki yerdə “alpanlar” kimi işlədilən söz tədqiqatçılar tərəfindən “alplar” şəklində oxunub. Biz iki yerdə işlənən bu sözü yazıldığı kimi “alpanlar” oxuduq. Azərbaycanlı elm adamlarından Süleyman Əliyarov ilə Samət Əlizadə bu sözlə tarixi Cənub Qafqaz toplumlarından olan albanlar arasında əlaqənin müzakirə mövzusu ola biləcəyinə işarə ediblər.

“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı bəzi bəylərin adlarını da fərqli oxuduq. Daha əvvəl Əylik Qoca şəklində oxunan adı biz İlək Qoca şəklində oxuduq.

Книга моего деда Коркута

«Китаби Деде Коркут» (азерб. Kitabi Dədə Qorqud, тур. Dede Korkut Kitabı, туркм. Gorkut-ata) — героический эпос огузов — группы тюркских племен, ушедших под давлением кипчаков из степных равнин Турана на берега Каспийского моря, в Переднюю Азию и до Дуная, и позже участвовавших в этногенезе туркмен, азербайджанцев, турок и гагаузов. Формирование эпоса происходило в XIII- XV веках.

Коркут или Коркыт — легендарный тюркский поэт-песенник и композитор IX века, выходец из степей вдоль реки Сыр-Дарьи. Создатель кобыза, акын, сказитель, покровитель поэтов и музыкантов. Предания о Коркыте встречаются у всех тюркских народов кипчакской и огузской ветви: казахов, туркмен, азербайджанцев, турок, также каракалпаков, гагаузов, татар, башкир и др. У всех этих народов существует также общий народный эпос «Огуз-наме» («Сказание об Огузе»), а словом «„Огуз-наме“» названо каждое из 12 сказаний «Китаби Деде Коркут».

Эпос известен в письменной форме по двум рукописям XVI века — полной Дрезденской и Ватиканской. Дрезденская — «Книга моего деда Коркута на огузском языке» состоит из 12-частей. Ватиканская состоит из 6 частей. Дрезденская рукопись была доставлена в Турцию вместе с сокровищницей наместника Османской империи в Ширване в 1978—1985 гг. Осман-паши. И Дрезденская и Ватиканская были переписаны из более древнего источника (рукописи). В Национальной академии наук Азербайджана подготовлена третья рукопись дастана.

До XVIII века научному сообществу об этом эпосе ничего известно не было. Впервые о дастане сообщает в 1770-е годы известный немецкий арабист Якоб Иоган Рейске. История же основного исследования дастана связана с именем Фридриха фон Дитца. Он в 1815 году перевёл на немецкий язык часть дастана — «Басат убивает Тепегёза» и впервые издал с научной информацией. С этого времени «Китаби Деде Коркут» превратился в объект исследования в мировой тюркологии и, будучи переведён на различные языки, был издан в Москве, Берлине, Хельсинки, Лондоне, Цюрихе, Техасе, Тегеране, Тебризе, Ашхабаде, Анкаре и Стамбуле.

Т. Нелькеде на основе Дрезденской рукописи дал в печать «Китаби Деде Коркут». В. В. Бартольд в 1894-1904 гг. перевёл и напечатал на русском языке 4 части произведения. Он в 1922 году закончил полный перевод произведения и сдал на печать в Баку (под редакцией Г. Араслы и М. Тахмасиба) и в Москве (1962). В 1952 году Э.Росии в Ватикане на основе Ватиканской рукописи дал в печать произведение на итальянском языке. «Китаби Деде Коркут» в Турции в первый раз был напечатан в 1916 году Килисли Рифетом, а в Азербайджане в 1939 году под редакцией академика Гамида Араслы. Потом был переведён на французский, персидский и напечатан в Англии, Швейцарии, США и в Иране. Одна копия дрезденской рукописи — «Книга моего деда Коркута» в августе 1972 года была передана в Баку в Национальную Академию Наук Азербайджана.

Героический эпос «Китаби деде Коркут» («Книга моеro деда Коркута») относится к XIII-XV векам и является итогом длительного развития устной народной поэзии. По своему идейно-тематическому и художественному богатству, по языковым особенностям, этот замечательный эпос выходит далеко за рамки литературных произведений тюркского мира. Именно поэтому ещё с начала XIX века эпос привлекал внимание зарубежных ученых, которые ставили его в один ряд с народными сказаниями, снискавшими всемирную славу.

Исследованием и изданием дастана занимались такие русские учёные, как В.В. Бартольд, А.Н. Кононов, В.М. Жирмунский, азербайджанские учёные Гамид Араслы, А. Демирчизаде, М.Г. Тахмасиб, М. Сеидов, турецкие учёные Муаллим Рифат, Орхан Шаиг, Магеррам Эркин и др.

«Китаби Деде Коркут» охватывает доисламский период и период в XI-XII веках. В первой половине XI века значительная часть огузов под предводительством султанов из рода Сельджуков захватила Иран, южную часть Закавказья и почти всю Малую Азию. Основные действия в произведении происходят в Дербенте, Барде, Гяндже, Карабахе, Дерешаме, Алиндже, Карадахе, Шаруре (в эпосе — «Шерюгюз»), окрестностях озера Севан (в эпосе -«Гэкче-дениз»), на горе Гарачухур, в окрестностях Шабрана (в эпосе «Шаберан»). В романе одним из главных героев является Деде Коркут. Он выходец из племени Байатских огузов и решает проблемы местных огузов и является вестником из будущего. В романе наряду с Деде Коркутом даны такие персонажи, как Газан хан, Дирсе хан, годжа Газылыг, Бекил, Байбеджан, Аруз, Гарагуне и молодые люди-Бейрек, Уруз, Басат, Ейнек, Сегрек, Карабудаг, Эмран. Произведение написано в духе героизма. Дастан богат описанием традиций, культуры, этнографической истории тюрок-огузов. Героизм наблюдается даже в персонажах прекрасного пола. Образ матери занимает особое место в произведении. В дастане также особое место уделяется творчеству тогдашних озанов. Является редким носителем народной мудрости, богат пословицами и поговорками.

В 1960-х годах в рамках развернутой Джафаром Багировым компании против «пантюркизма» и «панисламизма» в Советском Азербайджане эпос был подвергнут гонениям. Образ тюркских кочевников, описанных в эпосе, не вписывался в принятую тогда на государственном уровне концепцию автохтонного происхождения азербайджанцев.

«Китаби деде Коркут» состоит из вступления и двенадцати сказаний (песен), каждое из которых имеет самостоятельный сюжет; связывают их некоторые общие персонажи, в частности хан огузов — Баяндур-хан и его главный полководец Салор-Казан со своими богатырями. Сказания объединены под общим названием книги деда Коркута, потому что он выступает как бы автором этих сказаний. Но при анализе можно установить, что они сложены разными озанами (ашугами) и в разное время. Большинство песен отражает патриархально-феодальную кочевую жизнь огузов, проживавших на Кавказе. Упоминаются названия городов, крепостей, рек и озёр сегодняшней Азербайджанской Республики и близлежащих местностей (Гянджа, Барда, Дербент, крепость Алынджа, озеро Гекджа и др.). Вместе с тем ряд эпизодов носит сказочный, мифический характер. Например, в сказании о Тепегёзе (с тюркского — глаз на лбу, аналогия с киклопом) говорится о человеке-чудовище, рождённом пери, который съедает в день «двух человек и пять тысяч баранов». В иных эпизодах прослеживаются фантастические мотивы азербайджанских народных сказок. Эпос, сложившийся окончательно на территории Азербайджана, дошёл до нас в рукописях XVI века.

Первое сказание повествует о том, как у Дерсе-хана после долгих молитв и богоугодных деянии рождается сын, необычайно сильный и одаренный. Коркут дает ему имя Бугач (бык). Джигиты завидуют Бугачу и рассказывают отцу разные небылицы о его любимом сыне. Дерсе-хан, разгневавшись, смертельно ранит Бугача. Далее говорится о силе материнской любви: материнское молоко, смешанное с соком горного цветка, спасает юношу.

