İlk kompüter necə yaradılıb

Dastlabki USB flesh-disklar sotildi, bu esa ma’lumotlarni qayta boshqarish tizimini takomillashtirdi.

Kompyuter tarixi

Shu kunlarda biz kompyuterlar dunyosini hayotimizning deyarli barcha jabhalarida ishlatib, uni oddiy qabul qilamiz; elektron pochta xabarlari, oqim, ijtimoiy tarmoqlar, ish joyida va, albatta, ma’nosiz o’yinlar uchun (men sizga qarayman Clash of Clans!).

Savol shuki, biz haqiqatan ham ushbu texnologiya qayerdan kelib chiqqanligini bilamizmi?

Birinchi kompyuterni yoki birinchi zamonaviy kompyuterni kim ixtiro qilganini bilasizmi?

Ikkalasi o’rtasida farq bormi? Xo’sh, biz buni bilish uchun shu erdamiz.

Kompyuter nima?

Kompyuter – bu ma’lumotni qabul qilish va natijada ma’lumot yoki signal sifatida ishlab chiqarish uchun dastur tomonidan oldindan belgilangan operatsiyalar ketma-ketligini bajarishga qodir bo’lgan elektron qurilma.

Asl kompyuterlar hammamiz o’rganib qolgan Apple, HP yoki Dell qurilmalariga o’xshash joyda bo’lmagan.

Ular o’rni, telefon uskunalari va vakuum naychalarini ishlatadigan mexanik ravishda boshqariladigan ulkan jugerlar edi.

Asl kompyuter tushunchalarining aksariyati Ikkinchi Jahon urushi paytida ishlatilgan.

Eng mashhuri Alan Turing tomonidan yaratilgan Bomba bo’lib, u nemis Enigma kodlarini ochishda yordam bergan.

Bu erda biz kompyuterga, barchamiz yaxshi biladigan kompyuterning versiyasiga, shuningdek, unga ta’sir qilgan texnologiyaning asosiy ishlanmalariga e’tibor qaratamiz.

Shaxsiy kompyuter yoki Shaxsiy kompyuter texnologiya uchun juda katta sakrash edi va buning hammasi birinchi mikroprotsessorning rivojlanishi tufayli mashinalarni ancha arzon narxlarda sotilishiga imkon berdi va ularni iste’mol tovarlariga aylantirdi.

Kompyuter atamasi ish stoli, noutbuk yoki planshet kabi ko’plab sohalarni qamrab oladi.

Bu to’liq ro’yxatga yaqin emas, ammo bu erda muhim kompyuterlar va texnologiyalarning vaqt jadvalini keltirilgan.

1977

Uy kompyuterlarining birinchi to’lqini, “Uchlik”, Bayt jurnali tomonidan dublyaj qilingan.

Bular TRS-80 birinchi oyda 10000 dan oshiq sotilgan edi, shuning uchun u Z80 mikroprotsessoriga ega edi.

Commodore PET yangi sotuvga chiqarilgan MOS 6502 mikroprotsessoridan foydalangan va yuqori rangli grafikasi tufayli tezda Apple II tomonidan kaltaklangan va hatto standart ravishda kassetadagi “Breakout” o’yini bilan birga kelgan.

Bularning barchasi 4KB yoki 8KB RAMni taklif qildi, BASIC dasturlash tili va kassetalarni saqlash vositalaridan foydalangan.

1978

5 ¼ ”disket chiqarildi va avvalgi versiyalari bo’lgan bo’lsa ham, ular kompyuter uchun juda qimmat edi.

5 ¼ ”kompakt-disk chiqarilguncha kompyuter ma’lumotlarini saqlashning eng keng tarqalgan shakli edi.

1981

Men eng yaxshi eslagan operatsion tizim Windows 95 ishga tushirildi va katta muvaffaqiyati tufayli tizim uzoq vaqt davomida birinchi o’rinda turdi.

Plug and play kontseptsiyasidan foydalangan va ikonik start tugmasi, vazifalar paneli va minimallashtirish / maksimal darajaga ko’tarish va yopish imkoniyatiga ega bo’lgan ichki o’rnatilgan Internet-quvvatlashga ega bo’lgan birinchi Windows OS 95 bo’ldi.

1998

Har kimning sevimli qidiruvi Google yaratildi. Google veb-sahifalarni ko’rib chiqishda ko’plab o’zgarishlarni amalga oshirdi va Internetdan ko’proq odam foydalanayotganini ko’rdi.

1999

Apple yangi iBook-ni chiqardi, bu yangi sanoat standartidagi simsiz platforma uchun Wi-Fi uyasiga ega bo’lgan birinchi qurilma va boshqa brendlar tezda unga ergashdilar.

Wi-Fi uy sharoitida hisoblash ishlarini keskin yaxshilab, qaerda bo’lishingizdan qat’i nazar, ulanishga imkon beradi, demak, kompyuterlar tez orada yotoqxonalar va ishxonalarda kabelga ehtiyoj sezmay odatiy joy bo’lib qoladi.

2000

Dastlabki USB flesh-disklar sotildi, bu esa ma’lumotlarni qayta boshqarish tizimini takomillashtirdi.

Biroq, bu disketkalar uchun bo’lgani kabi CD uchun ham tezda o’lim bo’lmaydi.

2001

Zamonamizning eng ommabop operatsion tizimi – Windows XP chiqarildi.

XP hamma uchun talab bo’lgan standartga aylandi, uning hayoti davomida ko’plab versiyalar mavjud edi va eng yangi texnologiyalarni qo’llab-quvvatladi, shu jumladan masofaviy ish stoli, tizimni tiklash va shifrlash tizimi.

2002

Microsoft Tablet PC, nomidan ko’rinib turibdiki, birinchi haqiqiy kompyuter uslubidagi planshet edi.

U qalamga asoslangan sensorli displeydan foydalangan va Windows XP planshet versiyasini boshqargan, ammo og’irligi tufayli unchalik muvaffaqiyatga erishmagan.

Bu, shuningdek, rasmiy ravishda 1 milliard kompyuter sotilgan yil edi.

2004

Uyda hisoblash uchun o’yinni o’zgartiradigan yil. Facebook shu kungacha 1 milliarddan ortiq foydalanuvchini jalb qila boshladi.

Internetga ulanishning sodda va arzon usulini taqdim etgan Skype ham chiqarildi.

2005

Bu yil juda sevilgan IBM vafot etdi, chunki u o’zini Lenovo-ga sotdi.

