Məktəb coğrafiyası

Hələ erkən daş dovrundə (neolitdə) ovcular heyvanların arxasınca uzaqlara gedir, yavaş-yavaş Yer

Məktəbdə coğrafiya həftə: fəaliyyəti, plan və təhlili inkişafı

diqqət bir çox üçün xarici fəaliyyətinə ödənilir müasir məktəb tədris prosesinin uşaqlar cəlb etmək. Bu iş mövzularda uşaqların motivasiyasını artırmaq üçün edilir.

Coğrafiya elmləri aiddir həyati vacibdir, lakin onu oxuyan maraqlı uşaq çox kiçik bir sayı. motivasiya yaxşılaşdırılması üçün bir yol məktəbdə coğrafiya bir həftə keçirilməsi nəzərdə edilə bilər. Bundan əlavə, obyektiv həftə görüşmək üçün professional oriyentasiya uşaq və doğma torpaq üçün bir sevgi inkişaf.

hadisə təşkilat

Bu hadisə kompleks quruluş təşkilati məsələlər bir sıra tələb edir. Bu aşağıdakılar daxildir:

• plan tərtib;
• Tədbirin ətraflı hazırlanması;
• müxtəlif müsabiqələr, viktorinalar, konfranslar, təqdimatlar və script yaradıcılıq layihələri daxil edilməsi;
• professional fəaliyyət coğrafi bilik tələb insanlarla görüşlər təşkil.

“Həftə məktəbdə Coğrafiya” adlı yaradıcı layihə həyata keçirərkən tədbirlər planlaşdırılması müəllim tərəfindən tərtib riayət tələb inkişaf edir.

fəaliyyət planı tərtib

plan məktəbdə coğrafiya bir həftə etmək üçün, müəllim ilk hədəfləri ilə uyğun olacaq tədbirin highlights üçün müəyyən etməlidir. Sonra tələbələr və onların maraqları yaş əsasında həyata keçirilməsi üçün ən yaxşı formasını seçmək lazımdır. Və yalnız bundan sonra siz hadisə baxılması üçün bulletin board yerləşdiriləcək əvvəl 10-14 gün üçün məktəbdə coğrafiya həftə yekun plan edə bilərsiniz. Təxmini tədbirlər planı cədvəldə təqdim etdi.

həftə / sayı günü

Coğrafiya viktorina (fasilələri zamanı keçirilən).

Oyun (9 dərsləri, tamaşaçı tərkibi şagirdləri məktəb sonra keçirilməsi – hər kəs) “Dahi və ağıllı”.

(Ərazi Xəritəçəkmə crossword bulmacalar, təsvirlər) coğrafiya yaradıcı işləri sərgisi.

Coğrafi imla (vaxt – dəyişiklik).

oyun “coğrafi pəncərə sarğı” (siniflərdə 7-8 tələbələr üçün məktəb sonra keçirilməsi).

(Siniflərdə 10-11 tələbələr üçün məktəb sonra keçirilməsi) KVN oyun.

Wall qəzet müsabiqə (iştirakçıları – dərsləri 5 11).

Photo müsabiqə (siniflərdə 5-11 iştirakçı) “doğma səyahət”.

maraqlı insanlar (- Derece 5-11 iştirakçıları) ilə Axşam görüşü.

nəticələr yekun vuraraq.

Həftənin mövzu bağlanması münasibətilə təntənəli xətt.

planlaşdırma, siz də tələbələri cəlb edə bilər.

Development fəaliyyəti

plan edilir sonra, hadisənin dərhal inkişaf davam edə bilərsiniz. iş yükü çox böyük olduğundan, coğrafiya müəllimi müxtəlif tələbələri ibarət əlaqədar subyektlərin müəllimləri, eləcə də yaradıcı aktiv kömək gətirə bilər. Onlar otaq əsərləri və dizayn sərgiləri təşkil kömək edə bilər.

“Məktəbdə Coğrafiya həftəsi” (inkişaf fəaliyyəti) üçün script təhsil müəssisəsinin arxiv qəbul edilə bilər. Yalnız bütün uşaqlar hələ bir xüsusi komanda üçün unikal və onların təmiri plan var ki, xatırlamaq lazımdır.

“Məktəbdə Coğrafiya həftəsi” kimi irimiqyaslı layihəni hazırlayarkən fəaliyyəti aşağıdakı növləri ola bilər:

• müsabiqələr, bulmacalar;
• insan həyatında elm istifadə yönəlmiş viktorina;
• tur “doğma torpaq guşələrindən”, “dostlarım küçələrində,” “Necə Hava Station”, “Kainatın geniş expanses”.

düzəliş məktəb və həftənin mövzu

Uşaqlar islah məktəbləri, onlar gələcək məşğulluq üçün mövzularda əsas bilik, bacarıq və qabiliyyət master lazımdır, çünki bəlkə də daha mövzu həftə aparılması lazımdır.

islah məktəb Həftəsi coğrafiya orta daha bir az fərqli məzmun olmalıdır. Bu halda, siz tez-tez elm dünyasına səyahət dəvət ssenari olmalıdır.

Adətən uşaqlar təhsil data çox fəal adlı layihə iştirak edir “Həftə məktəbdə coğrafiya”. Development fəaliyyəti mövzuyla əlaqədar yaradıcı vəzifələri daxildir, və onlar tələbələrin praktik bacarıqlarının inkişafına diqqət edilməlidir. Məsələn, tapşırıq: “orient kompas”, “Necə meşədə getmək üçün” “bir xəritə oxumaq”. intellektual oyunlar aparılması əlbəttə mümkündür. Amma sual uşaqların xüsusiyyətləri uyğun olmalıdır.

Coğrafiya və fənlərarası rabitə

Hal-hazırda, yeni federal dövlət təhsil standartlarının çıxması səbəbiylə çox diqqət fənlərarası rabitə məktəblərdə verilmişdir. Buna görə də, “məktəbdə Coğrafiya həftəsi” adlı layihəsinin hazırlanması iş xarakteri daxil edilməlidir tədbirlər inkişaf edir. Nümunələr aşağıda təqdim olunacaq.

