Layların energetik xüsusiyytlri

“Azərenerji” ASC-nin prezidenti bildirib ki, hələ sovet hakimiyyəti dövründə ulu öndərin həyata keçirdiyi uzaqgörən siyasəti sayəsində Azərbaycanın enerji sistemi tam müstəqil fəaliyyət göstərmək imkanı qazanıb.

Zonalar nazariyasining elementlari.

Elektron nazariyani rivojlanishi natijasida qattiq jismlarning zonalar nazariyasi ishlab chiqildi. Bu nazariyada qattiq jism kristall tuzilishiga ega deb qaralib, shu kristall panjaralar orasida harakatlanuvchi elektronlarning xolatlari o’rganiladi. Kristall panjaradagi elektron ham erkin elektronlar kabi panjaraning davriy potensial maydonida harakat qiladi.

Pauli prinsipiga asosan kristallardagi elektronlar ma’lum energetik holatlarda turaoladi. Bu energetik holatlar energetik zonalarga birikadi. Energetik zonalar esa bir – birlaridan man qilingan zonalar bilan ajralgan bo’ladi. (15.1(a)- rasm).

Atomlarning birlashishi natijasida vujudga keladigan kristallda hosil bo’ladigan zonalarni kelib chiqishini aniqlaylik.

Buning uchun dastlab N dona izolasiolangan atomdan iborat jismni ko’raylik. Izolasiyalangan atomdagi elektronlarning xolati 4 ta kvant soni n, l, m_l , m_s bilan xarakterlanishi bizga maolum, yaoni ular i’tiyoriy energiyaga ega bo’lmasdan diskret qiymatli energiyaga ega bo’ladilar. Bu atomda xar bir xolat energetik diagrammada bitta energetik sat’ni tashkil qiladi. (15.1(b) -rasm).

Agar atomlar bir-birlariga yaqinlashsa, ular orasidagi o’zaro taosir orta boradi, ular orasidagi masofa juda yaqin bo’lsa, xar bir atom qo’shni atom hosil qilgan juda kuchli elektr maydonda turib u bilan o’z maydoni orqali taosirlashadi. Natijada, elektronlarning energetik sat’lari parchalanadi, yaoni N ta bir xil energetik sat’lar o’rniga N ta bir-biriga yaqin, lekin mos kelmaydigan sat’lar xosil bo’ladi. SHunday qilib, izolyasiolangan atomdagi xar bir energetik sat’, kristallarda Nta zich joylashgan zonalardan iborat bo’lgan energetik sat’lar to’plamini xosil qiladi.

Demak, qattiq jismda izolyasiolangan aloxida energetik sat’lar o’rniga energetik zonalar xosil bo’lar ekan.

15.1-rasm

Parchalanish darajasi barcha sat’lar uchun bir xil emas. Atomdagi tashqi elektronlar (valentli) joylashgan sat’lar kuchli taosirga uchrab, ichki elektronlar joylashgan sat’lar esa kuchsiz o’zgaradi.

1) elektronsiz energetik sat’lar zonasi.

2) valent elektronli energetik sat’lar zonasi.

3) ichki elektronlar joylashgan energetik sat’lar zonasi.

15.2-rasm

Energetik zonalardagi energetik sat’lar orasidagi energiya farqi ~ 15 -22 eV bo’ladi, demak energetik zonalar amalda uzluksiz spektrni beradi. Bu esa, o’z navbatida elektronni bitta zona bilan chegaralangan energetik sat’larda harakat qila olishini ko’rsatadi, yaoni berilgan zonadagi elektronlar bir atomdan ikkinchi atomga o’ta olib, xamma atomlar uchun umumiy bo’lib qoladi.

Energetik zonadagi xamma sat’lar elektronlar bilan band bo’lsa, bunday zonani to’ldirilgan zona deb ataladi.

Elektronlar turishi mumkin bo’lgan zonalar ru’sat etilgan zonalar deb ataladi.

Kristallardagi atomlarning xossalariga qarab muvozanatli xolatda ikkita atom orasidagi masofa r₁ ko’rinishda yoki r₂ ko’rinishda bo’ladi, r₁ ko’rinishda xolatlar o’rtasida man qilingan zona hosil bo’ladi, r₂ masofada esa qo’shni zonalar bir-birini berkitadi.