YouTube 2005 yilda ishga tushirilgan bo’lib, barchamizga kechiktirishning cheksiz usullarini taklif qildi.

2006

Bu yil Microsoft-ning eng katta muvaffaqiyatsizligi Windows Vista-ga yo’l berdi.

Vista birinchi marta Bitlocker drayverini shifrlash dasturini, ko’proq yo’naltirilgan media markazini va yangi ko’rinishini taklif qiladigan katta muvaffaqiyat bo’lishi kerak edi.

Biroq, bu muvaffaqiyatsizlikka duchor bo’lgan o’zim ham, matbuot va texnika bilan muvaffaqiyatga erishish juda uzoq edi.

U cheklangan miqdordagi mos haydovchilar kabi ko’plab muammolar bilan muddatidan oldin chiqarilgan.

2007

Asus Netbooks deb nomlangan birinchi ultra portativ noutbuk Eee-ni chiqardi, bu atama Intel tomonidan ishlab chiqilgan.

Eee kichik o’lchamlari, arzonligi va vazni tufayli juda katta muvaffaqiyatga erishdi. U 4 Gb disk va 7 dyuymli ekranga ega edi va o’zlarining versiyasini chiqaradigan ko’plab boshqa brendlar bilan hisoblashning yangi to’lqiniga yo’l ochdi.

Bu yil Estoniya dunyoda uy sharoitida hisoblashning ahamiyatini Internetda umumiy saylovlarni o’tkazishda aniq isbotladi.

Texnik jihatdan uy sharoitida hisoblanmasa ham, bu yil Apple iPhone chiqarildi va planshet singari ko’plab odamlar shaxsiy kompyuterlaridan uzoqlashib ketishdi.

2009

Windows 7, hatto shuncha yillar va qayta ixtirolardan so’ng ham, ko’plab kompaniyalar uchun tanlov.

Windows 7 simsiz ulanish davri uchun Microsoft noutbuklarning muvaffaqiyati va yo’lda ulanish zarurligini anglab etgandan so’ng qurilgan.

2010

Barchaning eng taniqli plansheti bo’lgan Apple iPad dunyoga keldi.

9,7 dyuymli sensorli displeyi va mavjud dasturlar to’plami bilan u tez orada xaridorlar orasida katta shov-shuvga aylandi va raqobatdosh Android-ga asoslangan qurilmalar bozorni suv bosa boshladi.

2012

Microsoft Surface ajraladigan klaviatura va tepki bilan har ikkala dunyoning eng yaxshisi, sizga planshetning qulayligi va noutbukdan foydalanish imkoniyatini berdi.

Bu, shuningdek, sensorli dastur va plitka interfeysi bilan Windows 8 ning davri edi.

Windows 8 sensorli qurilmalar va an’anaviy shaxsiy kompyuterlar bilan ishlash uchun birinchi haqiqiy ko’p platformali dasturiy ta’minot edi. Unda dasturlar bozori bo’lgan Windows do’koni namoyish etildi.

Sensorli qurilmalar uchun ajoyib tizim bo’lsa-da, an’anaviy kompyuter uchun unchalik muvaffaqiyatli bo’lmaganday tuyuldi, eng katta shikoyat esa start tugmasi.

2013

Apple MacBook inqilobli Retina displey texnologiyasidan foydalangan, uning dyuymiga 400 piksel va atrofidagi eng nozik noutbuklardan biriga aylangan.

2015

Windows 10 chiqarildi, birinchi oyda 10 ta ishlaydigan 75 million qurilmani ko’rish uchun OSni bepul yangilash.

Microsoft, albatta, chegaralarni oshirib, tizimni sezilarli darajada yaxshilab, Cortana deb nomlangan Apple kompaniyasining Siri-ga o’xshash ovozli tizimni taklif qildi va boshlang’ich satrining qaytishi ko’plab skeptiklar yana bir bor Microsoft-ga tushishdan xursand bo’lishdi.

Xulosa

Shunday qilib, biz boramiz, birinchi kompyuterlar asosan urush o’yinlari uchun qurilgan ulug’vor mexanik mashinalardan boshqa narsa emas edi.

“Uchbirlik”, ayniqsa, Apple uchun birinchi sakrash bo’ldi, uy kompyuterini o’rnatdi va Commodore 64 va Apple Macintosh kabi qurilmalarga yo’l ochdi, bu esa kompyuterni yanada arzonlashtirdi va ish stoliga GUI kabi yangi tushunchalarni kiritdi. dunyo.

Noutbuklarning yaratilishi uy kompyuterining oxirini yozganday tuyuldi, foydalanuvchilar ushbu qurilmalarning portativligini katta hajmli ish stoliga nisbatan juda yaxshi ko’rdilar va planshet o’zining teginish texnologiyasi va kattaligi bilan ko’pchilik mijozlar uchun tobutning so’nggi mixi bo’ldi.

Disketdan fleshkaga, Windows 1.0 dan 10 gacha, Apple II-dan Asus Eee-ga qadar bo’lgan har qanday kontseptsiya bizning kompyuterimiz va umuman uy kompyuterimizdan foydalanish uslubimizni tubdan o’zgartirdi.

Har doim yangilarga, tezkorlarga, osonlarga va boshqalarga xohish bo’ladi va men shaxsan kelajak kutayotganini kutishim mumkin emas.

2009 yilda noutbuklar rasmiy ravishda ish stoli kompyuterlarini, 2013 yilda esa planshetlar statsionar kompyuterlarni va noutbuklarni ortda qoldirib, 2016 yilga kelib 200 million donadan oshdi.

Shunday qilib, siz qaysi qurilmani o’qiyotganingizda, qaerdan kelib chiqqanligini, asl nusxalarini eslang va barchasi biz kompyuter deb bilgan narsalarning chegaralarini oshiradi.

İlk kompüter necə yaradılıb?

X əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab edilən kompüter texnologiyası böyük bir sürətlə inkişaf edərək, cəmiyyətin inkişafetdirici qüvvəsinə, elmi-texniki, iqtisadi tərəqqinin, ictimai-siyasi münasibətlərin, bir sözlə həyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Bu gün dünyamızı kompütersiz təsəvvür etmek demək olar ki, mümkün deyil. Artıq bütün sahələrdə kompüterin istifadəsi bizim gündəlik işimizə çevrilmişdir.komputer+9
Kompüterlərin yaranmasından yetmiş ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, bu müddət ərzində onlar çox böyük sürətlə inkişaf etmişdir. Bu inkişaf yolu kompüterlərin istehsalında, həcmində və funksionallığında özünü açıq şəkildə büruzə verir. Kompüterlər, yalnız hesablama əməliyyatı aparmağa qadir olan, istehsalı və istismarı böyük xərc tələb edən böyük həcmli cihazlardan, kütləvi istehsal edilən, çox funksiyalı və maya dəyəri az olan, kiçik ölçülü cihazlara çevrilmişdir. Kompüterlərin sürəti, böyük həcmli informasiyaları qəbul etmək, saxlamaq və emal etmək qabiliyyəti kəskin surətdə yüksəlmişdir.
İstifadəçi kompüterlərdə tələb olunan məsələləri həll etmək üçün dəqiq başlanğıc informasiyalar, səhvsiz alqoritm və səmərəli proqram təminatına malik olmalıdır. Belə proqramların yaradılması isə kompüter texnikasının arxitekturasını və funksional imkanlarını, alqoritmik dilləri bilməyi və proqramlaşdırma vərdişinə malik olmağı tələb edir.
Bəs kompüter nədir?
Kompüter, istifadəşidən aldığı məlumatlarla məntiqi hesablamalar aparan, hesablamaların nəticəsini saxlaya bilən, saxladığı məlumatlara istənilən vaxt yenidən işlənə bilinən bir elektron maşındır.
Kompüterlər müvafiq proqram təminatı vasitəsilə rəqəmli informasiyanın yaradılmasını, emal edilməsini, etibarlı saxlanılmasını və operativ mübadiləsini təmin edən universal qurğudur. Başqa sözlə, kompüterlər informasiya ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş proqramla idarə olunan elektron qurğulardır.
Kompüterlər sürətli təkamül yolu keçmişlər və bu gündə təkmilləşməkdə davam etməkdədirlər.

Kompüterlər və onların inkişaf tarixi

İlk gerçək “Kompüter” İngilis riyaziyyatçısı Charles Babbage (1792-1871) tərəfindən hazırlanmışdır. Ancaq onun yaşadığı illərdə texnologiya çatışmazlıqlarından, hazırladığı maşınlarda əməliyyat sistemləri mövcud deyildi. Bu səbəbdən də Charles Babbagenin hazırladığı elektron maşınlar müvəffəqiyyətsizliyə uğradı.Charles Babbage 500_SS500_
Babbage’ ın müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnən işlərindən sonra, II. Dünya müharibəsinə qədər olan dövrdə demək olar ki, az bir inkişaf olmuşdur. 1940cı illərdə isə, Harvard Universitetində Howard Aiken, Princeton Universitetində John Von Neumann və Amerika ilə Almaniyadakı bəzi digər araşdırmaçıların işləri nəticəsində vakuum balonları(lampalar) istifadə edilərək bəzi elektron maşınların inkişaf etdirilməsi mümkün oldu. Ancaq bu inkişaf etdirilən maşınlar son dərəcə böyük və on minlərlə lampalardan təşkil edilmiş və bu gün evlərdə istifadə edilən kompüterlərdən çox daha yavaş işləyirdilər.
Bu dövrdə maşının həm dizaynını verən, həm emalatını edən, həm proqramlaşdıran, həm işlədən və həm də baxımını edən kiçik bir qrup olmalı idi. Bütün proqramlaşdırma, idarə panelindəki əlaqədar yerlərə, əlaqədar kabelləri taxaraq maşın dili ilə edilərdi. Əməliyyat sisteminin isə adı belə xatırlanmamaqda idi. Sonraları 1950ci illərin başında kartlı maşınların inkişafı ilə proqramların kartlara yazılıb buradan oxudulması təmin edildi, lakin digər hadisələr tamamilə eyni olaraq qalırdı.

Kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən işlənib verilmişdir. Həmin prinsiplər əsasında 1946-cı ildə ABŞ-ın Pensilvaniya ştatında Con Mokli və Presper Ekkertin rəhbərliyi altında ENIAC adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir. Məhz həmin tarix kompüterlərin yaranma tarixi hesab olunur. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra ədəbiyyatlarda ilk kompüterin 1943-cü ildə məhşur alim Allan Turinqin rəhbərliyi altında Böyük Britaniyada yaradıldığı və ikinci dünya müharibəsində alman məxfi məlumatlarının “oxunması” üçün istifadə edilən “Collos” kompüterinin olması iddia olunur. Lakin əksər alimlər “Collos” kompüterinin texniki imkanlarının zəif olması səbəbindən onu yalnız kompüter yaradılmasında atılan önəmli addımlardan biri hesab edərək, “kompüter erasının” məhz ENIAC kompüterilə başlandığını qəbul edirlər.

Hesablama texnikasının əsas inkşaf mərhələləri.
İlk hesab vasitəsi e.ə.V-əsrdə Çində Abak adı ilə hesablama cihazı yaradıldı.
İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır;
1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır;
1830-cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstmişdır. Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur;
1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir.

Koмpüterin arxitekturasında C.F Neyman prinsipi

Nəsilin bəzi nümayəndələrini çıxmaqla bütün nəsil kompüterin arxitektu¬ra¬sında məşhur Amerika alimi Con Fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif etdiyi prinsipləri əsas götürülür. Başqa sözlə desək indiki kompüter hələ ki, Neyman arxitekturası ilə qurulur. Fon Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdalılardır:
1) Kompüter proqramla idarə olunan avtomatmaşındır, yəni kompterin işləməsi üçün proq¬ram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər tərəf¬dən isə qoyulmuş məsələni həll edir.
2) Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Yaddaş birölçülü və xəttidir, yəni sözlər vektor şəklindədir. Həmin yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır.
3) Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilər.
4) Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir.
Kompüter texnikasının inkişaf mərhələlrində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompüterə qoyulan tələblərin böyük hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir. Kompüterin aparat vasitələri ilə proqram vasitələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin yeni səviyyədə təşkil olunan arxitekturaya gətirib çıxardır.(Şəkil 1)

Kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi struktura malikdir. Neyman arxi¬tekt¬uralı hər bir kompüter iki hissədən: mərkəzi və periferiya (xarici)-dan ibarətdir. Mərkəzi hissə hesab məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DVQ) ibarətdir. Müasir kompüterdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə və xaric etmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterdə (I vəII nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat proqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir.

I nəsil kompüterlərin istehsal olunması.