О разграблении дома Салор-Казана врагами и о доблестях Чёрного пастуха (Гараджа-чабана), отстаивавшего честь и добро хана, говорится во втором сказании. Иноземцы напали на владения Салор-Казана. Воспользовавшись отсутствием хана, захватчики разорили его дом, обратили в рабство его жену, сына Уруза и других детей, пленили триста джигитов. Не довольствуясь этим, они хотели захватить ещё из загона десять тысяч ханских овец. Шестьсот всадников нападают на Чёрного пастуха — их пастыря. Он один защищает стадо хозяина. В сказании говорится об этом героическом сражении. Чёрный пастух заложил камень в пращу и пустил его во врагов; бросая один камень, он сокрушал двоих или троих; бросая два камня, сокрушал троих или четверых. У гяуров от страха потемнело в глазах; Чёрный пастух каменьями из пращи повалил на землю триста гяуров… Глаза гяуров от страха потухли, мир земной перед ними покрылся мраком. В сказании восторженно описывается любовь Казан-хана к старой матери, ради которой он готов пожертвовать всеми благами мира. В благородстве и сыновней преданности не уступает отцу и сын Казан-хана Уруз.

Третье сказание посвящено приключениям Бамси-Бейрека, сына Бай-Буры, преодолевающего препятствия на пути к сватовству к дочери Бай-Биджан-бека Бану-Чичек. Четвёртое сказание повествует о том, как Уруз — сын Казана был взят в плен и как огузские беки после кровопролитных боев освободили его.

Оригинально по своему содержанию пятое сказание о Домруле. Герой ищет человека, который путем самопожертвования спас бы ему жизнь. Никто — ни отец, ни мать — не желают умирать за сына, только жена его проявляет готовность пожертвовать собой. О приключениях джигита Кан-Турали в борьбе за прекрасную Сельджан-хатун — дочь трапезундского тагавора (князя) — рассказывается в шестом сказании. В седьмом мы знакомимся с подвигом джигита Иекенка, освободившего своего отца Казылык-Коджи из плена. Восьмое сказание посвящено приключениям Бисата, сына Аруз-Коджи, вскормленного львом. Тут рассказывается, как Бисат одолел Тепегёза, чудовищного одноглазого великана, и спас от гибели огузов.

В девятом сказании Имран сын Бекиля одерживает победу над врагами, которые хотели вероломно воспользоваться тем, что Бекиль, бесстрашный пограничник хана, сломал ногу на охоте. О джигите Секреке, спасшем брата из плена, повествует десятое сказание. Одиннадцатое гласит о том, как Салор-Казан был взят в плен и как сын Уруз освободил его. Наконец, в последнем, двенадцатом, сказании речь идет о межплеменных раздорах: внешние огузы во главе с Аруз-беком поднялись против внутренних огузов, убили храброго Бейрека. Казан-хан подавил этот мятеж и положил конец раздорам между огузами.

Во всех сказаниях, кроме пятого и шестого, почти все действующие лица повторяются. Пятое и восьмое оказания находят параллели в древнегреческой литературе (девятая книга «Одиссеи» Гомера — одноглазый циклоп-людоед Полифем; «Алкеста» Еврипида). «Китаби деде Коркут» изображает прежде всего быт кочевых огузов, живших на территории нынешней Азербайджанской Республики в X-XI вв. Но Вместе с тем здесь нашли отражение мотивы более ранних народных преданий, сохранившие элементы до исламского эпоса с характерной романтизацией женщины, материнского авторитета, семейных и родовых связей и т. п.

Даже предельно краткое и беглое изложение событий, положенных в основу сказаний, позволяет убедиться в том, что идейно-тематическое содержание эпоса тесно связано с периодом разложения патриархально-племенного кочевого строя и усилением феодальных отношений. Социальные и нравственные особенности двух эпох причудливо смешались и образовали своеобразный тип эпического богатыря. В нём соединяются патриархальные и феодальные добродетели. Центральное место в эпосе занимает идея патриотизма, которая проявляется в героическом сопротивлении внутренним и внешним врагам, в богатырских подвигах. Патриотическое чувство органически связано с героизмом и самоотверженностью, которые воспеваются почти во всех сказаниях. Особую храбрость проявляют богатыри Уруз сын Казана, Имран сын Бекиля, Иекенк и Секрек. Их сила и неустрашимость сочетаются с благородством, с уважением к старшим, особенно к матери, к женщине. Характерно, что никогда герои эпоса не нападают на другие племена, они всегда защищаются, а если отправляются в поход, то лишь для того, чтобы отомстить за обиды, нанесенные врагом.

Не только мужчины, но и женщины строго дорожат честью племени. Вот враги разграбили дом Казан-хана, пленили его большую семью со всеми слугами и домочадцами, в числе которых сорок стройных дев. Вражеский царь Шюкли, чтобы нанести Казан-хану нестерпимую обиду, приказывает привести жену его Бурла-хатун на пир. Когда посыльный царя приходит к девушкам и спрашивает, кто из них жена Казана, все сорок хором отвечают: «Я». Тогда, чтобы обнаружить Бурла-хатун, царь Шюкли велит привести сына Казан-хана Уруза, подвесить на крюк, изжарить его и мясо подать пленницам; кто не станет есть, та и будет жена Казана. Мать Уруза в отчаянии. Она опрашивает сына, что делать. Вкусить плоть родного сына или идти на поругание к врагу? Уруз и слышать не хочет о позоре матери: «Пускай жарят мое мясо; пока девушки будут есть один кусок-ты съешь два, лишь бы гяуры тебя не узнали. Берегись!» — восклицает он.

Гараджа-чабан (Черный пастух) из второго сказания, повествующего о разграблении дома Салор-Казана, как отважный и честный джигит самоотверженно борется с коварными врагами Казана, защищает его стадо, казну, помогает ему победить неприятеля. Перед нами сложный образ, в котором общечеловеческие, гуманистические начала предстают в обличии феодальной морали. Пастух со всеми реалиями его быта-собакой, дубиной, бараньей шапкой — описан «как живой». Он защищает честь и дом своего господина, которого превосходит и силой, и доблестью, и благородством, и великодушием.

В «Китаби деде Коркут» отражены картины хозяйственной и военной жизни, нравы и обычаи, думы и чаяния народа в эпоху патриархально-феодальных отношений. Но это произведение не историческое, а в полном смысле этого слова поэтическое, тесно связанное по своей художественной структуре с богатейшим народным творчеством. «Китаби деде Коркут», как и большинство былинно-сказочных эпических памятников азербайджанского народа, написана ритмизованной прозой, в которую вкраплены стихотворные фрагменты, большей частью лирического характера. Язык эпоса богат по лексическому составу, очевидно, сказители чувствовали все его тонкости. Высоко и поэтическое мастерство певцов (озанов). Стихотворные диалоги образны; сравнения, звукопись усиливают их художественное воздействие. Вот, например, с какими словами обращается Дерсе-хан к своей жене:

Приди сюда, счастье моей головы, опора моего жилища;
Ростом подобная прекрасно выросшему кипарису;
Ты, чьи черные волосы обвиваются вокруг лодыжек,
Чьи сросшиеся брови подобны натянутому луку,
Чьи уста тесны для пары миндалин,
Чьи алые щеки подобны осенним яблокам…
В одной песне румяные девичьи щеки уподобляются «каплям крови, павшим на снег». Не чужд эпосу и сочный народный юмор. Безумный Карчар убивает всех, кто сватает его сестру, девицу Бану-Чичек. От Бейрека он требует в качестве калыма по тысяче жеребцов, верблюдов и баранов, не видавших самки, тысячу бесхвостых и беззубых псов да тысячу черных блох. Деде Коркут помогает Бейреку найти самое трудное-тысячу блох. При сдаче калыма деде Коркут говорит Карчару: «Блоха-страшный зверь, я собрал их всех в одном месте; войди, жирных возьми, тощих оставь». Карчар входит, тысячи голодных блох жадно на него набрасываются, и он едва опасается бегством, бросившись в воду по совету деде Коркута.

