Китаби Деде Коркуд

Abidə haqqında ilk dəfə alman alimi F.Dits məlumat vermiş və “Təpəgöz” boyunu alman dilinə tərcüməsi ilə dərc etdirmişdir (1815). T.Nöldeke əsəri Drezden nüsxəsi əsasında çapa hazırlamaq istəmişdir. V.V.Bartold 1894-1904-cü illərdə əsərin 4 boyunu rus dilinə çevirərək çap etdirmişdir. O, 1922-ci ildə dastanın tam tərcüməsini başa çatdırmışdır; həmin tərcümə 1950-ci ildə Bakıda (H.Araslı və M.Təhmasibin redaktəsi ilə), 1962-ci ildə isə Moskvada nəşr olunmuşdur. 1952-ci ildə E.Rossi Vatikan kitabxanasında əsərin yeni bir nüsxəsini tapıb italyanca tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” Türkiyədə ilk dəfə 1916-cı ildə Kilisli Müəllim Rifət, Azərbaycanda isə 1939-cu ildə akademik H.Araslı tərəfindən nəşr olunmuşdur. Sonralar əsər ingilis, alman və fars dillərinə tərcümə edilmiş, İngiltərədə, İsveçrədə, Amerika Birləşmiş Ştatları-nda və İranda çapdan çıxmışdır. 1951-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycanda və Türkmənistanda “xalq düşməni” elan edilərək oxunması yasaqlanmışdı. “İnkişaf etmiş” Sosializm cəmiyyətində feodalizm dövründən qalmış sənət nümunəsinə “yer tapılmadı”. Azərbaycanda 1957-ci, Türkmənistanda 1980-ci ildə bəraət qazanmışdır.

“Kitabi -Dədə Qorqud” dastanı

“Kitabi-Dədə Qorqud” (“Kitab-i Dədəm Qorqud əla lisan-i taife-i Oğuzan” (Oğuz tayfalarının dilində Dədəm Qorqudun kitabı Oğuz türk dastanı. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı abidəsidir (XI-XII əsrlər)

Əfsanəyə görə, Kitabi Dədə Qorqudda dastanların müəllifliyi Dədə Qorquda aid edilir. XIV əsr tarixçilərindən Aybək əd-Dəvadari və Fəzlullah Rəşidəddin Dədə Qorqudun Məhəmməd peyğəmbər zamanında yaşadığını və türklər tərəfindən elçi sifətilə onun yanına göndərildiyini yazmışlar. Dastanın müqəddiməsində də Dədə Qorqudun Məhəmməd peyğəmbər zamanında yaşadığı qeyd edilir. Dastanların əsas süjeti aşağıdakı on iki boyda əks olunmuşdur: “Dirsə xan oğlu Buğacın boyu”, “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”, “Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək boyu”, “Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy”, “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrulun boyu”, “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu”, “Qazılıq Qoca oğlu Yeynəyin boyu”, “Basat Təpəgözü öldürdüyü boy”, “Bəkil oğlu Əmranın boyu”, “Uşun Qoca oğlu Səgrəyin boyu”, “Salur Qazan dutsaq olub oğlu Uruz çıxardığı boy”, “İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy”. Kökləri mifoloji dünyagörüşünə gedib çıxan Dədə Qorqud dastanları XI yüzillikdə “Kitabi-Dədəm Qorqud” adı altında yazıya alınmış, əlimizdə olan nüsxələr isə XVI əsrdə üzü köçürülmüş əlyazmalarıdır. Abidəni ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz süjeti qədim Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərə qida vermişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Təpəgöz obrazı Homerin “Odisseya” dastanındakı Polifem obrazı ilə müqayisədə daha qədimdir. İndiyədək “Kitabi-Dədə Qorqud”un iki əlyazması məlumdur. Bunlardan biri – alman şərqşünası F. fon Dits tərəfindən İstanbuldan Almaniyaya aparılmış və Drezden şəhərinin kitabxanasına bağışlanmış bir müqəddimə və on iki boydan (dastandakı ayrı-ayrı əhvalatlar boy adlanır) ibarət olan Drezden nüsxəsi, o biri isə XX əsrin 50-ci illərində Vatikanda tapılmış bir müqəddimə və altı boydan ibarət nüsxədir.