Bu mərhələ ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer) kompüterinin yaradılması ilə başlayır və 1946-1958-ci illəri əhatə edir. Birinci nəsil kompüterlərin element bazası çoxsaylı elektron lampalar idi. Onlar elmi-texniki məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Həddən artıq baha olduğundan əsasən hərbi-sənaye kompleksində və dövlət təşkilatlarında istifadə olunurdu. Bu kompüterlər böyük həcmə və kütləyə malik idi. Elektron lampalar böyük həcmli elektrik enerjisi sərf edirdi və tez qızırdı. Buna görə də əlavə soyutma sistemindən istifadə olunurdu. Məsələn, ENIAC (ENIAC kompüteri 9 il – 1955-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir) kompüterində 178468 elektron lampa, 7200 kristallik diod, 4100 maqnit elementləri istifadə olunmuşdur və o, 30 ton ağırlığında olub, 200 kvadrat metr sahəni tuturdu, 150 Kvt elektrik enerjisi sərf edirdi. Birinci nəsil kompüterlər yalnız saniyədə 10-20 min əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. Belə ki, adicə loqarifmik və triqonometrik funksiyaların hesablanması üçün bir dəqiqədən artıq vaxt tələb olunurdu. Əməliyyatlar yalnız ardıcıl – bir əməliyyat qurtardıqdan sonra digər əməliyyat yerinə yetirilirdi. Elektron lampaların istismar müddəti qısa olduğundan kompüterlər texniki cəhətdən də etibarlı deyildi. Kompüterlərin operativ yaddaşı zəif olub, 512-2048 bayt təşkil edirdi. Operativ yaddaş qurğusu olaraq ilk vaxtlar civə doldurulmuş kicik diametrli borulardan, sonra isə ferromaqnitlərdən istifadə olunmuşdur. Birinci nəsil kompüterlər üçün proqramlar konkret kompüter üçün unikal olan “maşın dilində” tərtib edilirdi. Bu proqramlar həddən artıq mürəkkəb olub, onları yazmaq üçün proqramlaşdırıcıdan kompüterin arxitekturasını dəqiq bilməyi tələb edirdi. Proqramın daxil olunması və yerinə yetirilməsi idarəetmə blokunun açarları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu proses mürəkkəb olduğundan və proqramda meydana çıxan səhvlərin aradan qaldırılması zərurəti proqramın daxil edilməsi və yerinə yetirilməsi prosesinin proqramlaşdırıcı tərəfindən yerinə yetirilməsini tələb edirdi. Bu nöqsanlara baxmayaraq birinci nəsil kompüterlər o dövr üçün elmi-texniki tərəqqinin ən böyük nailiyyəti hesab olunur və mürəkkəb, əvvəllər həlli mümkünsüz hesab edilən elmi, mühəndis məsələləri həll etdi. Bunun nəticəsində bir sıra elm və sənaye sahələrində fundamental nəticələr əldə olundu. Xüsusilə, atom fizikası və energetikası, riyaziyyat, astronomiya və hərbi-sənaye kompleksi sürətlə inkişaf etməyə başladı. Qərb dünyası ilə müqayisədə kecmiş SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda kompüterlər bir qədər gec, keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq istifadə edilmişdir. Sovet sənayesi MESM, BESM, Strela, M-1, M-2, M-3, Minsk-1, M-20, Ural-1, Razdan və s. birinci nəsil kompüterlər istehsal etmişdir.
MESM (Малая Электронная Счетная Машина) 1950-ci ildə S.A.Lebedevin rəhbərliyi altında Ukrayna Elmlər Akademiyasının Elektrotexnika İnstitutunda hazırlanmışdır və SSRİ-də yaradılan ilk komputer hesab edilir.

: Birinci nəsil kompüterlər

II nəsil kompüterlərin istehsalı.

Bu mərhələ 1955-1967 -ci illəri əhatə edir. İkinci nəsil kompüterlər element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən ibarət olan kompüterlərdir. Bu kompüterlərdə elektron lampaları Bell Laboratories (ABŞ) firmasında Nobel mükafatı laureatları Uilyam Şokli, Uolter Bratteyn və Con Bardin tərəfindən yaradılmış tranzistorlar əvəz etdi. Tranzistorlar kiçik ölçüyə malik olub, daha davamlı, elektrik enerjisinə az tələbkar idi və təqribən 40 ədəd elektron lampanı əvəz edə bilirdi. Bunun

nəticəsində kompüterlərin həcmi və kütləsi dəfələrlə kiçildi, elektrik enerjisinə tələbat azaldı, maya və istismar dəyəri ucuzlaşdı. Eyni zamanda məhsuldarlığı, funksional imkanları, etibarlığı on dəfələrlə yüksəldi. Məsələn, Mark-1 adlı birinci nəsil kompüter 2,5×17m ölçüyə malik olub, maya dəyəri 500 min dollar idisə, PDP-1 ikinci nəsil kompüteri artıq məişət soyuducusu həcmində olub 20 min dollara satılırdı.
İkinci nəsil kompüterlərdə displeylərdən istifadə edilməyə başlandı. Bu informasiyanın etibarlı qorunmasını təmin etməklə, informasiyanın daxil və xaric olunmasını xeyli asanlaşdırdı. Operativ yaddaşın həcmi artaraq minimum 32 kbayt oldu. İkinci nəsil kompüterlər üçün xüsusi sistem proqram təminatı, o cümlədən informasiyanın paket emalı sistemləri, sonralar əməliyyat sistemləri yaradıldı. Kompüterin arxitekturasından asılı olmayan yüksək səviyyəli alqoritmik dillərin (Fact, MathMatic, Algol, Fortran, Kobol və s.) yaranması və onlar üçün müvafiq kompilyatorun və standart altproqramlar kitabxanasının yaradılması ilə proqramlaşdırılma olduqca asanlaşdı və həll olunan məsələlərin əhatə dairəsi genişləndi.
Kompüterlərin ucuzlaşması və proqram təminatının inkişafı onların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. Kompüterlər artıq elmi-texniki hesablamalar aparmaqla yanaşı maliyyə-iqtisadi, istehsal-texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması üçün tətbiq edilməyə başlandı. Artıq onlar daha çox biznes müəssisələrində, təhsil və layihələndirmə mərkəzlərində geniş istifadə olundu. Azad kompüter bazarı formalaşdı, kompüteristehsalı sürətlə artdı. Bir sıra böyük firmalar, məsələn, IBM, CDC, DEC və s. kompüter istehsalına başladı.
Keçmiş SSRİ-də BESM-3, BESM-4, Ural-11, Ural-14, Ural-16, Minsk-22, M-222, Mir, Nairi ikinci nəsil kompüterlər istehsal olunmuş və istifadə edilmişdir. Onların məhsuldarlığı saniyədə 50-100 min əməliyyat olmuşdu.