По-народному лукаво и мудро герои эпоса высмеивают жадность, тупоумие, варварство. Вот пример. Казан-хан в плену трапезундского тагавора; жена тагавора хочет посмотреть на него, узнать, что он за человек. Она не без насмешки спрашивает Казана, томящегося в колодце: «Казан-бек, как ты себя чувствуешь. Что ты теперь ешь, что пьешь, на чём ездишь?» Казан отвечает: «Когда вы даете пищу вашим покойникам, я беру её из их рук, на проворных покойников сажусь верхом, ленивых веду за повод». Жена тагавора умоляет Казана: «Ради твоей веры, Казан-бек! У меня умерла семилетняя дочь, сделай милость, не езди на ней». «Среди ваших покойников проворнее её нет, я всегда на ней езжу», — отвечает Казан-хан, и испуганная жена тагавора просит мужа выпустить из колодца пленника, дабы он не сломал хребет их умершей дочери.

Разумеется, юмор этот, по современным понятиям, жесток, но самая его натуральность составляет одну из типичных стилевых особенностей эпоса. «Китаби деде Коркут» описывает суровые времена, которые отличались первозданной цельностью и в дурных своих свойствах, и я привлекательных. Люди беспрерывно воевали, не дорожили жизнью, веселились и любили, гневались и жертвовали собой с легкостью, которая теперь кажется сказочной, мифической. Между тем для них она была в известной мере нормой.

Оригинал ранней рукописи «Китаби деде Коркут», попавшей в Дрезден в 1815 г., привлёк внимание востоковеда Дица. Он переписал рукопись, сдал в Берлинскую библиотеку, а текст издал вместе с переводом одного из сказаний («О Тепегёзе») на немецкий язык. Два списка оригинала «Китаби деде Коркут» были найдены в Дрездене и в Ватикане;, оригинал эпоса несколько раз был издан в Турции. В России и за рубежом изучением эпоса занимались виднейшие востоковеды. Много нового внесли в изучение эпоса и азербайджанские учёные Г. Араслы и М. Тахмасиб.

Книга моего деда Коркута XI в.

Краткое содержание эпоса

Первая поэма. Песнь о Бугач-хане, сыне Дирсе-хана

Байындыр-хан по давно установившейся среди огузов традиции устроил пир для беков. При этом он приказал поставить белые шатры для тех, у кого есть сыновья, красные для тех, у кого нет сыновей, но есть дочь, и чёрные шатры для бездетных беков. Чтобы сильнее унизить последних, он велел подавать им пищу из мяса чёрного барана и посадить их на чёрный войлок.

Так поступили с видным беком Дирсе-ханом, который прибыл со своей дружиной на церемонию. Он в гневе покинул ставку Байындыр-хана. Дома по совету жены Дирсе-хан устроил пир, накормил голодающих, раздал щедрую милостыню, вымаливая таким образом у Бога сына. У него родился сын, которого стали воспитывать так, как было принято у знати. В пятнадцатилетнем возрасте, играя со своими сверстниками, он вдруг увидел свирепого ханского быка, которого вели на площадь. Его товарищи бросили игру и спрятались. Но смелый юноша ударом кулака заставил отступить бросившегося на него разъярённого быка, а затем отрезал ему голову. При бурном восторге огузских беков Коркут нарёк его именем Бугач (Бык). По огузской традиции отец выделил сыну наследство и дал ему бекство. Однако дружинники Дирсе-хана, завидуя смелости юноши и власти, которой он достиг, начали плести вокруг него интриги. Кончилось тем, что Дирсе-хан на охоте смертельно ранил своего Бугача. Мать с трепетом ждала возвращения сына из первого выезда на охоту; готовилась даже, по обычаю огузов, устроить пир по этому случаю. Встретив одного лишь мужа, она бросилась к нему с расспросами и упрёками. Не получив ответа, она взяла своих сорок девушек-воительниц и отправилась искать сына.

Юноша лежал в крови, еле отгоняя от себя стервятников. Появился Хызыр и предупредил его, что лекарством от ран может быть сок горных цветов, смешанный с молоком матери, и тут же исчез. Приехала мать, увезла сына, вылечила, но все это держала в тайне от мужа. Юноша окончательно выздоровел. Тем временем сорок дружинников Дирсе решили покончить с самим ханом: сговорились связать его и передать в руки врагов. Узнав об этом, жена хана обратилась к сыну, рассказала ему о случившемся и попросила выручить отца. Бугач отправился один навстречу злоумышленникам и настиг их на стоянке. Дирсе-хан не узнал сына, попросил у изменников разрешения вступить в бой с юношей, с тем чтобы в случае победы они освободили его. Те согласились. Но юноша вступил в бой с сорока изменниками, часть из них убил, часть взял в плен, а отца освободил. Бугач-хан получил бекство от Байындыр-хана, а Коркут сложил о нем поэму-огузнаме.

Третья поэма. Песнь о Бамсы-Бейреке, сыне Кам-Буры

Увидев сыновей беков, несущих службу на приёме у Байындыр-хана, Кам-Бура-бек сильно загрустил: ведь у него не было сына. Присутствующие на пиру помолились Богу, чтобы он ниспослал ему сына. Тут же другой бек сказал о своём желании иметь дочь. Беки помолились и за него. При этом оба бека условились поженить своих будущих детей. И вот у Кам-Бура родился сын, которого назвали Бамсы-Бейрек.

Мальчик быстро рос и мужал. В пятнадцать лет он стал богатырём, Однажды со своими сверстниками он отправился на охоту. К нему обратились купцы с жалобой на разбойников. Юноша разгромил отряд разбойников и вернул купцам товары.

Примечательно в этом эпизоде то, что юноша, проявив геройство, обрёл право на инициацию по древнейшему обычаю огузов.
Охотясь в другой раз, Бамсы-Бейрек заметил в степи шатры, которые принадлежали помолвленной с ним сверстнице. Деде-Коркут был послан сватом. Сыграли свадьбу, но в первую же брачную ночь правитель крепости Байбурд напал на ставку юноши и увёл его в плен. Семнадцать лет Бамсы-Бейрек провёл в темнице. Тем временем распустили слух о его смерти, а жену вынудили согласиться на брак с другим молодым беком. Дав согласие, она, однако, отправила купцов на поиски мужа. Последние смогли сообщить Бамсы-Бейреку о случившемся. Бамсы-Бейреку удалось бежать. Недалеко от темницы он обнаружил своего коня и пустился в путь. По дороге встретил певца, который шёл на свадьбу, обменяв своего коня на музыкальный инструмент, он пришёл на свадьбу, притворившись юродивым. Своими выходками Бейрек начал забавлять людей, а потом принял участие в состязаниях по стрельбе из лука и вышел победителем. Его выходки понравились Казану. Последний назначил Бейрека беком свадьбы. Пользуясь этим, Бейрек отправился на женскую половину и потребовал, чтобы невеста станцевала для него. Увидев свой перстень на ее пальце, он открылся жене. Свадьба расстроилась. В финале Бейрек нападает на крепость Байбурд и освобождает тридцать девять своих соратников.