Elmə XIX əsrdən məlum olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un hələlik iki əlyazma nüsxəsi (Drezden və Vatikan) məlumdur. Drezden nüsxəsi üzərində sonradan “Kitabi-Dədə Qorqud əla lisani taifeyi-oğuzan” (“Oğuz tayfaları dilində Dədəm Qorqud kitabı”) yazılmışdır və yeni bir nüxsəsi (surəti) əsası 1556-cı ildə qoyulmuş Drezdendəki Kral Kitabxanasından alınıb 1972-ci ilin avqustunda Bakıya gətirilib Azərbaycan Elmlər Akademiyasına verilib və Əlyazmalar İnstitutunda daha təfsilatlı tədqiq olunmuşdur. Bu nüsxə müqəddimə və 12 boydan, Vatikan nüsxəsi isə eyni müqəddimə və 6 boydan ibarətdir. Görünür ki, hər 2 nüsxə daha qədim naməlum bir nüsxədən köçürülmüşdür. Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda “Dədə Qorqud”un dünyada üçüncü əlyazma nüsxəsi hazırlanmışdır.Dədə Qorqud dastanlarının bir sıra boylarında mifoloji dünyagörüşünün izlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, “Dəli Domrul” boyunda ölüm kultunun əski qalıqları və bunun dastanın yazıya alındığı dövrün dini görüşlərinə görə mənalandırılması özünə yer tapmışdır. Buradakı Əzrayıl obrazı, dastanın bir çox başqa boylarında olduğu kimi, əsərə islamın qəbulundan sonra artırılmış və eposun ümumi ruhuna uyğunlaşdırılmışdır. Bu cəhətinə görə həmin boy ölüb-dirilən tanrılar haqqında qədim şumer, babil, misir əfsanə və mifləri ilə səsləşir.

Dədə Qorqud boylarının əsas mahiyyətini yurdun və xalqın qorunması, xeyir qüvvələri təmsil edən qədim oğuzların yadelli işğalçılara – şər qüvvələrə qarşı ölüm-dirim savaşı, öz əhəmiyyətini indi də itirməyən bir çox əxlaqi-didaktik görüşlər təşkil edir. Keçən yüzilliyin 50-ci illərində sovet totalitar rejiminin ideoloji basqısı altında “Dədə Qorqud” eposu milli ədavəti qızışdıran bir ədəbi abidə kimi qadağan edilmiş, yalnız 60-cı illərin əvvəllərində “bəraət” ala bilmişdir. “Kitabi-Dədəm Qorqud” eposunun bizə gəlib çatmış əlyazma nüsxələrinin köçürülmə tarixi XVI əsr kimi müəyyən edilir. Boylarda orta əsrlər dastanlarımız kimi, nəsr və şeir parçaları növbələşsə də, həmin şeir parçaları orta əsrlərin poetika qanunlarına az uyğun gəlir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, “Kitabi-Dədə Qorqud”da vaxtilə bəzi digər qədim türk dastanları kimi başdan-başa şeirlə yaradılmış, sonra isə yaddaşlarda yalnız əsas motivləri qaldığından, yazıya köçürülərkən nəsrlə bərpa edilmişdir.

Abidə haqqında ilk dəfə alman alimi F.Dits məlumat vermiş və “Təpəgöz” boyunu alman dilinə tərcüməsi ilə dərc etdirmişdir (1815). T.Nöldeke əsəri Drezden nüsxəsi əsasında çapa hazırlamaq istəmişdir. V.V.Bartold 1894-1904-cü illərdə əsərin 4 boyunu rus dilinə çevirərək çap etdirmişdir. O, 1922-ci ildə dastanın tam tərcüməsini başa çatdırmışdır; həmin tərcümə 1950-ci ildə Bakıda (H.Araslı və M.Təhmasibin redaktəsi ilə), 1962-ci ildə isə Moskvada nəşr olunmuşdur. 1952-ci ildə E.Rossi Vatikan kitabxanasında əsərin yeni bir nüsxəsini tapıb italyanca tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” Türkiyədə ilk dəfə 1916-cı ildə Kilisli Müəllim Rifət, Azərbaycanda isə 1939-cu ildə akademik H.Araslı tərəfindən nəşr olunmuşdur. Sonralar əsər ingilis, alman və fars dillərinə tərcümə edilmiş, İngiltərədə, İsveçrədə, Amerika Birləşmiş Ştatları-nda və İranda çapdan çıxmışdır. 1951-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycanda və Türkmənistanda “xalq düşməni” elan edilərək oxunması yasaqlanmışdı. “İnkişaf etmiş” Sosializm cəmiyyətində feodalizm dövründən qalmış sənət nümunəsinə “yer tapılmadı”. Azərbaycanda 1957-ci, Türkmənistanda 1980-ci ildə bəraət qazanmışdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları XI-XII əsrlərdə və daha əvvəllər (islamın yayılmasından qabaq) Azərbaycanda baş vermiş hadisələrlə səsləşir. Dastandakı hadisələrin əksəriyyəti Dəmirqapı Dərbənd, Bərdə, Gəncə, Dərəşam, Əlincə, Qaradağ, Göyçə gölü, Qaraçuq dağı və s. yerlərdə cərəyan edir. “Kitabi-Dədə Qorqud”u yazıya köçürən şəxs Dədə Qorqudu bu dastanların yaradıcısı, həm də iştirakçısı kimi təqdim edir. Bayat elindən çıxmış bu bilicini oğuzun müşkül məsələlərini həll edərək gələcəkdən belə xəbər verdiyini göstərir. Bəzi məlumatlara görə Dədə Qorqudun məzarı Dərbənddə yerləşir. XIX əsr səyahətçilərinin əsərlərində bu fakta rast gəlmək olar.

“Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında Dədə Qorqud şücaət göstərən igidlərə ad qoyur, çətin zamanlarda xalqın köməyinə gəlir, müdrik məsləhətləri ilə onlara yol göstərir. Dədə Qorqud adı, eyni zamanda, qopuzla əlaqədardır. Dastanlarda oğuzun yaşlı (Qazan xan, Dir səxan, Qazılıq Qoca, Bəkil, Baybecan, Aruz, Qaragünə) və gənc (Beyrək, Uruz, Basat, Yeynək, Səgrək, Qarabudaq, Əmran) nəslə mənsub qəhrəmanlarından söhbət açılır. Qəhrəmanlıq ruhu abidənin əsas qayəsini təşkil edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” yarandığı dövrün adət-ənənələri, köçəri həyat tərzi və s. haqqında tarixi-etnoqrofik məlumatla zəngindir. “Kitabi-Dədə Qorqud” qadına yüksək münasibəti ilə seçilir. Eposun qəhrəmanlıq ruhu qadın obrazlarının davranışlarında da aydın görünür. Dastanda ana obrazı xüsusilə diqqəti cəlb edir. O, vətən rəmzi kimi ümumiləşdirilir, ana haqqı Tanrı haqqı kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının poetik dili bədii təsvir vasitələri ilə zəngindir. Onlarda xalq dilinin incəliklərindən, atalar sözü, məsəl və idiomatik ifadələrindən bol-bol, məharətlə istifadə olunmuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan türkcəsinin tarixini öyrənmək baxımından zəngin mənbədir

Китаби Деде Коркуд

«Китаби Деде Коркут» (азерб. Kitabi Dədə Qorqud , каз. Қорқыт ата кітабы ) — является одним из древних литературных произведений тюркского мира (XI—XII века). Науке известен с XIX века. Существуют две основные рукописи народного эпоса — Дрезденская и Ватиканская. Дрезденская — «Книга моего деда Коркута на огузском языке», состоит из 12-частей. Ватиканская состоит из 6 частей. И Дрезденская и Ватиканская были переписаны из более древнего источника (рукописи). В НАНА (Национальная Академия Наук Азербайджана) подготовлена третья рукопись дастана. Первую информацию о «Китаби Деде Коркут» дал немецкий ученый Ф. Дитс и им же был переведен на немецкий язык часть романа — «Тепегоз» (1815). Т. Нелькеде на основе Дрезденской рукописи дал в печать «Китаби Деде Коркут». В. В. Бартольд в 1894—1904 гг. перевёл и напечатал на русском языке 4 части произведения. Он, в 1922 году закончил полный перевод произведения и сдал на печать в Баку (под редакцией Г. Араслы и М. Тахмасиба), и в Москве (1962). В 1952 году Э. Росии в Ватикане на основе Ватиканской рукописи дал в печать произведение на итальянском языке. «Китаби Деде Коркут» в Турции в первый раз был напечатан в 1916 году Килисли Рифетом, а в Азербайджане в 1939 году под редакцией академика Г. Араслы. Потом, был переведён на французский, персидский и напечатан в Англии, Швейцарии, США и в Иране.

Героический эпос азербайджанского народа «Китаби деде Коркут» («Книга моеro деда Коркута») относится к X—XI вв. Является итогом длительного развития устной народной поэзии. По своему идейно-тематическому и художественному богатству, по языковым особенностям, этот замечательный эпос выходит далеко за рамки азербайджанской литературы. Именно поэтому он еще с начала XIX в. привлекал внимание зарубежных ученых, которые ставили его в один ряд с народными сказаниями, снискавшими всемирную славу.