* Mətndə orfoqrafik səhv aşkar etdinizsə, səhv olan hissəni qeyd edib Ctrl + Enter düymələrini sıxın.

Kompüter texnikasının yaranma tarixi və inkişaf mərhələləri Hesabın yaranma tarixi

Kompüter texnikasının yaranma tarixi və inkişaf mərhələləri

Hesabın yaranma tarixi

• İlk hesablayıcı kimi Romada əlin barmaqlarından istifadə etmişlər.
• Sonradan bu məqsədlə daşlardan istifadə etməyə başlamışlar.
• B.e.ə. V – IV əsrlərdə ən qədim hesablama vasitəsi – ünanların “abak” adlandırdığı “salamin lövhəsi” yaradılmışdır. Müxtəlif ölkələrdə bu qurğu müxtəlif cür adlandırılırdı. Məsələn, Çində – suan-pan (VI əsr), Yaponiyada – serobyan (XIV əsr), Rusiyada – şotka (XVI əsr).

Hazırda beynəlxalq termin kimi işlədilən “kompüter” ingilis sözü olub (“computer”) “hesablayıcı” (maşın dilində) deməkdir. Bu söz dilimizə gəlməzdən əvvəl onun yerinə “rəqəm hesablama maşını” (rusca “цифровая вычислительная машина”), “Elektron Hesablama Maşını – EHM” (rusca “Электронная Вычислительная Машина” – ЭВМ) və ya “hesablama maşını – HM” söz birləşmələrindən istifadə olunurdu.

• İlk dəfə olaraq məşhur fransız alimi Blez Paskal 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır;
• 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini (toplama, çıxma, vurma, bölmə) yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır. XIX əsrdən başlayaraq arifmometrlərdən geniş istifadə olunmağa başlandı.
• 1830-cu ildə ingilis riyaziyyatçısı Çarlz Bebbic proqramla işləyən, yəni insanın iştirakı olmadan hesablama aparan hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərdi. Maşına perfokartların daxil edilməsi, verilənlərin və nəticələrin isə “anbar”da (yaddaşda) saxlanması nəzərdə tutulurdu. Lakin o vaxtkı texnikanın səviyyəsi bu cür mürəkkəb maşını yaratmağa imkan vermədi. Bebbicin fikirləri sonradan universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoydu. Maşının emalı zamanı BebbicəAda Lavleys kömək olmuşdur. İlk dəfə olaraq bu qadın proqramlaşdırmanın nəzəri əsaslarını vermişdir və o, tarixə “ilk proqramçı” kimi düşmüşdür.
• Yaddaşla və proqramla idarə olunan universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları 1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E.Post (ABŞ) tərəfindən inkişaf etdirildi.
• Proqramla idarə olunan ilk kompüterin yaradıcısı alman alimi Konrad Zus (Conrad Zuse) hesab olunur. Tələbə ikən Zus Çarlz Bebbicin Analitik maşınına oxşar qurğunun yaradılması işlərinə başladı. Onun Z1 adlandırdığı maşın verilənlərin daxil edilməsi üçün klaviaturaya malik idi. Hesablamaların nəticəsi kiçik lampalardan qurulmuş paneldə əks olunurdu. Sonradan o, perfolentlə işləyən Z2 maşınını yaradır. 1941-ci ildə Zus, ikilik say sistemi ilə işləyən Z3 kompüterini yaradır. Təəssüf ki, bu kompüterlər müharibə şəraitində sıradan çıxmışlar.
• Rəqəm hesablama maşınlarının yaradılmasının əsas prinsipləri Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Bu nəzəri əsasların praktiki reallaşdırılması isə ilk dəfə olaraq 1946-cı ildə ABŞ-da elektron lampalı elementlərdə qurulanENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer) adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirildi. Quraşdırılmasına təxminən yarım milyon dollar sərf olunan bu kompüterin çəkisi 28 ton idi və 140 kVt enerji tələb edirdi.

Hesablama texnikasının inkişaf tarixinə uyğun olaraq elektron hesablama maşınlarını (EHM) dörd nəslə bölürlər. Bu nəsillər element bazasına, proqram təminatlarına, texniki və istismar göstəricilərinə görə bir-birindən köklü surətdə fərqlənirlər.

I nəsil (1950-1959) EHM-lər elektron lampalar üzərində yaradılmışdır. Bu tip maşınlar böyük ölçüyə, kiçik əməli yaddaşa, aşağı hesablama məhsuldarlığına malik olub, etibarlı işləmirdi və tez-tez sıradan çıxırdı. Giriş-çıxış qurğularının və xarici yaddaşın funksional məhdudluğu mətni (simvol tipli) informasiyanın emalını çətinləşdirirdi. Odur ki, kompüterlərin tətbiq sahəsi məhdud idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Keçmiş SSRİ-də istehsal olunan I nəsil kompüterlərə misal olaraq MESM, BESM, “Ural”, “Strela”, M-3, Minsk-1, M-20 maşınlarını göstərmək olar.

Bu hesablama maşınları saniyədə təxminən 10000 əməliyyat yerinə yetirirdi.

II nəsil (1960-1969) EHM-də elektron lampalar yarımkeçirici elementlərlə – tranzistorlarla və diodlarla əvəz olundu. Giriş-çıxış qurğuları təkmilləşdirilmiş, böyük tutumlu xarici yaddaş (maqnit lentində) qoşulmuş və mətni informasiyanın emalı mümkün olmuşdur. Xarici qurğularla əsas qurğuların paralel işləməsi məsələsi qismən həll edilmişdir. Alqoritmik dillərdən istifadə etməklə məsələlərin maşında həlli qaydaları xeyli asanlaşmışdır. Kompüterlərin tətbiq sahələri xeyli genişlənmişdir. Sovet İttifaqında istehsal olunan ikinci nəsil EHM-lərə misal olaraq “BESM-4”, “BESM-6”, “M-20”, “Minsk-2”, “Minsk-22”, “Ural-14” və s. göstərə bilərik.