Пятая поэма. Песнь об удалом Думруле, сыне Духа-Коджи

Некий Делю Думрул, сын Духа-коджи, построил мост над безводным руслом реки и взимал по тридцать три деньги с тех, кто проходил по мосту, и по сорок — с тех, кто не проходил по нему. Он похвалялся, что нет и не было человека, равного ему по силе. Однажды у моста остановилось кочевье. И был среди пришельцев больной джигит, который вскоре скончался. Поднялся плач по нему. Прискакал к кочевью Делю Думрул и спросил, кто убийца джигита. Узнав, что юношу лишил жизни «краснокрылый Азраил», он расспросил о нем и потребовал от Бога, чтобы тот послал к нему Азраила помериться с ним силой. Он хотел наказать его так, чтобы тот больше не осмеливался лишать молодых людей жизни.

Богу не понравилась дерзость Делю Думрула, и он приказал Азраилу отнять у Делю жизнь. Как-то Делю Думрул сидел со своими сорока джигитами и распивал вино. Вдруг появился Азраил. Вне себя от ярости, бек заорал на него, вопрошая, как это он, такой безобразный, явился к нему без предупреждения. Узнав, что перед ним Азраил, Делю Думрул приказал запереть двери и бросился на него с мечом. Азраил, превратившись в голубя, выпорхнул в окошко. Это ещё больше распалило Делю Думрула. Он взял своего орла и поскакал за Азраилом. Убив пару голубей, он вернулся домой. И здесь перед ним вновь предстал Азраил. Испуганный конь свалил своего седока. Тут же Азраил сел Делю на грудь и готов был лишить его жизни. На мольбу Делю Думрула пощадить его Азраил ответил, что он всего лишь посланник всемогущего Бога, только Бог дарует и отбирает жизнь. И это было откровением для Делю Думрула. Он попросил Бога сохранить ему жизнь за то, что покорился. Бог велел Азраилу оставить его в живых, однако взамен потребовал жизнь кого-то другого. Делю Думрул отправился к своим престарелым родителям с просьбой, чтобы кто-либо из них пожертвовал собой за него. Родители не согласились. Тогда Делю Думрул попросил Азраила выполнить последнее его желание: зайти с ним к его жене, чтобы отдать распоряжения перед смертью. Прощаясь с женой, Делю Думрул велел ей выйти замуж, чтобы дети не росли без отца. Жена готова была отдать жизнь за него. Бог, однако, не принял ее душу, а велел Азраилу лишить жизни родителей Делю Думрула, верным же супругам обещал по сто сорок лет жизни.

Шестая поэма. Песнь о Кан-Туралы, сыне Канглы-Коджи

В век огузов жил мудрый муж по имени Канглы-коджа. Задумал он женить своего сына Кан-Туралы, а тот предъявил необычные требования к невесте: она должна вставать с постели раньше, чем муж, седлать коня и садиться на него раньше, чем муж, и прежде чем муж нападёт на гяуров, она должна напасть на них и принести их головы. Канглы-коджа предложил сыну самому искать себе невесту. Юноша объездил весь огузский мир, но тщетно: он не обнаружил невесты по своему вкусу. Тогда на поиски отправился его отец вместе со старейшинами, и тоже безрезультатно. И вот старики решили отправиться в Трапезунд, у правителя которого была красавица дочь богатырского сложения, способная натянуть двойной лук. Отец девушки объявил, что выдаст дочь за того, кто сумеет одолеть трёх зверей: льва, чёрного быка и чёрного верблюда.

Услышав о таких страшных условиях, Канглы-коджа решил все это рассказать сыну. «Если он найдёт в себе достаточно мужества, то пусть претендует на руку девушки, если нет, то пусть удовлетворится девушкой из огузов», — подумал он.

Кан-Туралы не испугали эти условия. В сопровождении сорока соратников он отправился в Трапезунд и был принят с почестями. Юноша победил зверей. Сыграли свадьбу, но жених решил немедленно вернуться домой и сыграть свадьбу по своим обычаям и только тогда соединиться с возлюбленной.
По дороге домой Кан-Туралы решил отдохнуть. Выбрали подходящее место. Юноша заснул. Сельджан-хатун, невеста Кан-Туралы, опасаясь коварства со стороны отца, надела на себя доспехи и стала наблюдать за дорогой, пока жених спал. Ее опасения оправдались. Правитель Трапезунда решил вернуть обратно свою дочь и отправил большой отряд следом за Кан-Туралы. Сельджан-хатун быстро разбудила жениха, и они вступили в бой, во время которого она потеряла Кан-Туралы из виду. Девушка нашла его пешего и раненного в глаз. Запёкшаяся кровь ослепила его. Они вдвоём бросились на гяуров и истребили всех. По окончании боя Сельджан-хатун посадила на коня раненого жениха и отправилась в дальнейший путь. По дороге Кан-Туралы, боясь опозорить себя тем, что спасся благодаря помощи женщины, решил расправиться с Сельджан-хатун. Она, обиженная нападением жениха, приняла бой и чуть не убила его. Затем состоялось примирение. Кан-Туралы понял, что нашёл такую девушку, которую хотел. Снова сыграли свадьбу.

Восьмая поэма. Песнь о том, как Басат убил Депегеза

Однажды враг напал на огузов. Становище откочевало. В суматохе был обронён младенец Аруз-коджи. Его подобрала львица и вскормила. Через некоторое время огузы вернулись на свою стоянку. Табунщик сообщил, что ежедневно из камышовых зарослей появляется какое-то существо, которое ходит, как человек, поражает коней и сосёт кровь. Аруз узнал в нем своего пропавшего сына, взял его домой, но он то и дело уходил в логово льва. Наконец Деде-Коркут внушил ему, что он человек и ему следует быть с людьми, ездить на скакунах, и дал ему имя Басат.

В другой раз, когда огузы откочевали на летовку, пастух Аруза встретил у источника нескольких пери, поймал одну из них, сошёлся с ней, после чего пери улетела, сообщив пастуху, чтобы тот через год пришёл и забрал у неё свой «залог». Через год, когда огузы снова прикочевали на летовку, пастух обнаружил у того источника яркую блестящую кучу. Прилетела пери, позвала пастуха, передала ему его «залог» и прибавила: «Ты на огузов навлёк гибель».
Пастух стал кидать в кучу камни. Но с каждым ударом она росла. У источника появились огузские беки во главе с Байындыр-ханом. Джигиты начали бить по куче. Но она все росла. Наконец Аруз-коджа коснулся ее шпорами, она лопнула, и из неё вышел мальчик с одним глазом на голове. Аруз взял этого мальчика, принёс к себе домой. Пригласили нескольких кормилиц, но всех он погубил: «Раз потянул грудь, взял все молоко, до капли; другой раз потянул, взял у неё всю кровь; третий раз потянул, взял ее душу». Тогда стали кормить его овечьим молоком. Он рос быстро и стал нападать на детей. Как Аруз ни наказывал его, ничего не помогало. Наконец выгнали Депегеза из дому.

Появилась мать-пери, надела ему на палец перстень. Вышел Депегез за пределы огузского стана, поднялся на высокую гору и сделался разбойником. Он нападал на стада, на людей и всех пожирал. Никто не мог сравниться с ним. Все видные огузские беки, в том числе и всемогущий Казан, потерпели от него поражение. Тогда решили отправить к нему Деде-Коркута для переговоров. Депегез потребовал по шестьдесят человек ежедневно на съедение. Сошлись на том, что огузы будут давать ему по два человека и по пятьсот баранов в день и приставят к нему двух поваров, которые будут готовить ему пищу. Огузы отбирали людей поочерёдно из каждой семьи. У одной старухи было два сына. Одного забрали, когда же очередь дошла до второго, она взмолилась. Посоветовали ей обратиться к Басату, сыну Аруз-коджи, который славился как богатырь. Басат согласился вступить в единоборство с людоедом, но при первой же попытке сразиться с ним был схвачен, заключён в пещеру и передан в руки поваров. Когда людоед спал, повара указали на единственное его уязвимое место — глаз. Басат накалил вертел и ослепил им Депегеза. Разъярённый людоед, чтобы поймать и наказать врага, встал у входа пещеры; выпуская баранов, он проверял каждого из них, но Басату удалось выбраться из пещеры в шкуре барана. Депегез ещё трижды пытался побороть врага (посредством волшебного перстня, заколдованного купола, в который он помещал Басата, и волшебного меча), но тщетно. Наконец Басат убил людоеда его же волшебным мечом.