«Китаби деде Коркут» состоит из вступления и двенадцати сказаний (песен), каждое из которых имеет самостоятельный сюжет; связывают их некоторые общие персонажи, в частности хан огузов — Баяндур-хан и его главный полководец Салор-Казан со своими богатырями. Сказания объединены под общим названием книги деда Коркута, потому что он выступает как бы автором этих сказаний. Но при анализе можно установить, что они сложены разными озанами (ашугами) и в разное время. Большинство песен отражает патриархально-феодальную кочевую жизнь огузов, проживавших на Кавказе. Упоминаются названия городов, крепостей, рек и озер Азербайджана и близлежащих местностей (Гянджа, Барда, Дербент, крепость Алынджа, озеро Гекджа и др.). Вместе с тем ряд эпизодов носит сказочный, мифический характер. Например, в сказании о Тепе-гёзе (с тюркского — глаз на лбу, аналогия с циклопом) говорится о человеке-чудовище, рождённом пери, который съедает в день «двух человек и пять тысяч баранов». В иных эпизодах прослеживаются фантастические мотивы азербайджанских народных сказок. Эпос дошёл до нас в рукописи XVI в.

Серия марок, посвящённых 1300-летнему юбилею литературного произведения «Книга моего деда Коркута»

Первое сказание повествует о том, как у Дерсе-хана после долгих молитв и богоугодных деянии рождается сын, необычайно сильный и одаренный. Коркут дает ему имя Бугач (бык). Джигиты завидуют Бугачу и рассказывают отцу разные небылицы о его любимом сыне. Дерсе-хан, разгневавшись, смертельно ранит Бугача. Далее говорится о силе материнской любви: материнское молоко, смешанное с соком горного цветка, спасает юношу.

О разграблении дома Салор-Казана врагами и о доблестях Черного пастуха (Гараджа-чабана), отстаивавшего честь и добро хана, говорится во втором сказании. Иноземцы напали на владения Салор-Казана. Воспользовавшись отсутствием хана, захватчики разорили его дом, обратили в рабство его жену, сына Уруза и других детей, пленили триста джигитов. Не довольствуясь этим, они хотели захватить еще из загона десять тысяч ханских овец. Шестьсот всадников нападают на Черного пастуха — их пастыря. Он один защищает стадо хозяина. В сказании говорится об этом героическом сражении. Черный пастух заложил камень в пращу и пустил его во врагов; бросая один камень, он сокрушал двоих или троих; бросая два камня, сокрушал троих или четверых. У гяуров от страха потемнело в глазах; Черный пастух каменьями из пращи повалил на землю триста гяуров… Глаза гяуров от страха потухли, мир земной перед ними покрылся мраком. В сказании восторженно описывается любовь Казан-хана к старой матери, ради которой он готов пожертвовать всеми благами мира. В благородстве и сыновней преданности не уступает отцу и сын Казан-хана Уруз.

Третье сказание посвящено приключениям Бамси-Бейрека, сына Бай-Буры, преодолевающего препятствия на пути к сватовству к дочери Бай-Биджан-бека Бану-Чичек. Четвертое сказание повествует о том, как Уруз — сын Казана был взят в плен и как огузские беки после кровопролитных боев освободили его.

Оригинально по своему содержанию пятое сказание о Домруле. Герой ищет человека, который путем самопожертвования спас бы ему жизнь. Никто-ни отец, ни мать-не желают умирать за сына, только жена его проявляет готовность пожертвовать собой. О приключениях джигита Кан-Турали в борьбе за прекрасную Сельджан-хатун — дочь трапезундского тагавора (князя)-рассказывается в шестом сказании. В седьмом мы знакомимся с подвигом джигита Иекенка, освободившего своего отца Казылык-Коджи из плена. Восьмое сказание посвящено приключениям Бисата, сына Аруз-Коджи, вскормленного львом. Тут рассказывается, как Бисат одолел Тепегёза, чудовищного одноглазого великана, и спас от гибели огузов.

В девятом сказании Имран сын Бекиля одерживает победу над врагами, которые хотели вероломно воспользоваться тем, что Бекиль, бесстрашный пограничник хана, сломал ногу на охоте. О джигите Секреке, спасшем брата из плена, повествует десятое сказание. Одиннадцатое гласит о том, как Салор-Казан был взят в плен и как сын Уруз освободил его. Наконец, в последнем, двенадцатом, сказании речь идет о межплеменных раздорах: внешние огузы во главе с Аруз-беком поднялись против внутренних огузов, убили храброго Бейрека. Казан-хан подавил этот мятеж и положил конец раздорам между огузами.