Bu hesablama maşınları saniyədə təxminən bir neçə 100 min əməliyyat yerinə yetirirdi.

III nəsil (1970-1985) kompüterlərin yaradılması üçün zəmin yeni element bazasının – mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı. Qurğuların paralel işləməsi prinsipi daha da təkmilləşdirildi. Nəticədə asinxron dəyişdirilə bilən quruluşdan istifadə etməyə imkan yarandı və eyni zamanda bir neçə proqramın yerinə yetirilməsi (multiproqram rejimi) mümkün oldu. Əsas qurğularla xarici qurğular arasında informasiya mübadiləsinin dinamik prinsiplə təşkili kompüterə müxtəlif sayda müxtəlif tipli xarici qurğuların qoşulmasına imkan verdi. Əməli yaddaşın həcmi xeyli artırıldı, maşınların əməliyyat sistemində müxtəlif emal rejimlərindən (sual-cavab, vaxtın bölünməsi, paket emalı və s.) istifadə edilməsi EHM-in idarə olunmasını asanlaşdırdı. Üçüncü nəsil EHM-in əsasında tele-emal sistemlərinin yaradılmasını həyata keçirdilər. Bu isə uzaqda yerləşən istifadəçilərin terminallar vasitəsi ilə EHM-lərə daxil olub, onlardan lazım olan məlumatların oxunmasına imkan yaratdı. Böyük yaddaş tutumu ilə yanaşı, yüksək oxuma-yazma sürətinə malik olan maqnit disklərindən xarici yaddaş kimi istifadə olunması ilk dəfə III nəsil kompüterlərdə həyata keçirilmişdir.

III nəsil kompüterlərin əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri hesablama prosesinin təşkilində aparat və proqram vasitələrindən birgə istifadə edilməsidir. İnformasiya emalını və proqramlaşdırmanı sadələşdirmək və səmərəliliyini artırmaq üçün əməliyyat sistemlərindən istifadə olunmağa başlandı. Nəticədə proqram vasitələrinin rolu xeyli artdı.

III nəsil kompüterlərinin əsasını ABŞ-ın IBM firmasının yaratdığı IBM 360 və IBM 370 kompüterləri təşkil edir. Onun əsasında keçmiş SSRİ-də «EC ЭВМ» tipli kompüterlər yaradılmışdır. Kompüterlərdən istifadə edənlərin müxtəlif tələblərini ödəmək məqsədilə bu nəsil kompüterlərin bir neçə modeli yaradılmışdır. Hər bir modelin tərkibini məqsədəuyğun şəkildə dəyişdirmək mümkün idi. Bu cür imkan III nəsil kompüterlərin modul prinsipi ilə qurulması əsasında əldə edilirdi. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, maşında konstruktiv və funksional cəhətdən müxtəlif olan qurğular bir-biri ilə universal xarici əlaqələrlə birləşdirilir. Qurğular bloklardan təşkil olunur. Blokların tipini və sayını dəyişdirməklə qurğunun texniki xarakteristikalarını dəyişdirmək olar.

Bu nəsil hesablama maşınlarının bir nümayəndəsi də kiçik (mini) maşınlar sinfinə daxil olan ABŞ-ın DEC firması tərəfindən istehsal olunan PDP və VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan CM-1, CM-2, CM-3, CM-4, CM-1420 və s. maşınları idi. Bu kompüterlər əsasən idarəetmə sistemlərində tətbiq üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bu hesablama maşınları saniyədə təxminən bir neçə 10 milyon əməliyyat yerinə yetirirdi.

IV nəsil (1985-bu günə qədər) böyük və çox böyük inteqral sxem (BİS, ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan illəri əhatə edir. Bu cür inteqral sxemlərdə bir yarımkeçirici kristalda 1000-ə qədər sxem yerləşdirmək mümkün olur. Yəni bir BİS onlarla və yüzlərlə adi sxemlərin yerinə yetirdikləri funksiyaları yerinə yetirə bilir. Odur ki, kompüterin qabarit ölçüləri xeyli kiçilir (10-100 dəfələrlə), iş etibarlılığı isə çoxalır. Əvvəlki nəsil kompüterlərdə əməli yaddaş (ƏY) əsasən maqnit nüvələrində qurulduğu halda, IV nəsil kompüterlərdə ƏY (statik və dinamik yaddaş) inteqral sxemlərində qurulur. Odur ki, ƏY-nin işləmə sürəti və tutumu xeyli artır. BİS-lərdən istifadə maşınların proqram təminatlarının yaxşılaşmasına böyük təkan verdi.

IV nəsil kompüterləri arasında mini və mikrokompüterlər xüsusi yer tutur. 1981-ci ildən mikroprosessorların yaradılması dördüncü nəsil maşınların yeni növünün – fərdi kompüterlərin (ingiliscə Personal Computer – PC) yaranmasına imkan yaratdı. Fərdi kompüterlər IV nəsil kompüterlərin ayrıca sinfini təşkil edirlər. Fərdi kompüterlərin yaradılması, geniş istehsalı və tətbiqi kompüter texnikasında inqilabi nailiyyət hesab olunur. Bunun bir neçə səbəbi var:

• FK ölçülərinə görə xeyli kiçik (hazırda onların stolüstü portativ və cib variantları var) və qiymətcə çox ucuzdur;
• Texniki göstəricilərinə və imkanlarına görə III nəsil orta və kiçik kompüterlərdən geri qalmır;
• Köhnə kompüterlərlə əsasən bu sahənin mütəxəssisləri (proqramçılar, elektron mühəndisləri, operatorlar) işləyə bildiyi halda, fərdi kompüterdən kütləvi alət kimi (məsələn, televizor, telefon və s.) hamı istifadə edə bilər;
• Fərdi kompüterlər çox etibarlıdır və onunla ünsiyyət dialoq formasında aparıldığından, çox rahatdır.

Bu hesablama maşınları saniyədə təxminən bir neçə 100 milyon əməliyyat yerinə yetirir.