Yer + biologiya (Enigma):

Gəmilər orada Breakin.

məktub aid varsa,

Mən havada uçacaq. (Reef – boyun.)

Coğrafiya + ədəbiyyat. uşaqlar adı coğrafi xüsusiyyətləri aiddir ədəbiyyat əsərləri geri tapşırıq verilir. ( “Moskva Sankt-Peterburq Journey”, “Borodino”, “Quiet Don vəsaitlərinin hərəkəti”.)

+ Rus dilinin coğrafiyası. Şagirdlər coğrafi xüsusiyyətləri var olan Rusiya atalar, yazmaq lazımdır. ( “Kiyevə Language gətirəcək” “necə çaya batmış etmişdir.”)

Tədbirin təhlili

Tədbirin yazılı təhlili – məktəbdə Development Time coğrafiya nəhayət (konfransının sonra) başqa əhəmiyyətli nöqtə olmalıdır.

Tədbirdə fənn müəllimləri iki dəfə sərf lazımdır:

• birlikdə uşaqlar ilə, tədbirin müsbət və mənfi aspektləri haqqında fikirlərini dinləmək;
• özünü analiz, bu halda, müəllim ətraflı hər bir an təhlil və istifadə aktuallığını qiymətləndirmək lazımdır.

A yazılı təhlili növbəti müəllimlərin Şurasının müəllim heyəti göndərilir. Önümüzdəki illərdə əlavə ders fəaliyyəti bu cür istifadə ehtimalı üzərinə hansı bir hökmü sonra.

afterword

Ümumiləşdirilməsi, biz məktəbdə fənn həftə coğrafiya aşağıdakı amillərdən asılıdır ki, demək olar:

• bütün təşkilati aspektləri tədbirin vaxtında hazırlanması;
• əlaqədar mövzularda və tədbirdə iştirakı müəllimləri ilə fəal qarşılıqlı;
• Uşaqların yaşına uyğun təlim tapşırıqları;
• davranış müxtəlif formalarda istifadə.

Zaman müəllim öz işinə məsuliyyətli yanaşma maraqlı və həftənin mövzusu uşaqlar üçün faydalı sərf edəcək!

Məktəb coğrafiyası

2020-08-07 12:49:00

Coğrafiya kabinetləri necə qurulmalıdır?