Во всех сказаниях, кроме пятого и шестого, почти все действующие лица повторяются. Пятое и восьмое оказания находят параллели в древнегреческой литературе (девятая книга «Одиссеи» Гомера — одноглазый циклоп-людоед Полифем; «Алкеста» Еврипида). «Китаби деде Коркут» изображает прежде всего быт кочевых огузов, живших в Азербайджане в X—XI вв. Но Вместе с тем здесь нашли отражение мотивы более ранних народных преданий, сохранившие элементы до исламского эпоса с характерной романтизацией женщины, материнского авторитета, семейных и родовых связей и т. п.

Даже предельно краткое и беглое изложение событий, положенных в основу сказаний, позволяет убедиться в том, что идейно-тематическое содержание эпоса тесно связано с периодом разложения патриархально-племенного кочевого строя и усилением феодальных отношений. Социальные и нравственные особенности двух эпох причудливо смешались и образовали своеобразный тип эпического богатыря. В нем соединяются патриархальные и феодальные добродетели. Центральное место в эпосе занимает идея патриотизма, которая проявляется в героическом сопротивлении внутренним и внешним врагам, в богатырских подвигах. Патриотическое чувство органически связано с героизмом и самоотверженностью, которые воспеваются почти во всех сказаниях. Особую храбрость проявляют богатыри Уруз сын Казана, Имран сын Бекиля, Иекенк и Секрек. Их сила и неустрашимость сочетаются с благородством, с уважением к старшим, особенно к матери, к женщине. Характерно, что никогда герои эпоса не нападают на другие племена, они всегда защищаются, а если отправляются в поход, то лишь для того, чтобы отомстить за обиды, нанесенные врагом.

Бюст Деде Коркута в г. Баку

Не только мужчины, но и женщины строго дорожат честью племени. Вот враги разграбили дом Казан-хана, пленили его большую семью со всеми слугами и домочадцами, в числе которых сорок стройных дев. Вражеский царь Шюкли, чтобы нанести Казан-хану нестерпимую обиду, приказывает привести жену его Бурла-хатун на пир. Когда посыльный царя приходит к девушкам и спрашивает, кто из них жена Казана, все сорок хором отвечают: «Я». Тогда, чтобы обнаружить Бурла-хатун, царь Шюкли велит привести сына Казан-хана Уруза, подвесить на крюк, изжарить его и мясо подать пленницам; кто не станет есть, та и будет жена Казана. Мать Уруза в отчаянии. Она опрашивает сына, что делать. Вкусить плоть родного сына или идти на поругание к врагу? Уруз и слышать не хочет о позоре матери: «Пускай жарят мое мясо; пока девушки будут есть один кусок-ты съешь два, лишь бы гяуры тебя не узнали. Берегись!» — восклицает он.

Гараджа-чабан (Черный пастух) из второго сказания, повествующего о разграблении дома Салор-Казана, как отважный и честный джигит самоотверженно борется с коварными врагами Казана, защищает его стадо, казну, помогает ему победить неприятеля. Перед нами сложный образ, в котором общечеловеческие, гуманистические начала предстают в обличии феодальной морали. Пастух со всеми реалиями его быта-собакой, дубиной, бараньей шапкой — описан «как живой». Он защищает честь и дом своего господина, которого превосходит и силой, и доблестью, и благородством, и великодушием.

В «Китаби деде Коркут» отражены картины хозяйственной и военной жизни, нравы и обычаи, думы и чаяния народа в эпоху патриархально-феодальных отношений. Но это произведение не историческое, а в полном смысле этого слова поэтическое, тесно связанное по своей Художественной структуре с богатейшим народным творчеством. «Китаби деде Коркут», как и большинство былинно-сказочных эпических памятников азербайджанского народа, написана ритмизованной прозой, в которую вкраплены стихотворные фрагменты, большей частью лирического характера. Язык эпоса богат по лексическому составу, очевидно, сказители чувствовали все его тонкости. Высоко и поэтическое мастерство певцов (озанов). Стихотворные диалоги образны; сравнения, звукопись усиливают их художественное воздействие. Вот, например, с какими словами обращается Дерсе-хан к своей жене:

Приди сюда, счастье моей головы, опора моего жилища;
Ростом подобная прекрасно выросшему кипарису;
Ты, чьи черные волосы обвиваются вокруг лодыжек,
Чьи сросшиеся брови подобны натянутому луку,
Чьи уста тесны для пары миндалин,
Чьи алые щеки подобны осенним яблокам…

Деде Коркут, эскиз Исмаила Мамеда

В одной песне румяные девичьи щеки уподобляются «каплям крови, павшим на снег». Не чужд эпосу и сочный народный юмор. Безумный Карчар убивает всех, кто сватает его сестру, девицу Бану-Чичек. От Бейрека он требует в качестве калыма по тысяче жеребцов, верблюдов и баранов, не видавших самки, тысячу бесхвостых и беззубых псов да тысячу черных блох. Деде Коркут помогает Бейреку найти самое трудное-тысячу блох. При сдаче калыма деде Коркут говорит Карчару: «Блоха-страшный зверь, я собрал их всех в одном месте; войди, жирных возьми, тощих оставь». Карчар входит, тысячи голодных блох жадно на него набрасываются, и он едва опасается бегством, бросившись в воду по совету деде Коркута.