Пересказал Х. Г. Короглы. Источник: Все шедевры мировой литературы в кратком изложении. Сюжеты и характеры. Зарубежная литература древних эпох, средневековья и Возрождения / Ред. и сост. В. И. Новиков. — М. : Олимп : ACT, 1997. — 848 с

Kitabi-Dədə Qorqud

«Kitabi-Dədə Qorqud» (“Kitab-i Dədəm Qorqud əla lisan-i taife-i Oğuzan” (Oğuz tayfalarının dilində Dədəm Qorqudun kitabı — Oğuz türk dastanı. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı abidəsidir (XI-XII əsrlər).

Ənənəyə görə, Kitabi Dədə Qorqudda dastanların müəllifliyi Dədə Qorquda aid edilir. Dastanların əsas süjeti on iki boyda əks olunmuşdur.

Kökləri mifoloji dünyagörüşünə gedib çıxan Dədə Qorqud dastanları b.e. XI yüzilliyində «Kitabi-Dədəm Qorqud» adı altında yazıya alınmış, əlimizdə olan nüsxələr isə XVI əsrdə üzü köçürülmüş əlyazmalarıdır. Abidəni ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz süjeti qədim Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərə qida vermişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Təpəgöz obrazı Homerin «Odisseya» dastanındakı Polifem obrazı ilə müqayisədə daha qədimdir. İndiyədək «Kitabi-Dədə Qorqud»un iki əlyazması məlumdur. Bunlardan biri — alman şərqşünası F. fon Dits tərəfindən İstanbuldan Almaniyaya aparılmış və Drezden şəhərinin kitabxanasına bağışlanmış bir müqəddimə və on iki boydan (dastandakı ayrı-ayrı əhvalatlar boy adlanır) ibarət olan Drezden nüsxəsi, o biri isə XX əsrin 50-ci illərində Vatikanda tapılmış bir müqəddimə və altı boydan ibarət nüsxədir. Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutunda «Dədə Qorqud»un dünyada üçüncü əlyazma nüsxəsi hazırlanmışdır.

Dədə Qorqud boylarının əsas mahiyyətini yurdun və xalqın qorunması, xeyir qüvvələri təmsil edən qədim oğuzların yadelli işğalçılara — şər qüvvələrə qarşı ölüm-dirim savaşı, öz əhəmiyyətini indi də itirməyən bir çox əxlaqi-didaktik görüşlər təşkil edir. Keçən yüzilliyin 50-ci illərində sovet totalitar rejiminin ideoloji basqısı altında «Dədə Qorqud» eposu milli ədavəti qızışdıran bir ədəbi abidə kimi qadağan edilmiş, yalnız 60-cı illərin əvvəllərində «bəraət» ala bilmişdir.

Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün abidəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının poetik dili bədii təsvir vasitələri ilə zəngindir. Onlarda xalq dilinin incəliklərindən, atalar sözü, məsəl və idiomatik ifadələrindən bol-bol, məharətlə istifadə olunmuşdur. «Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan türkcəsinin tarixini öyrənmək baxımından zəngin mənbədir.

“DƏDƏ QORQUD DASTANLARI”

Azərbaycan xalqının qədim mədəniyyət abidələrindən biri də “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə məşhur olan qəhrəmanlıq dastanlarıdır. Xalqımızın orta əsrlər həyatında baş vermiş tarixi, mədəni hadisələrin öyrənilməsi üçün çox böyük əhəmiyyətə malik olan bu zəngin xalq yaradıcılığı məhsulu son illərdə böyük bir yanlışlıq nəticəsi olaraq düzgün qiymətləndirilməmiş, hətta Azərbaycan xalqı ilə əlaqəli olmayan zərərli bir əsər kimi qələmə verilmişdi. Tariximizin, ədəbiyyatımızın, dilimizin, folklorumuzun, etnoqrafiyamızın öyrənilməsi üçün çox zəngin bir mənbə olan bu qiymətli abidəni marksizm-leninizm nöqteyinəzərindən elmi, obyektiv bir şəkildə tədqiq etmək alimlərimizin qarşısında duran təxirəsalınmaz şərəfli bir vəzifədir.

Bu canhanşümul abidə hələ keçən əsrin əvvəllərindən başlayaraq məşhur şərqşünasların diqqətini cəlb etmişdir.

Əsərin ilk nüsxəsinə XIX əsrin əvvəllərində Almaniyada Drezden kitabxanasında təsadüf edilmişdir. Həmin kitabxananın kataloqunu tərtib edən Fleyşer əlyazmasının üstündə olan bir qeydə əsaslanaraq əsəri XVI əsr kataloquna daxil etmişdir. 1815 ildə şərqşünas Dits həmin əlyazmasının üzünü çıxardaraq Berlin kitabxanasına gətirmiş və “Təpəgöz” boyunu da alman dilinə tərcüməsilə birlikdə nəşr etmişdir. Dits həmin nəşr münasibətilə yazdığı məqalədə “Təpəgöz” boyunu Homerin “Odisseya”sı ilə müqayisə etmiş, hətta “Odisseya”nın yaradılmasında bu boydan istifadə olunduğunu söyləməklə əsərin çox qədim olması iddiasını irəli sürmüşdür.

Sonra bu abidə böyük rus alimi Bartoldun diqqətini cəlb etmişdir. Bartold 1894 ildə “Записки Восточного Отделения Императорского Русского Общества ” adlı məcmuənin VIII cildində bu əsər haqqında ümumi məlumat vermiş və “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nu ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirmişdir. Akademikin bu təşəbbüsü rus şərqşünasları içərisində böyük maraq oyatmış, həmin məcmuənin sonrakı nömrələrində Tumanski, Divaev, İnostrantsev və daha bir sıra başqa alimlər ciddi elmi-tənqidi məqalələr yazmışlar. Sonrakı illərdə Bartold əsərin daha bir neçə boyunu ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə çapa hazırlanmışdır. Bartoldun həmin bu tərcüməsi 1950 ildə Nizami adına Ədəbiyyat və Dil instututu tərəfindən nəşr edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu abidə haqqında Türkiyə alimləri də tədqiqat aparmışlar. 1916 ildə Kilisli Müəllim Rifət əsəri Berlin nüsxəsi əsasında ərəb əlifbası ilə nəşr etmişdir. Lakin naşir əsərin bir sıra yerlərini oxuya bilməmiş, bəzən təhrif etmiş, bəzən isə doğrudandoğruya oxuya bilmədiyini göstərən xüsusi işarələr qoymuşdur. 1938 ildə yenə də türk alimi Orxan Şaiq Gökyay əsəri yeni əlifbada nəşr etdirmişdir. Eyni ildə əsər latın əlifbası ilə Bakıda nəşr edilmişdir. Son illərdə İtaliya şərqşünası, professor Rossi bu abidənin başqa bir nüsxəsini Vatikan kitabxanasından tapıb, 1952 ildə böyük bir müqəddimə ilə nəşr etmişdir. Bu dastanların belə geniş bir şəkildə nəşr edilməsi bu sahədə müxtəlif xalqlara mənsub alimlər tərəfindən aparılan tədqiqatın da çox geniş bir şəkil almasına səbəb olmuşdur. İlk tədqi90 qatçı Ditsdən başlayaraq son tədqiqatçı Rossiyə qədər bütün alimlər Dədə Qorqudun şəxsiyyəti, dastanların əhəmiyyəti, hadisələrin cərəyan etdiyi zaman və məkan məsələləri, əsərin dili, üslubu və s. haqqında ciddi tədqiqat aparmış, bəzisi yanlış, bəzisi çox doğru nəticələrə gəlmişlər. Bu tədqiqatçılar içərisində diqqəti cəlb edən ilk görkəmli iş akademik Bartold tərəfindən görülmüşdür. Bartold gənc yaşlarından ta ömrünün son günlərinə kimi bu əsər üzərində işləmişdir. Ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə çapa hazırlamış olduğu nüsxəyə yazdığı geniş müqəddiməsində akademik bir daha qəti surətdə elan etmişdir ki, bu dastanların Qafqaz mühitindən başqa bir yerdə yaranmış olduğunu ehtimal etmək mümkün deyildir.