Məktəbdə coğrafiya kabinetləri və muzeylər Müasir dövrdə coğrafiya elmi sahəsində aparılan tədqiqat işlərinin nəticələri yeni yaradılan vəsaitlər sistemində (xəritə, sxem, plan, coğrafi rəsm, şəkil və s.) öz əksini tapır. Məlum olduğu kimi, məktəbdə şagirdlər başqa fənlərlə yanaşı coğrafiya fənninin əsaslarını öyrənirlər. Ölkəmizdə elmin, mədəni və texniki tərəqqinin sürətli inkişafı coğrafiya fənni üzrə tədris vəsaitinin müntəzəm olaraq təkmilləşdirilməsinə səbəb olur. Bu fənlərin tədrisi zamanı qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biri də müxtəlif növlü vəsaitləri toplayıb, yeri gəldikcə dərslərdə onlardan istifadə etməkdir. Bu iş isə məktəbdə coğrafiya kabinetində həyata keçirilə bilər. Coğrafiya fənninin tədrisi üçün xüsusi təchiz edilmiş kabinet zəruridir. Məktəb coğrafiyası dərs kitabını mexaniki surətdə əzbərləməkdən, coğrafi hadisələrin dərindən öyrənilməsinə və izah edilməsinə keçməyə başladığı zaman təbii olaraq tədrisin əyaniliyinə olan tələblər artır. Həqiqətdə də tədris vəsaitinin zənginliyinə, müxtəlifliyinə və əhatə dairəsinə görə coğrafiya biologiya, kimya və fizikadan geri qalmır, halbuki bu fənlərin kabinetsiz tədrisinə yol verilmir. Təkcə bütün ölkələrə aid xəritələrin sayı 30-40-dan az deyildir. Cədvəl və şəkil (divar və albom şəkilləri, stereoskopik şəkillər, diapozitivlər, diafilmlər və s.) kimi tədris vəsaitinə gəldikdə heç elə bir hədd yoxdur ki, müəllim onları topladıqdan sonra kifayət qədər vəsaiti var deyə bilsin. Bundan başqa müəllim qlobuslar və fiziki coğrafiyaya aid müxtəlif cihazları, iri relyeflər, təbii vəsait kolleksiyasını, cizgi ləvazimatını, əməli işlər üçün zəruri olan materialı (qum, gil, yapışqan və s.) habelə atlasları, xəritələri, şəkilləri, müxtəlif illüstrasiyaları, modelləri, təcrübə nümayişinə dair müxtəlif avadanlıqları, əyani vəsaiti nümayiş etdirmək üçün zəruri olan qurğuları, dərs kitablarını, başqa coğrafi ədəbiyyatları yığmaq üçün də bir neçə şkaf lazımdır. Məktəblərin əksəriyyətində coğrafiya kabinetləri olduğu halda, bəzilərində onların zənginləşdirilməsinə, dərslərin kabinet sistemində keçirilməsinə o qədər də diqqət yetirilmir. Bundan başqa, uyğun olmayan otaqda vəsaitin yerləşdirilməsi də (xəritə və şəkillərin asılması, relyeflərin maketinin düzülüşü) bir sıra çətinliklər törədir; belə otaqlarda xəritə asmaq üçün yer və qarmaq olmur, dərs əsasında isə bir deyil, bir neçə xəritə tələb olunur, belə otaqlarda relyefin maketi və ya qlobus qoymaq üçün masa da olmur, diapozitivləri, diafilmləri göstərmək üçün buranı qaranlıq etmək də mümkün olmur və s. Bu cür otaqlarda enidioskop, filmskop, kodoskop və elektron dərslikdən istifadə etmək çox çətindir. Bütün bunlar dərsin xüsusi coğrafiya kabinet-sinfində və ya auditoriyasında aparılmasını tələb edir. Nəhayət, bir ehtiyac da hiss edilir: o da məktəbdə kabinet muzeyi, yaxud tədris vəsaiti və şagird işlərinin daimi sərgisi olmasından ibarətdir. Belə muzeydə şagirdlərin ölkəşünaslıq sahəsində apardıqları işin nəticələri, müxtəlif xəritələr, planlar, profillər, diaqramlar, model və relyef maketləri, uşaqlar tərəfindən toplanmış təbii material nümunələri, həvəskar fotoşəkillər və s. qoyula bilər. Bura, həmçinin coğrafiya səyahətləri haqqında məlumat, onların səyahət xəritəsi, şəkilləri və başqa tədris vəsaiti də qoymaq olar. Beləliklə, əsl mənada ən yaxşı coğrafiya kabineti dörd otaqdan ibarət olmalıdır: 1.Kabinet-sinif (auditoriya), 2.Vəsait saxlanılan kabinet, 3.Kabinet-laboratoriya, 4.Kabinet-muzey və ya daimi ölkəşünaslıq sərgisi. Göstərdiyimiz vəzifələrə xidmət edə bilən və xüsusi təchizatı olan bir otağın olması vacibdir. Xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, artıq Heydər Əliyev Fondunun vəsaiti hesabına yeni tikilən məktəb binalarında yüksək səviyyəli müasir tələblərə cavab verən kabinetlər yaradılmışdır. Həmin kabinetlər təsviri əyani vəsaitlərlə təchiz edilmişdir. Coğrafiya kabinetlərinin dörd tipindən hər birinin ayrılıqda zahiri görünüş cəhətdən ödəməli olduğu tələbləri vardır. Kabinet-auditoriya kifayət dərəcədə böyük olmalıdır. Belə ki, bir sinfin və ayrı-ayrı hallarda (məs: diapozitiv göstəriləndə, elektron dərsliklərdən istifadə edəndə), hətta iki sinfin şagirdləri bura asanlıqla yerləşsinlər. Kabinetlərin zahiri tərtibatının orijinallığı, burada şagirdlər üçün işçi yerlərinin yaradılması, onların mövcud standartlara uyğunluğu, müəllim üçün masanın tərtibi, orada zəruri kommunikasiyaların quraşdırılması, tədris lövhəsi, təsviri əyani vəsaitlərlə təchiz edilməsi didaktik materialların saxlanılması üçün qapalı yerlərin olması vacibdir. Müəllimin masası azı 2 m uzunluqda olmalıdır ki, burada qlobus, relyef və model kimi iri vəsaiti nümayiş etdirmək çətinlik törətməsin. Masanın üstünə elektrik lampası qoymaq üçün yaxınlıqda elektrik sıxacı da olmalıdır, lampadan və qlobusdan istifadə edərək ilin müxtəlif fəsillərində Günəşin Yeri necə işıqlandırmasını izah etmək mümkün olsun. Ön divarda, yazı taxtası ilə yanaşı xəritələr asılmalıdır. Bunlar üçün tavanda xüsusi qurğu düzəldilir və buna ən lazımi xəritələr bənd edilir. İstənilən xəritə lazım olduqca pərdə kimi tavandan aşağı endirilir və istifadə edildikdən sonra yenə yuxarı çəkilir. Əgər belə xəritəni qaldırmaq-endirmək qurğusunun düzəldilməsi çətin olarsa, xəritəni divardakı qarmaqlardan asmaq olar; xəritənin ağacı olmadıqda, onu basma mıxlar vasitəsilə taxta zolaqlara vurmaq lazımdır. Belə nazik taxta zolaqlar kabinet-auditoriyanın divarlarına bir neçə cərgə ilə vurulmalıdır ki, onlardan cədvəllər, şəkillər, diaqramlar, əlavə xəritələr və s. asıla bilsin. Kabinet-auditoriya tavanının ortasında iri qara xətlərlə sinfin meridian və paralel istiqamətlərini çəkib onların üzərinə məhəlli uzunluq və enlik dairələrini qeyd etmək arzu olunur. Əgər kompasın meyli 50-dən artıqsa, onu buradaca qırmızı xətlə göstərmək olar. Tavandan maqnitli iri bir ox asılsa, daha yaxşıdır. Böyük relyefin gipsdən hazırlanmış maketi və bəzən şəkli qoymaq üçün püpitr kimi maili səthli xüsusi altlıqların olması da çox yaxşıdır: bunların üstünə qoyulan relyef formaları və şəkilləri masaya yaxınlaşmadan da asanlıqla görmək olar. Xəritə saxlamaq üçün ən əlverişli üsul xəritələri öz ağaclarına