По-народному лукаво и мудро герои эпоса высмеивают жадность, тупоумие, варварство. Вот пример. Казан-хан в плену трапезундского тагавора; жена тагавора хочет посмотреть на него, узнать, что он за человек. Она не без насмешки спрашивает Казана, томящегося в колодце: «Казан-бек, как ты себя чувствуешь. Что ты теперь ешь, что пьешь, на чем ездишь?» Казан отвечает: «Когда вы даете пищу вашим покойникам, я беру ее из их рук, на проворных покойников сажусь верхом, ленивых веду за повод». Жена тагавора умоляет Казана: «Ради твоей веры, Казан-бек! У меня умерла семилетняя дочь, сделай милость, не езди на ней». «Среди ваших покойников проворнее ее нет, я всегда на ней езжу», — отвечает Казан-хан, и испуганная жена тагавора просит мужа выпустить из колодца пленника, дабы он не сломал хребет их умершей дочери.

Разумеется, юмор этот, по современным понятиям, жесток, но самая его натуральность составляет одну из типичных стилевых особенностей эпоса. «Китаби деде Коркут» описывает суровые времена, которые отличались первозданной цельностью и в дурных своих свойствах, и я привлекательных. Люди беспрерывно воевали, не дорожили жизнью, веселились и любили, гневались и жертвовали собой с легкостью, которая теперь кажется сказочной, мифической. Между тем для них она была в известной мере нормой.

Оригинал ранней рукописи «Китаби деде Коркут», попавшей в Дрезден в 1815 г., привлёк внимание востоковеда Дица. Он переписал рукопись, сдал в Берлинскую библиотеку, а текст издал вместе с переводом одного из сказаний («О Тепегёзе») на немецкий язык. Два списка оригинала «Китаби деде Коркут» были найдены в Дрездене и в Ватикане;, оригинал эпоса несколько раз был издан в Турции. В России и за рубежом изучением эпоса занимались виднейшие востоковеды. Много нового внесли в изучение эпоса и азербайджанские ученые Г. Араслы и М. Г. Тахмасиб.

Сюжет

«Китаби Деде Коркут», охватывает периоды доисламского и период в XI—XII века. Основные действия в произведении происходят в Дербенте, Барде, Гяндже, Дерешаме, Алиндже, Карадахе, окрестностях озера Гейча, на горе Гарачухур. В романе одним из главных героев является деде Коркут. Он выходец из племени Байатских огузов и решает проблемы местных огузов и является вестником из будущего. В романе наряду с деде коркутом, также имеют место персонажи — Газан хан, Дирсе хан, годжа Газылыг, Бекил, Байбеджан, Аруз, Гарагуне и молодые люди-Бейрек, Уруз, Басат, Ейнек, Сегрек, Карабудаг, Эмран. Произведение написанно в духе героизма. Дастан богат описанием традиций, культуры, этнографической истории тюрок-огузов. Героизм наблюдается даже в персонажах прекрасного пола. Образ матери занимает особое место в произведении. В дастане также особое место уделяется творчеству тогдашних озанов. Является редким носителем народной мудрости, богат пословицами и поговорками.

«История Китаби Деде Коркут»

Китаби Деде Коркуд

Wikimedia Foundation . 2010 .