Bartolddan sonra xüsusilə Azərbaycan alimləri tərəfindən aparılan tədqiqat da onun bu fikrinin doğru olduğunu təsdiq etməkdədir. Bu dastanlarda təsvir edilən hadisələr doğurdan da Azərbaycanda cərəyan edir. Burada Gəncənin, Bərdənin, Dərbəndin, Əlincə çayı və Əlincə qalasının, Dərəşam, Göyçə gölü və s. adları çəkilməkdədir. Daha doğru deyilsə, hadisələr Azərbaycan mühitində cərəyan edir. Əsərin qəhrəmanları gürcülər, ermənilər, abxazlarla qonşudurlar. “Dədə Qorqud”un Azərbaycanla bağlı olduğu vaxtilə müxtəlif məqsədlə Azərbaycana gəlmiş alimlərin, səyyahların əsərlərindən də aydın surətdə görünməkdədir. Adam Oleari 1638 ildə Dərbənddə olduğu zaman, azərbaycanlılardan Dədə Qorqud hekayələrini eşitdiyini, Qazan xanın və arvadı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün burada qəbrləri olduğunu qeyd edir. Həmin əsrin ortalarında Şamaxıya gəlmiş səyyah Övliya Çələbi isə öz səyahətnaməsində Dərbənddə Dədə Qorqudun qəbri olduğunu və şirvanlıların bu qəbrə böyük ehtiram bəslədiklərini, hətta, etiqad etdiklərini yazır (Övliya Çələbi. “Səyahətnamə”, I cild, İstanbul; Podrobnoe opisanie puteşestviə v Moskvu i Persiö. M., 1870). Misal üçün, ətraflı təfərrüata girişmədən elə bircə bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, ən yaxını XV-XVI əsrlərdən etibarən “aşıq” ifadəsinin işlənilməsinə baxmayaraq, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında əsas yaradıcı və ifaçı kimi iştirak edən ozan Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi klassiklərimizin əsərlərində olmaqdan başqa, bu gün də yer adlarında və şifahi ədəbiyyat nümunələrimizdə yaşamaqdadır. Məsələn: Qızım, qızım, qız ana! Qızımı verrəm ozana, Ozan axça qazana, Qızım geyə, bəzənə və s. “Dədə Qorqud” kitabında on iki boy (dastan) və bir müqəddimə vardır. Diqqətli tədqiq aydın bir şəkidə göstərir ki, bu dastanlar ayrı-ayrı ozanlar (aşıqlar) tərəfindən ayrı-ayrı vaxtlarda yaradılmış əsərlərdir. Boyların əksəriyyətində bütün dünya xalqlarının qəhrəmanlıq eposlarında olduğu kimi epik qəhrəmanların daxili və xarici düşmənlərə qarşı apardıqları müharibələrdən bəhs olunur. Əsərin əsas boyları, əsasən, X-XI əsrlərlə səsləşir. Lakin, eyni zamanda, burada çox qədim mifologiya ilə əlaqədar mövzular da var ki, bunlar daha çox qədim Qafqaz, eləcə də yunan əsatirini xatırlatmaqdadır. Belə boylara misal olaraq xüsusilə “Dirsə xan oğlu Buğac”, “Qanturalı” və “Təpəgöz” boylarını göstərmək olar. “Dədə Qorqud” dastanları daha çox köçəri patriarxal – qəbilə quruluşunun pozulduğu, feodal münasibətlərinin qüvvətləndiyi əsrlərin məhsuludur. Burada təsvir edilən cəmiyyətin başında xanlar xanı Bayındır xan durur. Lakin boylarda onun yalnız adı çəkilir. Əsərin əsas qəhrəmanı isə Qazan xan və onun ətrafında birləşən bahadırlardır. Eyni zamanda burada “qarğı cida gəzdirən” rəiyyət qəhrəmanlarından, xalq nümayəndələrindən, nökərlərindən, çobanlardan da bəhs edilməkdədir. Əməkçi xalqın nümayəndələri olan Qaraca Çoban çox böyük bir qəhrəmanlıqla düşmən basqınının qarşısını alır, iki qardaşını qurban verərək sürüləri xilas edir. Beləliklə də, əsərin ümumi qəhrəmanı kimi təsvir edilən Qazan xandan daha qüvvətli, daha namuslu göstərilir. Heç bir adı-sanı, mənsəbi, titulu olmayan Dəli Domrul isə mövhumi- dini qüvvələrə, Əzrailə qarşı çıxır, nəticədə bu dastan məhəbbətin ölümə qalib gəlməsi ilə bitir. Burası doğrudur ki, bu qəhrəmanlar və onların təmsil etdikləri tayfa dini görüş etibarı ilə müsəlmandırlar. Hətta dastanlarda onların namaz qıldıqlarından, kilsələri yıxıb məscid tikmələrindən danışılır. Məhəmmədin (s.ə.v.) adı çəkilir və s. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, əsərdə islamiyyət ruhu, misal üçün bu əsrlərdə yaranmış yazılı ədəbiyyat əsərlərinə nisbətən çox zəifdir. Burada hicab, çoxarvadlılıq və s. yoxdur. Hətta alqış və qarğışlar da dini mahiyyət daşımır (Qılıncıma doğranım, oğlum doğmasın, doğarsa on yaşına varmasın, çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin, kölgəlicə ağacın qurumasın və s.). Mübaliğəsiz demək olar ki, əsərdə at, qılınc, qadın və s. islamiyyətlə əlaqədar dini şəxsiyyətlərdən daha qabarıq bir şəkildə müqəddəsləşdirilmişdir. Hələ islamiyyətdən qabaqkı dini görüşlərlə əlaqədar inam və etiqadlar, adət və ənənələr də əsərdə aydın bir şəkildə yaşamaqdadır. Əsərdə təsvir edilən müharibələrin müəyyən hissəsi “kafirlərə” qarşı aparılır. Lakin “kafir” sözü hər yerdə din ayrı düşmən mənasında işlədilmir.

Əsərdəki qəhrəmanlar daxildə öz aralarında müharibələr, döyüşlər apardıqları kimi, xarici basqınlara da qarşı vuruşurlar. Diqqət edilsə, belə vuruşmalardan bəhs edən dastanların əksəriyyətində “kafir” adlanan bu düşmənlər ölkəyə basqın edir, qəhrəmanlar da bunlara qarşı vuruşmaq üçün ayağa qalxırlar (“Qazan xanın evinin yağmalanması”, “Bamsı Beyrək”, “Bəkil oğlu Əmran”, “Uruzun əsir olması” və s.). Qalan dastanlardan “Dirsə xan oğlu Buğacda” qırx namərdin xəyanəti nəticəsində ata ilə oğul arasında salınan ziddiyyətdən, “Dəli Domrul” boyunda ailə-məişət məsələsindən, xüsusilə qadının öz ərinə məhəbbətindən, hətta, Əzrailə qalib gələn qüdrətindən, “Təpəgözdə” xalqın ümumi fəlakətinə səbəb olan qara qüvvələrlə (yemək üçün gündə beş yüz qoyun, iki adam tələb edən Təpəgözə) mübarizədən, “Qanturalı” boyunda “kafirlərdən” qız sevib evlənməkdən, qadın qəhrəmanlığından, son boyda isə bu qəhrəmanların öz aralarında gedən daxili çəkişmələrdən danışılır. Beləliklə, on iki dastandan beşi basqınçılara qarşı mübarizə, beşi əsatir, ailə-məişət məsələsi mövzularına həsr edilmişdir. İki dastanda isə (“Yegnək” və “Segrək”) basqınçılıq əhval-ruhiyyəsi vardır. Lakin bu iki dastanda da düşmən kimi verilən tərəf konkretlikdən çox uzaqdır. Misal üçün “Yegnək” dastanında qəhrəmanların mübarizə apardıqları düşmən tərəfin başçısı “Altmış arşın qaməti” olan “Arşın oğlu Dirəkdir”. Aydındır ki, bu konkret şəxsiyyət deyil, sadəcə ədəbi obrazdır. “Segrək” dastanında isə müharibə Əlincə qalasına qarşı aparılır ki, bu da Azərbaycan ərazisidir.