möhkəm sarıyıb qayış bağ və ya qaytanla bağladıqdan sonra divarlara bənd edilmiş dayaz ağac yuvalara dikinə qoymaqdan ibarətdir; bu yuvalar yuxarı tərəfdən adi pəncərə cəftələri ilə bərkidilir, yuxarıdakı hər yuvanın qarşısında döşəmədə də belə yuvacıq vardır ki, xəritənin digər ucu bunun içinə qoyulduqda tərpənmir. Hər xəritəyə yarlıq bənd edilməlidir. Yarlıqda xəritənin adı və nömrəsi yazılmalıdır. Nömrələr sıra ilə getdiyinə görə hər xəritə seriyasının yanından sıra ilə xəritələrin adları yazılmış siyahı asıldığına görə nömrələrdən istifadə edərək istənilən xəritəni tapmaqda heç bir çətinlik törətmir. Götürülən xəritələri öz yerinə qoymaq da çox sadədir. Xəritələri ölkələrə görə ayırmaq daha əlverişlidir; hər ölkənin xəritələri də kateqoriyalara ayrılmalıdır. Xəritə seriyalarının üstündən divara yarlıqlar vurulmalıdır: yarlıq da iri xəritələrə yazılmalıdır. “Dünya xəritələri və yarımkürələr”, “Türk dünyasının xəritəsi”, “Azərbaycanın xəritəsi” və s. Həmçinin kabinetdə təlimin texniki vəsaitləri kinoproyektor, kadoskop, epidiskop, filmskop, hesablama texnikası, televizor, maqnitofon, diapozitivlər, stereoskopik və başqa şəkilləri saxlamaq üçün şkaf olmalıdır; bu şkafa cihaz, model və kiçik relyef formalar da qoyula bilər. Təbii halda olan vəsaiti isə üzü şüşəli sərgi masalarında saxlamaq daha yaxşıdır. Laboratoriyada gil, plastilin, yapışqan, rəng, faner, şüşə, məftil, çəkic, qayçı, mıx və s. üçün, həmçinin kontur xəritələri, müxtəlif cizgi, sxem, rəsm və s. başqa çəkmək işində istifadə olunan millimetrli və başqa kağızları saxlamaq üçün ayrı-ayrı şkaflar olmalıdır. Qlobuslar və telluri şkafların üstünə qoyula bilər. Kabinet kitabxanası, atlaslar, dərs və sorğu kitabları üçün də xüsusi şkaf ayrılmalıdır. Coğrafiya kabineti məktəbdə dərs vaxtında və dərsdən kənar vaxtda aparılan bütün coğrafi işlərin mərkəzi olmalıdır. Coğrafiya dərnəyinin məşğələləri kabinetdə keçirilməli, həmçinin ölkəşünaslıq işləri burada getməlidir. Şagirdlər referatları, divar qəzetləri və cari hadisələrin xəritələri üçün burada material hazırlamalı, xəritə çəkmək, təcrübə üçün cihaz hazırlamaq və təcrübə aparmaq da olmalıdır. Bütün coğrafiya dərslərinin və bu fənnə aid olan əməli işlərin coğrafiya kabinetində aparılması arzu edilir. Buradan, həmçinin xüsusi şərait tələb edən diapozitiv, diafilm, videofilm, tədris kinofilmlərindən, elektron dərsliklər, kompüter dərsləri üçün də istifadə etmək olar. Coğrafiya kabinetlərinin axırıncı tipi daimi sərgisi olan məktəb coğrafiya muzeyindən ibarətdir: buradakı sərgiyə şagirdlər tərəfindən toplanmış müxtəlif coğrafi kolleksiyalar, şagirdlərin coğrafiya üzrə hazırladıqları işlər, həmçinin kursun müəyyən şöbəsini əks etdirən bütün əyani vəsaitlər qoyulur. Bu sərgi bütün tədris ili ərzində tədricən təzələnməlidir: belə kabinetlərdə şagirdlərin dərsdənkənar vaxtda tamaşa etməsi üçün şəkillər, təbii halında olan müxtəlif vəsait, modellər və lazımınca xəritələr də qoyulur. Bütün bunlar dərs dəyişdikcə təzələnir. İstər şagirdlərin müstəqil çəkdikləri və istərsə hazır konturlara əsasən düzəldilən xəritələr, kartoqramlar, diaqramlar, maketlər, şagirdlərin topladıqları material nümunələri, habelə bitki və heyvanat aləminə aid nümunələr ayrı-ayrı mənzərələrə, coğrafiyaya və yaşayışa aid fotoşəkillər – bütün bunlar coğrafiya-kabinet muzeydə yerləşdirilə bilər. Əgər təcrübəli müəllimin rəhbərliyi altında şagirdlər məktəbə əllərinə keçən hər şeyi deyil, müəyyən sahəni aydınlaşdıran müntəzəm sistemli əşyalar gətirərsə, bu iş, şübhəsiz, onlara öhdələrinə götürdükləri hər hansı vəzifəyə ciddiyyət və diqqətlə yanaşmağı öyrədir. Belə təcrübələrin metodiki əhəmiyyətini də danmaq olmaz: şagirdlərin gətirdikləri materialların çoxundan coğrafiya dərslərində əyani vəsait kimi istifadə etmək olar; bunlar uşaqların coğrafi hadisələr haqqında kitablardan əxz etdikləri təsəvvürləri tamamlaya bilər. Məsələn: bu və ya digər rayona xas olan mədəni bitki nümunələri, səciyyə təşkil edən yerlərin və hadisələrin fotoşəkilləri və s. belə metodlardan hesab edilir. Müxtəlif vəsaitdən və hətta xəritələrdən ibarət olan belə sərgiləri yalnız coğrafiya məşğələləri üçün ayrılmış xüsusi otaqlarda təşkil etmək əlverişlidir. Kabinet-muzeylərdə eksponatların yerləşdirilməsi üçün əsas şərt bunların yaxşı görülə bilməsidir. Eksponatlar elə düzülməlidir ki, hər biri rahat görünə bilsin, faydalı təsir bağışlasın və dərsə münasib olması haqqında şübhə oyatmasın. Xəritələr (bunlar, əlbəttə, çox olacaqdır) adi və hətta ən sadə dəstəklər üzərində qoyula bilər. Divar şəkilləri üçün taxtadan düzəlmiş bir neçə sadə çərçivə hazırlanmalıdır, bunlar şüşəsiz olmalı və şəkil bənd etmək üçün heç bir şeyi olmamalıdır. Çünki şəkillər çərçivənin içəri tərəfinə basma mıxlarla bərkidilir və buna görə də asanlıqla dəyişdirilə bilər. Təbii tarixi və texnoloji kolleksiyalara gəlincə, bunlar üçün heç olmasa sadə, lakin kilidlənən şüşəli sərgi masası olmalıdır, çünki əks-təqdirdə materiallar tez itə bilər. Relyef maketləri, modellər, qlobuslar və müxtəlif cihazlar masa üzərinə qoyula bilər. Bir sözlə, kabinet-muzeydə vəsait düzülərkən adi sərgilər nümunə tutulmalıdır; buradakı fərq yalnız ondan ibarət olur ki, kabinet-muzeydə materialların təsnifi coğrafiyanın tədrisinin məqsədlərinə uyğunlaşdırılır. Bu məqsədlə elə tədris vəsaiti toplanmalıdır ki, öyrənilən ölkənin xüsusiyyətlərini əks etdirə bilsin. Onun obyektlərinin xüsusiyyətlərini mümkün qədər ətraflı surətdə göstərsin. Buradakı vəsait bir-birini tamamlamalıdır. Ölkənin relyef təsvirləri xəritədə mükəmməl təsvirini tapmalı, flora və faunanı, məhəlli canlandırmalı, evlərin və başqa binaların modellərini, yaşayış məntəqələrinin tiplərini göstərməli; süxurların, torpaq növlərinin və insan əməyi ilə istehsal olunan məmulatın nümunələri şagirdlərin öz ölkələrinin siması haqqındakı təsəvvürlərini tamamlamalıdır. İzahedici yarlıq və yazıların əhəmiyyəti də nəzərdən qaçırıla bilməz: bunlar qısa və aydın olmalı, sərgiyə gələnlərin əsasən fikir vermələri olduqları ən mühüm cəhətləri göstərməlidir. (Azərbaycan müəllimi) Firduz ƏHMƏDOV, R.Məmmədov adına 269 nömrəli tam orta məktəbin coğrafiya müəllimi Lətifə ƏHMƏDOVA, 251 nömrəli tam orta məktəbin coğrafiya müəllimi