Kristallardagi energetik zonalar, SHredinger tenglamasini yechish bilan aniqlanadi.

Kristalldagi elektronlar deyarli erkin elektronlar bo’lib, ular potensial maydonda harakatlanadi deb qaraymiz. Bu maydonni kristall panjara hosil qiladi.

Bu maydonda xarakatlanyotgan elektronning holati SHredinger tenglamasi bilan ifodalanadi,

bu yerda U – elektronnning potensial energiyasi.

Davriy potensial maydon uchun (15.1) tenglamaning yechimi

ko’rinishda bo’lishini Blox isbotlagan. (15.2) funksiyani Blox funksiyasi deyiladi, bu yerda u_k(r) – panjara davri bilan o’zgaradigan davriy funksiya.

Erkin elektronlar energiyasining to’lqin soniga boliqlik grafigi

15.2 – rasmdagidek, lekin energiyaning qiymati uzluksiz bo’lib ko’ringani bilan ye(k) diskret nuqtalar to’plamidan iborat, ammo bu nuqtalar shunday qalin joylashganki ular tekis chiziq bo’lib ko’rinadi.

Davriy o’zgaruvchi maydon uchun esa ye (k) bolanish 15.3 -rasmdagidek ko’rinishga ega.

15.3-rasm

15.3 – rasmda bir o’lchovli kristall uchun Brillyuen zonasi keltirilgan. ,bunda (n=±1, ±2. ) nuqtalarda ye(k) uziladi va DE_o`,DE_o“, . man qilingan zonalar vujudga keladi.

Agar k = 2p/l – to’lqin uzunligi orqali ifodalasak, ye (k) uzilib, man qilingan zonani xosil bo’lish sharti

2a sina=nl – bu esa Vulpf – Bregg tenglamasi, yaoni atomlar joylashgan tekislikdan qaytayotgan to’lqinning to’lqin uzunligi l ni ifodalaydi.

Xaqiqatan xam elektronlar to’lqin xossasiga ega bo’lib, ularni kristalldagi harakatini elektronlar to’lqinining tarqalishi deb qarash mumkin.

Shunday qilib, kristallarda elektronlar energetik zonalar bo’ylab taqsimlangan bo’ladi.

Elektronlar kristallda past energetik zonadan boshlab yuqori zonalarga qarab to’lib boradi.

Zonalardagi elektronlarning taqsimlanishi va man qilingan zonalarning kengligiga qarab qattiq jismlar o’tkazgich, yarim o’tkazgich va izolyatorlik xossalariga ega bo’ladi (15.4 – rasm).

Дата добавления: 2015-10-29 ; просмотров: 1514 | Нарушение авторских прав

Читайте в этой же книге: Yadrolаrning bo’linish reаksiyalаri | Zаnjir reаksiya. Yadroviy reаktor | Termoyadroviy reаksiyalаr | Kvant tizimining statistik tavsifi | Elektron gazning alayonlanishi | Kristallarning tuzilishi | Kristallardagi nuqsonlar | Kristallarning issiqlik sig’mi | Kristallarda issiqlik o’tkazuvchanlik | Fanonlarning ko’chish jarayoni. |

|	следующая страница ==>
Myossbauer effekti	|	Kristall panjaradagi elektronning harakati.Effektiv massa.

mybiblioteka.su – 2015-2023 год. (0.015 сек.)

41-Ma’ruza. Elektr energetika tizimlari va ularni xususiyatlari. Reja

1. Elektr energetika tizimi va tarmog’ini ta’riflang.

2. Yuqori ishonchlilikni tushuntiring.

Elektr va issiqlik energiyani ishlab chiqarish, uzatish, taqsimlash va ularni iste’mol

qilishni samarali tashkil etish uchun energetika tizimini hosil qilish maqsadga muvofiqdir.

Energetika tizimi qo‘yidagi bir qator afzalliklarga ega.