Kitabi dd qorqudda şxs adları

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

“Kitabi-Dədə Qorqud”un elm aləminə məlum olan Drezden və Vatikan nüsxələrini indiyə qədər hər kəs görməyib, əlinə almayıbdır. Ancaq görənlər, əlinə alanlar, onunla üz-üzə dayanıb, nəfəs-nəfəsə duranlar da olubdur. Təbii ki, onların sayı çox azdır. Belələrindən biri də Samir Tağıyev olmuşdur. Bu həmyerlimiz Türkiyədə çalışıb və tale elə gətirib ki, Drezdendə olarkən Drezden nüsxəsini gözləri ilə görüb, əlinə alıb və onunla üz-üzə dayanmaq şərəfinə nail olubdur. Bunu Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirinin müavini Ədalət Vəliyev Bilik Fondunun Dədə Qorqudla bağlı təşkil etdiyi tədbirdə söylədi. O, vaxtilə “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı tədbirlərdə xarici ölkələrə gedən nümayəndə heyətinin rəhbəri kimi Drezdendə olmuşdur. Drezden kitabxanasında olarkən görmüşdür ki, kitabxananın xatirə kitabında belə sözlər yazılıb: “Mən xoşbəxtəm ki, Dədə Qorqudu əlimə aldım, onu gördüm”. Bu cümləni Drezden kitabxanasındakı xatirə kitabına 1978-ci ildə Samir Tağıyev yazmışdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un izləri torpağımızın hər qarışında, yurd yerlərimizin hər birində qorunub saxlanılır. Dastandakı adlar övladlarımıza ad kimi verilir. Oradakı bəy və xanım adlarının əksəriyyəti dilin lüğət tərkibinin fəal fonduna daxil olur. Təsadüfi deyil ki, Qaraca Çoban obrazı vaxtilə professor Əbdüləzəl Dəmirçizadənin “Qaraca Çoban” pyesini yaratdı. Qaraca sözü şəxs adı kimi işləndi. Bu söz yer-yurd adlarında qorunub saxlanıldı. Hətta Xocavənd rayonunda Nərgiztəpə deyilən ərazidə Qaraca Çobanın qəbri aşkarlandı. Bu qəbrin ətrafında xeyli sayda iri daşlar var. Bu daşlar deyilənlərə görə, o vaxt Qaraca Çobanın sapanda qoyub atdığı daşlar olubdur. Deyilənlərə görə, Dədə Qorqud dövründə Qaraca Çoban Salur Qazanın qoyun sürülərini yağılardan qorumaq üçün sapanda bu iri daşları qoyub düşmənlərin üstünə yağdırıbdır. O, bu daşlar qurtardıqdan sonra qoyunları bir-bir sapanda qoyub və yağıların üstünə atıbdır. Yaxşı ki, Nərgiztəpə deyilən ərazi və Qaraca Çobanın qəbri, qəbrin ətrafındakı daşlar sənədli bir filmdə öz əksini tapıbdır. Yeri gəlmişkən daş abidələr, çoban obrazı və onun daşa dönməsi ilə bağlı abidələr türklərin yaşadığı müxtəlif ərazilərdə də vardır. Məsələn, Qırğızıstan ərazisində olan qoç, qoyun heykəlləri, yaxud mən uşaqlıqda öz gözlərimlə gördüyüm qoç heykəllər buna ən bariz nümunələrdir. Mən qoç heykəlləri Amasiya rayonunun Ellərkənd kəndində görmüşəm. Ermənilər bu qoç heykəllərini XX əsrin 70-ci illərinin sonu, 80-cı illərin əvvəllərində o vaxtkı Leninakan, indiki Gümrü şəhərindəki muzeyə apardılar. O vaxt insanlar, yerli camaat (azərbaycanlılar) ermənilərin bu məqsədinin mahiyyətini başa düşmürdü. İndi bu məqsədin arxasında nəyin dayandığını hər bir kəs başa düşür. Xüsusilə bir hadisə qoç, qoyun heykəllərinin mahiyyəti barədə əsl həqiqəti mənə də anlatdı. Bu hadisə Qırğızıstana elmi konfransa gedən zaman baş verdi. Belə ki, 1992-ci ildə Qırğızıstanda elmi konfransda olarkən çoxlu sayda daşdan olan qoyun heykəllərini gördüm. Qoyun kultu, qoyuna səcdə vaxtilə hun babalarımızda da olubdur. Bahəddin Ögəlin “Böyük hun imperiyası” əsərində də “qoyun kultu” barədə xeyli bilgi vardır. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Amasiya rayonunun Ellərkənd kəndində dağ yolu ilə Axılkələk, Əsmincə, Adıgey – bir sözlə, repressiya olunana qədər Mesxeti türklərinin yaşadığı əraziyə doğru gedərkən qəribə bir mənzərə vardı. Burada daşdan çoban və qoyun heykəlləri insanın diqqətini cəlb edirdi. Yəqin ki, həmin daş heykəllər gözdən və könüldən uzaq bir yerdə olduğu üçün ermənilərin diqqətindən yayınırdı. Əks təqdirdə, ermənilər həmin daş heykəlləri ya uçurdar, ya məhv edər, ya da muzeyə qoymaq adı ilə aparardılar. Bəlkə də həmin daş heykəlləri indi dağıdıblar. Nə isə. Həmin daş heykəllərin görünüşü belə idi: Daşdan olan çoban heykəli qoyun heykəllərinin düz ortasında dayanmışdı. Çobanın əynində yapıncısı, ətrafında isə daşdan olan qoyunlar vardı. Yaşlı adamlar bu qəribə mənzərə haqqında belə deyirdilər ki, guya qədimdə çoban öz sürüsü ilə daşa çevrilibdir. Mifik təsəvvürlərə görə, çoban və onun sürüsü düşmən əlinə keçməsin deyə daşa çevrilmişdir. Hər halda belə daş abidələr, türkün yaşadığı ərazilərdə az deyildir. Oğuz türklərinin, o cümlədən Cənubi Qafqazdakı türklərin, azərbaycanlıların yaşadıqları ərazilərdə belə faktları toplayıb sistemə salmaq tarixi həqiqətləri bərpa etməkdir.