Bu bölməyə aid digər xəbərlər

Bu gün Yer Kürəsi Günüdür

2023-03-20 11:15:21

Novruzun badına gedən DÖVLƏT ADAMI

2023-03-20 09:41:54

Mehriban Əliyevadan Novruz paylaşımı

2023-03-20 09:18:26

Azərbaycan Novruz bayramını qeyd edir

2023-03-20 08:49:02

Son sutkada 48 yoluxma.

2023-03-19 17:22:00

Yer canlı planetdir, Ay kimi ölü deyil – Məktəblilər üçün OXU

2023-03-19 13:35:00

15 yaşlı qız intihar edib

2023-03-19 11:49:02

Bu günə gözlənilən hava PROQNOZU

2023-03-19 09:32:00

Bakıda ümumşəhər iməciliyi keçirilib

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

ali məktəblərin coğrafiya ixtisasları ucun dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir.

Bakı Universitetinin Nəşriyyatı, 2001

Elmi redaktor: Akademik A.A. Nadirov

Rəycilər: c.e.d., Professor N.A. Babaxanov,

p.e.n., Dosent B.A. Paşayev

Dərs vəsaiti maraqlı coğrafi axtarışlar və kəşflər nəticəsində Yerin hərtərəfli oyrənilməsi,

xəritələşdirilməsi, coğrafi ideyaların yaranması və inkişafı tarixindən bəhs edir. Azər-

baycanda coğrafiya elmi, onun sahələrinin inkişaf tarixi və gorkəmli coğrafiyacı alimləri

və s. haqqında kitabda geniş məlumat verilir.

Dərs vəsaiti tələbələr, magistrlər,

aspirantlar və orta məktəbin coğrafiya muəllimləri ucun nəzərdə tutulur.

İcindəkilər

Kursun mahiyyəti, obyekti və vəzifələri

I. FƏSİL. Qədim dunya coğrafiyası (V əsrə qədərki dovr)

İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması

Qədim misirlilərin coğrafi təsəvvur

Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim

xalqlarının coğrafi təsəvvurləri

Avropa antik dovrunun coğrafiyası

II. FƏSİL. Orta əsr coğrafiyası (V-XV əsrlər)

Normanların coğrafi kəşfləri

Orta əsr Rusiyasında coğrafi biliklər

Marko Polo və onun Kitabı haqqında

Boyuk İpək yolu

III. FƏSİL. Yeni dovrun coğrafiyası (XV-XIX əsərlər)

Boyuk Coğrafi kəşflər dovru (XV-XVII əsərlər)

Boyuk Coğrafi kəşflərə hazırlıq dovru

Boyuk Coğrafi kəşflərin birinci dovru (1492-1550-ci illər)

Boyuk Coğrafi kəşflərin ikinci dovru (1550-1650-ci illər)

Yeni dovrun başlanğıcı (XVII əsrin ortası – XVIII əsrin ortası)

Yeni dovrun coğrafiyası (XVIII əsrin ortası XIX əsrin ortası)

IV. FƏSİL. Muasir dovrun coğrafiyasının yaranması (XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin başlanğıcı)

XIX əsrin yeni coğrafiyasının yaranması

XIX əsrin ortalarında coğrafi ideyaların inkişafı

XIX əsrin ikinci yarısında coğrafi ideyaların inkişafı

Coğrafiya XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər)

V. FƏSİL. Muasir dovrun coğrafiyası

Xarici olkələrin muasir dovrunun coğrafiyası

MDB məkanında muasir coğrafiyanın inkişafının birinci mərhələsi

MDB məkanında muasir coğrafiyanın inkişafının

ikinci mərhələsi (1945-1980-ci illər)

Muasir coğrafiya XX əsrin 90-cı illərində

VI. FƏSİL. Azərbaycanın coğrafiyasının inkişaf tarixi

.Azərbaycan coğrafiya tarixinin umumi icmalı

Umumi fiziki coğrafiyanın inkişafı

Geomorfologiya elminin inkişafı

İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyalarının inkişafı

Xəzər dənizinin oyrənilməsi

Kartoqrafiya və aerokosmik tədqiqatlar

Ətraf muhitin muhafizəsi

Coğrafiya tarixi

Taptıq Həsənov, Əbdurrəhim Hacızadə

Coğrafiya Yer səthini və təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri gedişində onda yaranan təbii-təsərrufat

ərazi sistemlərinin inkişafı və idarə olunmasının qanunauyğunluqlarını oyrənən yeganə elmdir. Bu elmin

ufuqləri getdikcə genişlənir, nəzəri və təcrubi əhəmiyyəti artır. Ona gorə də coğrafiya elminin muxtəlif

sahələrinə, o cumlədən tarixinə maraq xeyli artmışdır. Bunu nəzərə alaraq Bakı Dovlət Universitetinin

coğrafiya fakultəsində bakalavr-coğraf ixtisas pilləsində yeni tədris kursu – «Coğrafiya tarixi»

Bu boyuk təhsil ocağında butun elmlərin, o cumlədən coğrafiyanın tarixinə həmişə boyuk əhəmiyyət

verilir. Lakin Azərbaycan dilində coğrafiya tarixi kursu uzrə umumiləşdirilmiş dərs vəsaiti və yaxud digər

yazılı ədəbiyyatlar hələlik yox dərəcəsində idi. Tələbələr bu sahədə olan bilikləri coğrafiyanın ayrı-ayrı

kurslarında səpələnmiş halda verilən tarixi məlumatlardan toplamalı olurdular. Bu da onların sistem

şəklində biliklər almasına cətinliklər torədirdi və hazırlıq səviyyələrinə mənfi təsir gostərirdi. Ona gorə də

«Coğrafiya tarixi» kursunun proqramının və dərs vəsaitinin hazırlanmasına və Azərbaycan dilində capına

boyuk ehtiyac var idi.