Yuqori ishonchlilik. Tizimning biror elementi (generator, transformator, liniya va

h.k.) shikastlansa, uning vazifasini boshqa – ishdan chiqmagan elementlar bajarishi

natijasida iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashdagi uzluksizlik saqlab

qolinadi. Shuningdek, mayyan xududda elektr energiya tanqisligi kuzitilgan holatda talab

etiluvchi qo‘shimcha quvvat alohida hududlardagi tizimlarni tutashtiruvchi uzatish

liniyasi orqali etkazib beriladi.

Yuklama maksimumlarining bir xil vaqtga to‘g‘ri kelmaganligidan foydalanish.

Birlashgan energetika tizimining faoliyat ko‘rsatish masshtabi katta bo‘lgan hollarda turli

hududlardagi iste’molchi yoki energetika tizimlari yuklamalarining maksimal qiymatga

erishish vaqtlari turlicha bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda birlashgan energetika

tizimining umumiy yuklama grafigi nisbatan tekislanishi natijasida qo‘shimcha samaraga

Quvvat zahirasini kamaytirish. Quvvatni alohida hududlardagi energetika

tizimlarini tutashtiruvchi liniyalar orqali bir energetika tizimidan boshqasiga uzatish

mumkinligi sababli alohida energetika tizimlaridagi zahira quvvatlarini minimumgacha

kamaytirish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Energetika tizimi holatini optimallash imkoniyatlarining kengayishi. Energetika

tizimi yuklamasini ko‘plab turli tavsiflarga ega bo‘lgan elektr stansiyalari o‘rtasida

samarali taqsimlash, tizim elementlarining samarali yuklanishlarini ta’minlash

Mohirona foydalanish mumkinligi. Elektr tarmoq elementlarini tez ulash yoki

uzish va ularni ta’mirlash imkoniyatlari paydo bo‘ladi.

Yirik agregatlardan foydalanish mumkinligi. Energetika tizimida o‘rnatiluvchi

agregatlarning maqsadga muvofiq bo‘lgan eng katta quvvati tizimning umumiy yuklamasi

bilan belgilanadi. Shu sababli kichik tizimlarda foydalaniluvchi agregatlarning quvvatlari

ham nisbatan kichikdir. Tizimning kattalashishi bilan unda foydalaniluvchi agregatlarning

quvvatlarini oshirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Boshqa tomondan, katta quvvatli bitta

agregatni qurish va undan foydalanish xarajatlari umumiy quvvati unga teng bo‘lgan bir

nechta agregatlarni qurish va foydalanish xarajatlariga nisbatan kichikdir.

Xankəndi

AzVision.az xəbər verir ki, əvvəlcə “Azərenerji” ASC kollektivi Fəxri Xiyabanda ulu öndər Heydər Əliyevin məzarını ziyarət edib, xatirə abidəsinin önünə əklil və gül qoyub. Eyni zamanda tanınmış oftalmoloq-alim, akademik Zərifə xanım Əliyevanın da xatirəsi yad edilib, məzarı üzərinə tər çiçəklər düzülüb.

Sonra energetiklər Şəhidlər Xiyabanına gedərək, Azərbaycanın müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün qorunması uğrunda mübarizədə həlak olan qəhrəmanların xatirəsinə ehtiramlarını bildirərək əbədi məşəlin önünə əklil qoyublar.

“Azərenerji” ASC-nin aparatının Konfrans zalında “Energetiklər Günü” peşə bayramına həsr olunmuş tənətənəli tədbir keçirilib.
Tədbirdə “Azərenerji” ASC-nin prezidenti Etibar Pirverdiyev energetiklərə peşə bayramı münasibətilə təbriklərini çatdırdıraraq Azərbaycanda elektrik energetikasının inkişaf mərhələlərindən söz açıb, respublikamızın müstəqil enerji sisteminin formalaşdırılması üçün ulu öndər Heydər Əliyevin müstəsna xidmətlər göstərdiyini qeyd edib.

“Azərenerji” ASC-nin prezidenti bildirib ki, hələ sovet hakimiyyəti dövründə ulu öndərin həyata keçirdiyi uzaqgörən siyasəti sayəsində Azərbaycanın enerji sistemi tam müstəqil fəaliyyət göstərmək imkanı qazanıb.