Azərbaycanlıların yaşadıqları müxtəlif ərazilərdə daşdan qoç, qoyun heykəlləri vardır. Məsələn, Sisyan və Qafan rayonlarında qədim dövrlərə məxsus qoç heykəlli qəbir daşları olmuşdur. Məsələn, Sisyan rayonunun Ərəfsə kəndinin ərazisində üstü alban əlifbası ilə yazılmış qəbir daşları, üstü ərəb əlifbası ilə yazılmış erkən orta əsrlərə məxsus qoç heykəlli qəbir daşları qədimlikdən xəbər verir (bax: “Zəngəzurun səsi” qəzeti. № 06-07 (240-241), 13 fevral 2015-ci il, s.12). Bir sözlə, ermənilərin daşdan olan abidələri muzeyə aparmaq adı ilə məhv etmələri tarixi, məhz türkün tarixini məhv etmək məqsədinə xidmət etmişdir.

Türklərdə at, qoyun kult səviyyəsində olubdur. Ona görə kult səviyyəsində olub ki, türklər atdan, qoyundan faydalanıblar. Məsələn, atın, qoyunun ətindən, südündən istifadə ediblər. Türklər atı təkcə minmək, çapmaq üçün deyil, həm də südündən kımız hazırlamaq üçün istifadə ediblər. Türklər dəvə südündən də içki hazırlayıblar. Dəvə südündən hazırlanan içkinin adı kımran olubdur.

Kımız, kımran, ayran qədim türklərin istifadə etdiyi içki növləri olubdur. Bunlardan kımız, kımran eyni etimoloji (kım-) mənbədəndir. Kımran və ayran sözləri eyni strukturda və modeldə formalaşmış sözlərdir (kım-ran, ay-ran).

Kımız, kımran daha çox qıpçaq türklərinin istifadə etdiyi içki növü olsa da, ayran oğuz türklərinin hazırladıqları və istifadə etdikləri ağartı məhsullarından olmuşdur. Bunlardan kımız və ayran hal-hazırda içki növü kimi istifadə edilir. Kımızdan qıpçaq türkləri, ayrandan oğuz türkləri gen-bol indi də istifadə edirlər.

Daşa daş kimi baxmaq olmaz. Dünyadakı daşlar həm də tarixdir. Daşa tarix kimi baxmaq lazımdır. Bunu daş üzərinə həkk olunmuş rəsmlər, yazılar da təsdiq edir. Orxon-Yenisey, Qobustan, Gəmiqaya yazılı abidələri buna sübutdur. Dünyada çox şeylər dəyişir, yox olur. Daşlar isə, demək olar ki, elə daş olaraq qalır. Axtarsan onların yaşı ağacların yaşından da böyükdür. Axtarsan görərsən ki, o daşların başına nələr gəlib. O daşlar nələr görüb. Bəlkə o daşlar gördüklərindən qorxaraq dilləri tutulub, lal olublar, daş olublar. Özündə tarixi yaşadan belə daşlar çoxdur. Yadımdadır ki, uşaq olanda belə daşları ziyarətgaha çevirən nənələrimiz, babalarımız daşlardan çox şeylər danışardılar. Daş ziyarətgahlara gedər, ora nəzir-niyaz edib, dualar qılardılar. Bu mənada yuxarıda qeyd etdiyimiz daş abidə barədə, yəni çobanın otardığı qoyunlarla birlikdə daşa çevrilməsi barədə çox danışardılar. Biri düz ortada çiynində yapınçı olan çobanı, digərləri isə onun ətrafında olan qoyunları əks etdirən daş abidə insanı heyrətləndirməyə bilmirdi. Bu doğrudanmı çobanın və qoyunların daşa çevrilməsi idi?! Yoxsa Allahın bir sehri, möcüzəsi idi?! Hər halda qeyri-adi bir mənzərə idi. İndi, gəl aç, görüm, bu mənzərənin sirrini, sehrini?!