Ümumiyyətlə, bu dastanlarda xalqın nəcib hissləri və vətənpərvərlik, fədakarlıq, sədaqət, qəhrəmanlıq, mətinlik kimi sifətləri təbliğ edilir. Qaraca Çoban altı yüz düşmən qarşısında mərd dayanır, sürüləri öz sapandı ilə düşməndən qoruyur. Uruz düşmən əlinə düşmüş anasının tanınmaması üçün, dardan asılıb ətinin qiymə-qiymə kəsilməsinə razı olur. Dəli Domrulun qadını ərinin əvəzinə ölümə hazır olduğunu bildirir, Selcan xatun “sağına-soluna qoşa yay çəkərək” sevgilisini ölümdən qurtarır. Qazan ölümə razı olur, lakin xəyanət etmir, düşmənə boyun əymir. Dastanlarda ana məhəbbəti, qardaş məhəbbəti, dostluq, yoldaşlıq kimi nəcib hisslər qabarıq şəkildə verilir. Eyni zamanda əsərdə düşmən başı kəsənə, düşmən qanı tökənə hətta mükafat da verilir. Atalar oğullarını müharibə meydanlarına aparır, öyrədir, düşmən başı gətirməmiş oğullara isə oğul gözü ilə baxmırlar. Belə adamlara hətta, ad da qoyulmur. Bu əhval-ruhiyyəyə bəzən müharibə kultu kimi baxmaq istəyənlər olur. Lakin diqqət edilsə, bu bütün dünya qəhrəmanlıq dastanlarına xas olan bir məsələdir. Belə əhval-ruhiyyəyə malik olmayan dastan hər şeydən əvvəl “qəhrəmanlıq dastanı” olmaz, ümumiyyətlə hər hansı bir dastanda belə əhval-ruhiyyəyə zidd getmək qəhrəmanlıq dastanı janrına zidd getmək deməkdir. Aydındır ki, müharibə əhval-ruhiyyəsi, müharibə qanunları, müharibə adət və ənənələri yaradır. Bu, hər xalqda, hər dövrdə, hər ölkədə belə olmuşdur. Bu əhval-ruhiyyənin kimlərə qarşı olması, başqa sözlə deyilsə, əsərdə təsvir edilən “kafirlərin” kimlərdən ibarət olması məsələsinə isə yuxarıda deyildiyi kimi, diqqət və ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, “Dədə Qorqud” qəhrəmanları bəzən öz aralarında vuruşurlar, bəzən isə konkretlikdən çox uzaq, ümumiləşmiş, fantastikləşmiş, epik obraza çevrilmiş düşmənlərlə vuruşurlar. Bu düşmən bəzən Qıpçaq adlanır, bəzən “Trabzon təkuru”, bəzən isə Təpəgöz olur. …”Dədə Qorqud” dastanlarında təsvir edilən düşmən obrazları, əslində heç də zənn edildiyi qədər barışmaz “dini” və yaxud “milli” düşmən obrazları deyildir. Tarixən məlumdur ki, hələ VI-VII əsrlərdən başlayaraq oğuz-türkmən qəbilələri Azərbaycan ərazisinə gəlir, yerlilərlə qaynayıb qovuşur, doğrudandoğruya Azərbaycan xalqının etnik tərkibinə daxil olurdular. Dastan qəhrəmanları qonşulardan qız sevib evlənirlər, bunlara qız verib qohum olurlar. “Kafirlər” və “Bamsı Beyrək” boylarındakı müharibələr ancaq qız üstündə olur. Göründüyü üzrə, bütün bunlar köçəri feodal-patriarxal mühitin öz daxili məzmunundan doğan hadisələrdir. X-XI əsrlərdə böyük şəhərlərdə, kəndlərdə yaşayan oturaq əhalidən fərqli olaraq köçəri həyat keçirən əhali əsasən maldarlıqla məşğul olduqları üçün sabit məskənə malik deyildilər. Onlar fəsillərə uyğun olaraq tez-tez yerlərini dəyişdilər, qışlağa və yaylağa köçürdülər ki, bu da onların məişət tərzinə təsir etməyə bilməzdi. Düzdür, KDQ dastanlarında oturaq həyatdan da danışılır, üzüm bağları təriflənir, hətta şərabçılıqdan, qəhrəman93 ların şərab içmələrindən danışılır (“Dəli Domrul” boyu). Lakin ümumiyyətlə epos daha çox köçəri-maldar əhali içərisində yaranmış və yaşamışdır. Buna görə də köçəri həyat keçirən yerli tayfaların ruhu, səviyyəsi, adətləri, hətta dünya görüşü daha qabarıq bir şəkildə eposda mühafizə olunmuşdur. Bu vəziyyət bəzilərinə qəribə görünə bilər. Lakin unudulmamalıdır ki, aşıq Ələsgəri yetirən mühit olmadığı kimi, Nizamini yetirən Gəncə mühiti də Qaraca Çobanın yaşadığı mühit deyildi, ola da bilməzdi.

1951 ildə KDQ dastanlarını millət- çilik təbliğ edən pantürkist, panislamist bir abidə adlandıraraq, bu dastanların Azərbaycanla heç bir əlaqəsi olmadığını iddia edirdilər. Bu iddia tamamilə əsassızdır. Məlum olduğu üzrə, panislamizm XIX əsrin sonlarında, pantürkizm isə birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ortaya çıxmış cərəyanlardır. Əsərin dili türk dilində danışan bir sıra xalqlar üçün də tam və yaxud qismən anlaşıqlı olsa da, lüğət tərkibi, frazeologiyası və qrammatik quruluşu etibarilə digər türk dillərinin hamısından daha çox Azərbaycan dili ilə bağlıdır. Elə bunun nəticəsidir ki, abidəni ərəb əlifbası ilə nəşr edən Müəllim Rifət, eləcə də bunu yeni türk əlifbasına kö- çürmüş olan Orxan Şaiq bir sıra sözləri, ifadələri, hətta bütöv cümlələri, fikirləri başa düşə bilməmişlər. Yuxarıda deyildiyi kimi, ya təhrif etmişlər, yaxud da başa düşmədiklərini qeyd etmişlər. Misal üçün, Müəllim Rifət “bələmək” (uşaq bələmək) sözünü “bəlləmək” mənasında başa düşmüşdür. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, türkmənlərdə də bu söz “qundamaqdır”. “Şillə” sözü Türkiyədə heç anlaşılmamış, türkmənlərdə isə bu, “şappatdır”. “Səksənmək” sözü türk alimləri tərəfindən anlaşılmamış, türkmənlər isə bu mə’nanı bizdə bu sözün sinonimi olan “tiskinmək” ilə ifadə edirlər. Türk nəşrlərində “günü” sözü “qısqanmaq”, “çaxmaq” sözü “alov”, “qarmalamaq” sözü isə “qaranlıqda o tərəf-bu tərəfə hərəkət etmək” deyə mənalandırılmışdır. Belə misallar çoxdur. Halbuki, türk mütəxəssislərinin başa düşmədikləri bu sözlər bizdə hamının gündəlik danışıqda işlətdiyi sözlərdir. Əsərdə çox az da olsa hər halda bəzən indiki dilimizdə işlədilməyən sözlərə də təsadüf edilir ki, bunlar dilimizin tarixini bilməyən adamlara “yabançı” sözlər kimi görünür. Belə adamlar bə’zi hallarda bu tipli sözlərin müasir dilimizdə işlənmədiyinə əsaslanaraq, qeyri- elmi, yüngül mülahizələr irəli sürmək təşəbbüsündə olurlar. Halbuki istər klassiklərimizdə, istərsə də canlı dilimizdə, şivələrdə belə sözlərin özlərinə, ya da derivatlarına (törəmə sözlər) istənilən qədər təsadüf etmək mümkündür. Misal üçün: a) əsərin müqəddiməsində belə bir cümlə vardır: “Əgər yazıdan-yabandan evə qutlu bir qonaq gəlsə…”.