“Enerji sisteminin ən böyük istehsal müəssisəsi kimi hazırda da müstəqil dövlətimizin enerji təhlükəsizliyinə öz töhfəsini verən “Azərbaycan” İstilik Elektrik Stansiyası məhz həmin dövrdə inşa edilib. Bununla yanaşı, iri hidroenergetika müəssisələri istismara verilib, çoxşaxəli enerjiötürücü infrastruktur yaradılıb. Dövlət müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonrakı quruculuq dövründə ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında mühüm rolu olan elektrik energetikası sahəsinin təşəkkülü, yeni generasiya güclərinin işə salınması üçün mühüm əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilib.

Enerjisistemin müasir və innovativ texnologiyaların tətbiqi ilə əlamətdar olan, sürətli iqtisadi yüksəlişin tələbatını ödəməyə istiqamətlənmiş yeni inkişaf mərhələsi isə Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə başlanıb və hazırda da uğurla davam etdirilir”.

O, qeyd edib ki, son illərdə Azərbaycanda elektrik energetikası sahəsində böyük potensial yaradılıb, ümumi gücü 2300 MVt-dan artıq olan yeni elektrik stansiyaları, həmçinin, bir neçə yarımstansiya və elektrik verilişi xətləri istismara verilib.

“Enerjisistemin tranzit imkanlarının genişləndirilməsi nəticəsində 2017-ci ildə ölkəmiz elektrik enerjisi ixracatında çox yüksək göstəricilərə nail olub. Enerjisistemin generasiya və ötürmə imkanlarının genişləndirilməsi davamlı prosesdir. Məhz Prezident İlham Əliyevin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilən “Azərbaycan Respublikasında kommunal xidmətlərin (elektrik və istilik enerjisi, su və qaz) inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə elektrik enerjisi sektorunun strateji və prioritet hədəfləri dəqiqləşdirilib, investisiya tələbatlı tədbirlər müəyyənləşdirilib. “Azərenerji” ASC-nin də Tədbirlər Planının icrası ilə bağlı üzərinə düşən vəzifə və öhdəlikləri vaxtında yerinə yetirmək üçün konkret fəaliyyət mexanizmi yaradılıb, bunun əsasında zəruri işlər aparılır”.

E.Pirverdiyev elektrik energetikası sahəsində həyata keçirilən mütərəqqi dövlət siyasəti sayəsində enerjisitemin bundan sonra da sosial-iqtisadi inkişafdakı əvəzedilməz yeri və rolunu layiqincə davam etdiriləcəyinə əminliyini vurğulayıb.

Tədbirdə çıxış edən millət vəkili Aydın Mirzəzadə vaxtilə özünün də energetiklərlə birgə çalışdığını söyləyərək, peşə bayramı münasibətilə onları təbrik edib. O, enerji sistemində görülmüş tədbirlər və əldə olunmuş nailiyyətlərdən danışaraq bildirib ki, bu sahədə mühüm islahatlar və genişmiqyaslı quruculuq işləri həyata keçirilir.

Millət vəkili qeyd edib ki, elektrik enerjisi sisteminin dayanıqlılığı və təhlükəsizliyi daha da möhkəmləndirilir, Azərbaycan regionda elektrik enerjisinin ixracı üzrə mühüm ölkəyə çevrilir.

A.Mirzəzadə “Azərenerji” ASC-nin kollektivinə qarşıya qoyulmuş məsul və şərəfli vəzifələrin yerinə yetirilməsində müvəffəqiyyət arzulayıb.

Sonra “Azərenerji” ASC-nin Mərkəzi Dispetçer İdarəsinin rəis müavin, Baş dispetçeri çıxışından energetik peşəsinin məsuliyyətli və şərəfli olduğunu və ona verilən “Əməkdar mühəndis” fəxri adının təkcə özünə deyil, bütövlükdə kollektivə dövlət başçısı tərəfindən göstərilən diqqət və qayğını əks etdirdiyini bildirib. Daha sonra enerjisistemin fəaliyyətindən bəhs edən “Strateji hədəflərə doğru” sənədli filmin nümayiş etdirilib. Sonda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevə tədbir iştirakçıları adından müraciət oxunub.

Qeyd edək ki, “Energetiklər Günü” peşə bayramı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il 13 oktyabr tarixli 446 saylı Sərəncamı ilə təsis edilib.