EHM-lərin V nəsli dedikdə, bu günün və gələcəyin kompüterləri başa düşülür. V nəsil – kompüter sənayesinin və süni intellektin inkişafını nəzərdə tutan, 80-ci illərdə Yaponiyada qəbul edilmiş genişmiqyaslı dövlət proqramıdır. Beşinci nəslin başlanması, süni intellektin yaradılmasına əsaslanan yeni texnologiyalara keçidi nəzərdə tuturdu. Bu nəslin kompüterlərinə qoülan əsas tələblər bunlardır: təkmilləşdirilmiş insan-maşın interfeysinin yaradılması (nitqin, səsin, obrazların tanınması); Biliklər bazasının və süni intellekt sistemlərinin yaradılması üçün məntiqi proqramlaşdırmanın inkişaf etdirilməsi; Hesablama texnikasının istehsalında yeni texnologiyaların yaradılması; Kompüterlərin və hesablama komplekslərinin yeni arxitekturalarının yaradılması.

Universal kompüterlər yüksəksürətli hesablamalar aparırlar, lakin onlar maqnit disklərində saxlanan böyük həcmli verilənlərin müqayisəsini və çeşidlənməsini yüksək sürətlə həyata keçirməyə qadir deyillər. Bu əməliyyatlar üçün xüsusi obyektyönümlü və məntiqi proqramlaşdırma dilləri yaradılmışdır (əsasən Proloq dilindən geniş istifadə edilməsi nəzərdə tutulur). Bu dillərin strukturu ənənəvi Fon-Neyman arxitekturasından, süni intellektin yaradılması məsələlərinin tələblərini nəzərə alan yeni arxitekturaya keçidi tələb edir.

V nəsil kompüterlər yeni elektron texnologiyası ilə daha miniatür elementlərdə yığılır, daha yüksək məhsuldarlığa və iş etibarlılığına malik olmaqla yanaşı, keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə cavab verməlidirlər.

Kompüterlərin təsnifatı

• super (çox böyük) kompüterlər
• böyük kompüterlər
• orta kompüterlər
• mini (kiçik) kompüterlər
• mikro-kompüterlər

Bəzi hallarda böyük kompüterlərin məhsuldarlığı müəyyən sahələrdə tətbiq üçün kifayət etmir. Bu səbəbdən də super kompüterlərin yaradılmasına ehtiyac yaranmışdır. Bu cür kompüterlərdə hesablamaların paralel aparılması, hədsiz işləmə sürəti almağa imkan verir.

Super kompüterlər çox baha başa gəlir, onların quraşdırılması üçün xüsusi yer və istismarı üçün mütəxəssislər tələb olunur. Bu kompüterlərə misal olaraq SSRİ-də istehsal olunan EC-1065, EC-1066, Эльбрус və Cray Research, Control Data Corporation (CDC) firmalarının kompüterlərini göstərmək olar.

Kompüter texnikasının inkişafının müəyyən mərhələsində (kompüterlərin çeşidinin və imkanlarını məhdud olduğu vaxt) orta maşınların yaradılması məqsədəuyğun idi. Bu kompüterlər böyük kompüterlərə nisbətən az imkanlara malikdirlər, lakin onlar nisbətən ucuzdurlar. Orta kompüterlərə EC sinfinin bəzi modellərini (EC – 1036, EC – 1130 və s.) aid etmək olar. Xaricdə orta kompüterlər IBM, DEC (Digital Equipment Corporation), HP, Comparex və s. firmalarında istehsal olunur.

Kiçik (mini) kompüterlər ölçülərinin və qiymətlərinin böyük kompüterlərə nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq, universal imkanlara malikdirlər. Kiçik (mini) kompüterlər 60-cı illərdə yaradılmış və sonradan böyük sürətlə inkişaf etmişlər. Qiymətlər diapazonunun məhdudluğu (2-4 bayt), arxitekturada magistrallıq prinsipindən istifadə olunması və istifadəçilərlə ünsiyyətin sadəliyi mini-kompüterlərin səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Mini kompüterlərə misal olaraq DEC firmasının istehsal etdiyi PDP və VAX kompüterləri və onların analoqları olan CM tipli maşınları göstərmək olar.

Mikro-kompüterlər. Böyük və çox böyük səviyyəli inteqral mikrosxemlərin (BİS, ÇBİS) hazırlanması texnologiyası bir BİS və ya ÇBİS-də prosessor yaratmağa imkan verdi. Mikroprosessorun kəşfi mikro-kompüterlər sinfinin yaranmasına gətirib çıxardı. Mikro-kompüterlərin təyinedici xüsusiyyəti onların bir və ya bir neçə mikroprosessor əsasında qurulmasıdır.

Mikroprosessorların və mikro-kompüterlərin inkişafındakı nailiyyətlər istifadəçilərə fərdi xidmət üçün və kompüter texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan istifadəçilərin müxtəlif məsələlərin həllinə yönəlmiş fərdi kompüterlərin (FK) yaradılmasına gətirib çıxardı.

Hazırda dünya bazarında geniş yayılmış mikro-fərdi kompüterlərin əsas istehsalçıları IBM, DEC, HP, Apple, Compac, Comparex, Siemens, ICL və b. firmalardır.

Kompüterin arxitekturası və strukturu

Kompüter arxitekturası aparat-proqram vasitələrinin ümumi prinsipləri və müəyyən sinif məsələlərin həlli üçün onların funksional imkanlarını təyin edən xarakteristikalarıdır.

V nəslin bəzi nümayəndələrini çıxmaqla bütün nəsil kompüterlər arxitekturasında məşhur amerikan alimi Con Fon Neymanın 40-cı illərdə təklif etdiyi prinsiplər əsas götürülür. Başqa sözlə desək, kompüterlər hələ ki, Neyman arxitekturası ilə qurulur.

• Kompüter proqramla idarə olunan avtomatdır, yəni kompüterin işləməsi üçün proqram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər tərəfdən isə qoülmuş məsələni həll edir.
• Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Yaddaş birölçülü və xəttidir, yəni sözlər vektoru şəklindədir. Həmin yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır.
• Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparmaq olar.
• Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir.

Kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi strukturu aşağıdakı sxemdə verilmişdir.

Neyman arxitekturalı hər bir kompüter iki hissədən – mərkəzi hissədən və periferiya (xarici) hissəsindən ibarət olur. Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir. Müasir kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan qurğuda birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlərlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir.