Əvvələn, burasını qeyd edək ki, “qonaq” sözü türklərdə bizdəki mənadan fərqli olaraq “qonağın düşdüyü yer” deməkdir. Burada isə bizdəki mənada işlənir. “Utlu” sözü isə indi işlənməyən arxaik sözdür. Halbuki əslində “ar demək olan” “ut” sözünün “ut-anmaq” – “utanmaq” forması indi də işlənməkdədir; b) əsərdə çox tez-tez “payız” mənasında “güz” sözü işlənməkdədir. Bu söz elə belə müstəqil şəkildə klassiklərimizdə işləndiyi kimi onun derivatları da bugünkü dilimizdə yaşamaqdadır. Misal üçün, güzdəlikpayızlıq taxıl, güzəm-payız yunu, yaxud “yayda yaylağa, payızda güzdəyə” kimi atalar sözü şəklində də işlənməkdədir; v) “əzizləmək” mə’nasında işlə94 nən “ağırlamaq” sözü də belədir: “Bir içim su ilə ağırlamadın mehmanın” (Füzuli). “Təmiz” mənasında işlənən “arı” sözü də bu qəbildəndir: “Arıtmamaq”, “Arıtmaq”, “Aydan arı, sudan duru”, “Arı desən gözəllərdən arıyam” (dastandan), “Güzgüsü arı deyildir, çarə qılsın pasına” (Nəsimi), “Dün” (gecə), “görklü” (müqəddəs), “uçmaq” (cənnət), “tamu” (cəhənnəm) və s. sözlər də ya klassiklərimizdə, ya da canlı dilimizdə yaşamaqdadır. Bu gün bəzilərinə anlaşılmaz, yaxud “ yabançı” kimi görünən sözlərin bir qismi bu qəbildəndir. “Yabançı” kimi görünən sözlərin bəziləri isə Drezdendəki nüsxənin yazıya alındığı zaman imlanın hələ sabitləşməmiş olması ilə əlaqədardır. İndi dastanı düz oxuya bilməyənlərə, əlbəttə ki, bu sözlər yabançı kimi görünə bilər. Bunlardan başqa, onu da qeyd etmək lazımdır ki, nüsxədə nəzərə çarpan bir sıra sözlərin paralel işlənməsi, yəni sinonimlərdən istifadə məsələsi (varmaq- getmək, qılmaq-etmək, bolmaqolmaq, sağ-əsən və s.).

Azərbaycan ədəbi dilində uzun müddət davam etmiş ümumi haldır. Buna görə də KDQ-də bəzən təsadüf edilən belə halları dilimizdə yabançı hal kimi qiymətləndirmək doğru deyil. Azərbaycan dilinin inkişaf tarixini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün də KDQ ən yaxşı, ən qədim abidələrdən biridir. Lakin burada deyilən və deyilməyən bir sıra səbəblər üzündən “anlaşılmaz”, yaxud “yabançı” hala düşmüş sözlərdən, ifadələrdən başqa bəzi dastanlarda doğrudan da dilimizdə nadir hallarda işlədilmiş, işlədilən, bəzən də heç işlədildiyi hələ bizə mə’lum olmayan sözlərə də təsadüf olunur. Burasını da qeyd etmək lazımdır ki, Dədə Qorqudla əlaqədar olan əfsanə, dastan, nağıl və s. başqa türk xalqlarında da vardır. Orta Asiyanın bir sıra xalqlarında o, Korqut Ata adı ilə məşhurdur. Hətta türkmənlərdə Korqut dastanlarımızdakı Xızr kimi övliyalardan hesab edilir. Müxtəlif səyyahlar onun Azərbaycanda qəbri olduğunu söylədikləri kimi, Orta Asiyada olduğunu da göstərirlər. Bundan başqa, əsərin “Bamsı Beyrək” boyu tamamilə yeni bir səpkidə işlənib, təkmilləşdirilərək özbəklərdə “Alpamış”, qazaxlarda isə “Alpamıs” dastanları səviyyəsinə də yüksəlmişdir. Lakin bu heç də qəribə bir məsələ deyildir. Bizdə bir sıra “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə”, “Əmrah” və başqa onlarla dastan vardır ki, əsli, mənşəyi Azərbaycanla bağlı olduğu halda qonşu xalqlara da keçmiş, yenidən işlənərək, Özbəkistanda özbək, Türkmənistanda türkmən dastanı olmuşdur. “Molla Nəsrəddin” isə daha böyük bir miqyasda yayılmışdır. Biz bu fikirdəyik ki, hər bir əfsanəvi, yaxud realtarixi şəxsiyyətlə bağlı olan hər hansı bir əsər onu yaratmış xalqın öz yaradıcılıq məhsuludur. Bu mənada “Alpamış” özbəklərin, “Alpamıs” qazaxlarındır. İçərisində “Alp-Bamsı”, yəni Bamsı Beyrəyə aid xüsusi boy olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları isə bizimdir. Bunu Azərbaycandan başqa heç bir yerlə bağlamaq mümkün deyildir. Bunu akademik Bartold belə demişdir, Bartolddan sonra tədqiqat aparan alimlər də belə deyirlər. Yuxarıda deyildiyi kimi, KDQ dastanlarının əhəmiyyəti çox böyükdür. Lakin bu heç də o demək deyil ki, bu dastanlarda tənqid olunmalı heç bir şey yoxdur. Keçmişdə yaranmış bütün eposlarda olduğu kimi, bu dastanlarda da məhdud cəhətlər vardır. Əsərin əsas ruhuna uyğun olmayıb, ancaq daha çox sonluqlarda özünü göstərən dini “yumlar”, bəzi hallarda özünü göstərən “aqınçılıq” eşqi və s., əlbəttə ki, əsərin məhdud cəhətləridir.

Lakin bunlar bir tərəfdən əsərin qiymətini azaltmır, o biri tərəfdən də X-XI əsrlərin tarixi-ictimai həyatı ilə səsləşən bir qəhrəmanlıq eposunda belə ünsürlərin mövcud olması heç də qəribə deyildir. Bütün bu deyilənlərdən aydın görünür ki, Dədə Qorqud dastanları xalqımızın tarixində baş vermiş bir sıra mühüm hadisələri əks etdirən qiymətli bir abidədir. Belə bir abidədən imtina etmək, onu zərərli bir şey kimi qələmə vermək tarixi abidələrə vicdanla yanaşmamaq deməkdir. Biz əminik ki, alimlər bu abidənin üzərində daha ciddi işləyərək onun əsl qiymətini verə biləcəklər. Uzun müddət şərqşünaslıq aləmini maraqlandırmış olan bu abidənin öyrənilməsi işi davam etdiriləcəkdir.

Professor H.Araslı Professor Ə.Dəmirçizadə Professor M.Arif Dosent M.H.Təhmasib

(“Kommunist” qəz. 26 mart 1957. Bəraət məqaləsi)

DƏDƏ QORQUD DASTANLARI