Coğrafiya tarixi kursunda qədim, orta əsr, yeni və muasir dovrdə Yerin butovlukdə təbiəti, onun

təsərrufatda mənimsənilməsi yolları, materik və okeanların kəşf olunması və s. haqqında biliklərin

toplanması və xəritələşdirilməsi tarixi işıqlandırılır. Ozu də ilk dəfə olaraq mustəqil Azərbaycanın yaxın

cevrəsi olan Şərqi Avropa, Cənubi, Qərbi və Mərkəzi Asiya və Qafqazın coğrafiya tarixinə daha geniş yer

verilir. Kitabda ilk dəfədir ki, turk xalqları və onların icərisindən cıxmış alimlərin coğrafi təsəvvurləri və

kəşfləri ayrıca bolmə şəklində verilir.

Boyuk coğrafi əhəmiyyəti olan məşhur «Tarixi İpək yolunun» yaranması, onun kecdiyi olkələr,

ticarət əlaqələrində rolu və Azərbaycanla bağlılığı, muasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhəmiyyəti və s.

haqqında yığcam biliklər vermək ucun kitabda xususi bolmə ayrılmışdır.

Coğrafiya tarixi elmi Yerin coğrafi mənzərəsinin tarixini tələbələr qarşısında aydınlaşdırır, onun

oyrənilməsi mərhələlərini acıb gostərir. Bir sozlə, «Coğrafiya tarixi» kursunun başlıca vəzifəsi Yer

haqqındakı ilkin coğrafi təsəvvurlərin, elmi biliklərin kecmişi, indisi və həm də gələcək istiqamətləri

haqqında yetkin biliklər verməkdir.

Tələbələr əmin olacaqlar ki, Yerin umumi mənzərəsinin işıqlandırılması və xəritələrin duzəldilməsi

coxlu xalqların, səyyahların, dənizcilərin və coğrafiyacı alimlərin boyuk fədakar əməklərinin nəticəsidir.

Kitabın yazılmasında Azərbaycanın gorkəmli coğrafiyaşunas alim prof. Ə.M.Hacızadənin (1920-

1991) hazırladığı, lakin vəfatı ilə bağlı cap etdirə bilmədiyi «Coğrafiyanın tarixi və metodologiyası»na

aid əlyazmaları ilkin mənbə rolunu oynamışdır. Ancaq Azərbaycan 1991-ci ildə mustəqillik qazanandan

və informasiya səddləri cokəndən sonra cəmiyyət sovet vaxtı marksizm-leninizm «prinsiplərinə» uyğun

olmadığına gorə qadağan olunan biliklərlə azad şəkildə tanış olmaq imkanı əldə etdi. Bundan başqa,

kursun yeni proqramına uyğun olaraq coğrafiyanın tarixinə aid bolmələr genişləndirilib və coxlu əlavələr

edilmişdir. Deyilənləri nəzərə alaraq c.e.d., prof. Ə.M.Hacızadənin movzu ilə bağlı topladığı materialların

lazımlı hissələri yeni əlavələr və məlumatlarla tamamlanaraq dərs vəsaiti kimi iki muəllifin adından

capa təqdim olunmuşdur.

Umid edirik ki, təqdim olunan dərs vəsaiti coğrafiyanın yarandığı dovrdən bu gunədək kecdiyi

inkişaf yolu və təcrubələri ilə tələbələri tanış edəcək və onların coğrafi bilik və mədəniyyətlərini xeyli

Dərs vəsaitinin capa hazırlanmasında boyuk zəhmətlərinə gorə iqtisadi və sosial coğrafiya

kafedrasının baş laborantları F.E.Qasımovaya, S.Ə.Allahverdiyevaya oz minnətdarlığımızı bildiririk.

Dərs vəsaitində olan bolmələr muəlliflər tərəfindən aşağıdakı kimi yerinə yetirilmişdir:

Ə.M.Hacızadə – I fəsil -1.4, II-2.1, III-3.5, 3.6, IV-4.2, 4.3, 4.4, V-5.2, 5.3, 5.4, VI-6.1

T.G.Həsənov – Giriş, I fəsil-1.1, 1.2, 1.3, II-2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, III-3.1, 3.2, 3.3, 3.4, IV-4.1, V-5.1,

VI-6.2, 6.3, 6.4, 6.5, 6.6, 6.7.

Coğrafiya tarixi kursunun obyekti, məqsəd və vəzifələri

Hər bir elmin tarixinin oyrənilməsi, onun gələcək inkişafı ucun boyuk əhəmiyyət kəsb edir.

Kecmişimizin elmi axtarışlarını, səhvlərini və əldə etdikləri nailiyyətləri bilmədən elmin perspektivlərini

muəyyən etmək qeyri-mumkundur. Tarix gələcəyin proqnozlarının əsaslarından biridir. Nə qədər ki

insanlar yaşayır təbiətin tarixi və insanların tarixi biri-birilə bağlıdır və biri digərinə əsas yaradır. Vahid

bir elm kimi formalaşan coğrafiya murəkkəb inteqrasiya və differensassiya mərhələlərindən kecmişdir.

İlkin olaraq təbiət və cəmiyyət elmləri tərkibində yaranan coğrafiyanın qolları sonrakı inkişaf

mərhələlərində inteqrasiyaya uğrayaraq vahid elmə cevrilmişdir.