• Mikroprosessorkompüterin əsas qurğusu olub, DYQ-də saxlanan hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompüterin ümumi işini idarə edir. Kompüterin işləmə sürəti əsasən prosessorun sürəti ilə təyin edilir. İşləmə sürətini artırmaq üçün prosessor kiçik tutumlu və çox böyük sürətli yerli yaddaşa (keş yaddaşa) malik olur. Hesablama prosesi kompüter üçün əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir. Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir. Proqramın icrası zamanı İQ növbəti əmri seçib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) üzərində aparılmasını müəyyənləşdirir. DYQ-dən götürülən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir. Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir.
• Mikroprosessorun əsas xarakteristikaları: emal edə biləcəyi ədədlərdəki rəqəmlərin sayını müəyyən edən qiymət (8, 16, 32, 64) və takt tezliyidir (1 saniyədə yerinə yetirilən əməliyyatların sayı). Müasir kompüterlərlərdə bu rəqəm MHz-lərlə ölçülür.
• Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompüterin yaddaşında yerləşdirilir. Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir. Yaddaşın tutumu baytlarla ölçülür (kilobayt, meqabayt, giqabayt, terabayt). Kompüterin yaddaşı mürəkkəb quruluşa malik olub, iyerarxik prinsiplə qurulur və müxtəlif tipli yaddaş qurğularından istifadə olunur. Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə bölünür: daxili və xarici.
• Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub, icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması üçündür. Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa müraciət) sürəti yüksək, tutumu nisbətən kiçik olur.

• Əməli yaddaş (RAM – Random Access Memory, operativ yaddaş, müvəqqəti yaddaş) informasiyanın müvəqqəti saxlanılması üçün istifadə edilir. Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir, informasiyanın qəbul edilməsi, saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunur. O, adətən enerjidən asılı olur, yəni kompüter şəbəkədən çıxarıldıqda ƏY-dakı informasiya silinir.
• Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli kiçik olan daimi yaddaş (ROM – Read Only Memory) informasiyanın saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunmur, yəni istifadəçilər tərəfindən oraya informasiya yazılması mümkün deyil. İnformasiya oraya kompüterin hazırlanması zamanı yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz. Daimi yaddaşda tez-tez istifadə olunan proqramlar və verilənlər (məsələn, əməliyyat sisteminin bəzi proqramları, kompüterin düzgün işləməsini yoxlayan proqramlar və s.) saxlanılır. IBM tipli kompüterlərdə daimi yadda saxlama qurğusu ayrıca mikrosxem kimi verilir və burada əməliyyat hissəsinin bir bölməsi – daxiletmə və xaricetmənin baza sistemi (BIOS) saxlanılır. Daimi yaddaş enerjidən asılı deyil, yəni kompüter şəbəkədən çıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır.
• Xarici yaddaşkompüterin periferiya hissəsinə daxildir, informasiyanı uzun müddət saxlamaq üçün istifadə olunur. Bu yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində, maqnit lentində, fləş kartında, optik diskdə və s.) qurulur. İşləmə prinsipinə görə xarici yaddaş iki cür olur: birbaşa müraciətli (sərt disk, fləş-kart, optik disk və s.) və ardıcıl müraciətli (maqnit lenti). Birbaşa müraciətli XYQ nisbətən böyük işləmə sürətinə malik olduğundan, müasir kompüterlərdə ən çox istifadə olunur. Ardıcıl müraciətli XYQ əsasən informasiyanın ehtiyat üçün saxlanması məqsədilə istifadə olunur.
• Daxiletmə-xaricetmə qurğularıinformasiyanın kompüterə daxil edilməsi və kompüterdən xaric edilməsi, həmçinin istifadəçi ilə kompüter arasında ünsiyyətin təmin edilməsi üçün istifadə olunur. Daxiletmə-xaricetmə prosesləri daxili yaddaşdan istifadə edilməklə aparılır. Müasir kompüterlərdə bu qurğulara klaviatura, maus tipli manipulyator, hərf-rəqəm və qrafik çap edən qurğu (printer), displey (monitor), qrafikçəkən qurğu (plotter), skaner və s. aiddir.
• İdarə pultuhesablama prosesinin gedişi zamanı proqramçı və ya operator tərəfindən sistem əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçündür. Kompüterə texniki xidmət göstərildikdə pultun arxasında mühəndis-texniki işçilər oturur. İdarə pultu çox vaxt konstruktiv olaraq prosessorla birlikdə quraşdırılır və İP-nin bir çox düymələri klaviaturada yerləşdirilir.
• Sistem interfeysikompüterin qurğularının qarşılıqlı əlaqəsini və onlar arasında informasiya mübadiləsini təmin edir. Orta, böyük və superkompüterlərdə sistem interfeysi özünün daxiletmə-xaricetmə prosessorlarına (onlara kanallar deyilir) malik olan mürəkkəb qurğulardan ibarət olur. Bu qurğular kompüterin hissələri arasında informasiya mübadiləsinin yüksək sürətlə aparılmasını təmin edirlər. Mini kompüterlərdə sistem interfeysinin funksiyalarını sistem şinləri yerinə yetirirlər. Xarici qurğuların idarə olunması və onların sistem interfeysi ilə əlaqələndirilməsi üçün qrup idarəetmə qurğularından, adapterlərdən və kontrollerlərdən istifadə olunur. Göstərilən idarəetmə qurğuları öz işlərini uyğun idarəedici proqramlar (drayverlər) vasitəsilə qururlar.

Kompüterin əsas xarakteristikaları

• Kompüterin işləmə sürətiprosessorun bir saniyədə yerinə yetirdiyi sadə əməliyyatların sayı ilə təyin olunur.
• Yaddaş tutumu (və ya həcmi)kompüterin yaddaşında saxlana bilən informasiyanın maksimum miqdarı ilə təyin olunur.
• Hesablama dəqiqliyiədədlərin təsviri üçün istifadə olunan mərtəbələrin sayından asılıdır. Müasir kompüterlərdə 32 və ya 64 mərtəbəli prosessorlardan istifadə olunduğundan, kifayət qədər böyük dəqiqlik almağa ikman yaradır.
• Əmrlər sistemiprosessorun yerinə yetirə bildiyi əmrlər toplusudur. Əmrlər sistemi prosessorun hansı əməliyyatları yerinə yetirdiyini, əmrdəki operandların sayını, əmrin formatını təyin edir.
• Kompüterin qiymətiişləmə sürətindən, yaddaş tutumundan, əmrlər sistemindən asılıdır. Qiymətə həmçinin kompüterin tərkibi və ilk növbədə, xarici qurğuların sayı və çeşidi təsir edir. Proqram təminatı da kompüterin qiymətinə xeyli təsir edir.
• Kompüterin iş etibarlılığımüəyyən şərtlər daxilində və müəyyən vaxt müddəti ərzində öz xassələrini saxlamaq qabiliyyətidir.