Elmin tarixi inkişafı rəvan olmamışdır. Uzun muddət irəliyə doğru yavaş-yavaş hərəkətlə yanaşı

birdən elə kəskin donuş mərhələləri olur ki, bu mərhələlərin də daha dəqiq oyrənilməsi xususi maraq

doğurur. Belə kəskin donuş mərhələlərinə XV-XVII əsrlərdə baş verən Boyuk Coğrafi kəşfləri, Şimal-

Cənub qutblərinin oyrənilməsi və Almaniya da Humbolt-Rixter, Rusiyada Pyotr Semyonov-Tyanşanski,

Azərbaycanda Baharlı-Qafur Rəşad kimi iri coğrafi məktəblərin və kosmik coğrafiyanın yaranmasını

misal gostərmək olar. Belə əhəmiyyətli kecid mərhələlərinin və elmi məktəblərin təhlili coğrafiya tarixinə

daha qabarıq nəzər salmağa imkan verir.

Hazırda adlarının oxşarlığına gorə coğrafiya tarixinə daha yaxın olan iki elm – tarixi coğrafiya və

kəşflərin tarixi elmləri yaranmışdır.

Coğrafiya tarixi elminə hələlik tam tərif verilməyibdir. Umumiləşdirilmiş şəkildə demək olar ki,

coğrafiya tarixi Yer səthi və onun ayrı-ayrı hissələrinin kəşf olunması, xəritələşdirilməsi və coğrafi elmi

fikirlərin yaranması və inkişafının tarixini oyrənir.

Tarixi coğrafiya muəyyən olkələrin, yaxud ərazinin fiziki, iqtisadi və siyasi coğrafiyanın kecmiş

vəziyyətini oyrənən tarixi-coğrafi biliklər sahəsidir. Coğrafiya tarixindən fərqli olaraq tarixi-coğrafiya

kecmiş dovrlərin konkret iqtisadi coğrafiyasını tədqiq edir.

Coğrafi kəşflər tarixi ozunun yazısı olan (rəsmlərdən əlavə) xalqların numayəndəsinin ilk dəfə bu və

ya digər obyektdə (materiklər, okeanlar, dənizlər, adalar, boğazlar, zirvələr, vulkanlar və i.a.) ilk dəfə

olması, bu obyektlərin təsvirini verməsi və yaxud onu xəritəyə kocurməsidir. İndi buraya həmcinin

coğrafiya sahəsində kəşf olunan yeni nəzəriyyələr və qanunauyğunluqların tarixi də əlavə edilir.

Coğrafi kəşflər dunya tarixinə guclu təsir gostərmişdir: yeni qitələrin, torpaqların tapılmasına, bir

olkənin varlanmasına, digərlərinin məhvinə, mustəmləkələrin əmələ gəlməsinə və s. səbəb olmuşdur.

Bu uc elm biri-birilə sıx bağlıdır və hətta bəzi məsələlərdə ust-ustə duşurlər. Bunu, xususilə coğrafi

kəşflər edən, bu elmi qabağa aparan gorkəmli səyyahların əsərlərinin təhlilindən aydın gormək olur. Həm

coğrafiyanın tarixinə və həm də coğrafi kəşflərin tarixinə eyni dərəcədə mənsub olan belə alimlərdən

Aleksandr Humboltu, Pyotr Semyonov-Tyanşanskini və b. gostərmək olar.

Aparılan ekspedisiyalar və ayrı-ayrı səyyahlar tərəfindən həyata kecirilən coğrafi kəşflər bizim elmə

gələcəkdə nəzəri və praktiki umumiləşdirmələr aparmaq ucun lazım olan iri həcmdə material toplamağa

Boyuk Coğrafi kəşflərin başlıca məqsədi yuzlərlə səyahətlər nəticəsində dunyanın fiziki xəritəsinin

muasir gorunuşunun alınması olmuşdur. Bizim zəmanəmizdə dunya xəritəsində artıq «ağ ləkələr»

qalmamışdır. İndi coğrafi kəşflərin məqsədi yeni coğrafi qanunlar və qanunauyğunluqların aşkar

edilməsidir. Belə coğrafi kəşflər elmi tədqiqatın fundamental sahəsinə aid edilir. Onlar yerin quru səthi və

Dunya okeanının mənimsənilməsi ucun həyatı əhəmiyyət daşıyır. Yerin mənimsənilməsi prosesində

birinci novbədə təbiətin muxtəlif tiplərinin qarşılıqlı təsir mexanizmini, insanların muəyyən tarixi

biliklərini, təsərrufatın əlaqələnməsi formalarını və s. bilmək tələb olunur. Nəzəri kəşflər və onun tətbiqi

olmadan coğrafiya gostərilən murəkkəb mexanizmini və onun idarəedilməsini əsaslandıra bilməz.

Beləliklə, coğrafi kəşflərin muasir tarixi, coğrafiya tarixinə acıq-aşkar yaxınlaşır, lakin onunla tam

birləşmir, Belə ki, coğrafiya tarixi fəlsəfə, nəzəri coğrafiya və digər nəzəri elmlərlə yaxınlaşaraq daha cox

metodoloji elmə cevrilir. Zamanın tələbi onun digər elmlərlə inteqrasiyasını gucləndirir. Lakin bununla

yanaşı coğrafiya tarixi ozunun daxili inkişaf məntiqinə və qanunauyğunluqlarına malikdir.

Coğrafi kəşflər tarixi daha cox həyatın praktiki tələbatını əks etdirir. Boyuk Coğrafi kəşflər – XV-

XVII əsrlər dovrundə coğrafiya elmlərin «şahı» idi və cəmiyyət ucun boyuk praktiki əhəmiyyət kəsb

edirdi. Sonralar o arxa plana kecmişdir, lakin indi yenidən elmlərin onunə cıxmışdır. Hazırda elə bir

zaman gəlib ki, həyatın praktiki tələbatı coğrafiyanın guclu inkişafına şərait yaradıb. Dunya okeanının,

atmosferin, biosferin, qlobal ekoloji problemlərin, məskunlaşma, istehsal və xidmətlərin ərazi

sistemlərinin dərindən oyrənilməsi və s. belə tələbatlardandır.

Coğrafi kəşflərin tarixindən fərqli olaraq coğrafiya tarixi həyatın tələbatını geniş mənada təmin edir.

Bir elm kimi coğrafiya tarixi daha murəkkəbdir, o elmlərin butov inkişafından, kadrların hazırlıq

səviyyəsindən, nəzəri ideyaların yaranması və yayılmasından və s. bəhs edir.

Tarixi faktları və hadisələri ozundə əks etdirən coğrafiyanın tarixi kursunun başlıca vəzifələri

– coğrafi ideyaların, prinsiplərin, qanunauyğunluqların və anlayışların yaranması və inkişafının tarixi

– coğrafi biliklərlə cəmiyyətin həyat fəaliyyəti arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin inkişafının tarixi

– muasir dovrdə coğrafi biliklərin cəmiyyətin praktiki həyatında istifadə olunmasının istiqamətlərini

gostərmək və bu sahədə movcud olan boyuk problemləri qeyd etmək.

Coğrafiya tarixindən toplanan biliklər bəşəriyyətin bu gunu və gələcəyi ucun boyuk fayda verə bilər.

Məsələn, tarixdən məlumdur ki, Xəzər dənizinin səviyyəsi muəyyən onilliklərdə gah qalxır və gah da

enir. Bu tarixi bilgiləri nəzərə almayaraq dəniz sahillərinin təsərrufatda mənimsənilməsi sonralar boyuk

ziyana başa gəlir. Bu gun Lənkəran-Astara zonasında, Xəzərin digər yerlərində su altında qalmış on min

hektarlarla əkinlər, uzumluklər, yollar və kəndlər coğrafiyanın bizə verdiyi tarixi biliklərin əhali arasında

zəif yayılması və biganəliyin nəticəsidir. Təbiidir ki, belə biganəliklər olkəmizə və onun əhalisinə milyard

manatlarla ziyan vurur.

Hələ lap qədimlərdən Cində məhsuldar quvvələrin və butovlukdə elmin inkişafı kompasın ixtirasına

səbəb oldu, bu ixtira isə oz novbəsində coğrafi biliklərin və kəşflərin genişlənməsinə guclu təkan verdi.

Coğrafiya tarixi bu elmin kecdiyi yolu dovrlərə bolməyi tələb edir. Coğrafiya tarixi kursun aşağıdakı

1. Qədim dunya coğrafiyası V əsrə qədərki dovru əhatə edir. Bu dovrdə inkişaf edən Aralıq dənizi

mədəniyyəti antik coğrafi kəşflərə guclu təkan verir, geniş ərazilərin coğrafi xəritələri tərtib olunur.

Qədim xalqların ilkin coğrafi təsəvvurləri və səyahətləri haqqında məlumat verilir. Antik

coğrafiyaşunaslardan Eratosfen, Aristotel, Ptolemey, Strabon və b. klassik əsərlərinin coğrafiya tarixində

2. Orta əsr coğrafiya tarixinin (V-XV) umumi icmalı, xristian dunyasında təbiətə dair mutərəqqi və

murtəce baxışların mubarizəsi, Ərəb coğrafiyası və kartoqrafiyası, İbn-Bətuti, Marko Polo və b.

səyahətləri əks olunur. İndiyə qədər Ərəb coğrafiyası tərkibində verilən turk xalqları və onun Əl-Xarəzmi,

Əl-Biruni, Nəsrəddin Tusi, Mahmud Kaşqari və s. kimi alimlərin astronomiya, riyazi coğrafiya,

xəritəşunaslıq və s. aid bilikləri ayrıca bolmə şəklində verilir.

3. Yeni dovrun coğrafiyası (XV-XIX əsrlər) Boyuk Coğrafi kəşflər kapitalist manufakturasının

inkişafı (XYI əsrin ortalarından XYII əsrin ortalarına qədər) və yeni dovrun (XYII əsrin ortaları və XYIII

və XIX əsrlərədək) tarixini əhatə edir. Bu dovr coğrafiya tarixinin qızıl dovru adlanır.

4. Muasir dovrun coğrafiya tarixi Arktika və Antarktidanın, Dunya okeanının və kosmosdan Yerin

oyrənilməsini, muxtəlif coğrafiya elmi məktəblərinin yaranmasını, ətraf muhitin muhafizəsi və bərpasını,

Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafını və s. əhatə edir.

Beləliklə, «Coğrafiya tarixi» kursunda verilən «coğrafiya» anlayışı bu elmlər sisteminin hamısına –

fiziki və iqtisadi coğrafiyaya, kartoqrafiyaya şamil edilir. Ozu də coğrafiya təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı

təsiri gedişində yer səthində yaranan ərazi sistemlərinin inkişafı və idarə olunmasının qanunauyğunluqları

haqqında elm kimi başa duşulur. Landşaft, okean, cay, gol, relyef formaları, biosenozlar, əhali

məskunlaşması, şəhərlər, istehsal, rekreasiya və s. belə sistemlərdəndir. Onlar umumi və tematik xəritələr

uzrə oyrənilə və muxtəlif xəritə miqyasları ilə nəzərdən kecirilə bilərlər.

Coğrafiya elmlərinin tarixi ali məktəb fənni kimi tarixin inkişaf mərhələlərində coğrafi kəşflərin və

ideyaların tarixindən bəhs edir.

Dunya coğrafiya ədəbiyyatında bu movzuya aid bir sıra sanballı əsərlər yazılmışdır. Həmin

əsərlərdən alman coğrafiyaşunası A.Hetnerin «Coğrafiya: onun tarixi və metodları», «Amerika

coğrafları», R.Hartşorın «Coğrafiyanın mahiyyəti» və «Coğrafiyanın perspektivləri», P.H.Ceymsin

«Dunyada coğrafi fikirlər», İngiltərə coğrafiyacıları P.Haqqetin «Coğrafiya: muasir elmlər sintezi»,

T.Frimmanın «Coğrafiya 100 ildə, Rusiya coğraflarıdan İ.P. və V.İ.Maqidoviclərin beş cilddə «Coğrafi

kəşflərin tarixi ocerkləri», A.İsacenkovun «Coğrafi fikirlərin inkişafı», Y.Sauşkinin «Coğrafiya elminin

tarixi və metodologiyası», N.M.Vəlixanlının IX-XII əsrdə Ərəb coğrafiyaşunas-səyyahları Azərbaycan

haqqında» və s. gostərmək olar.

Sonuncu istisna olunmaqla bu əsərlərin hec biri Azərbaycan dilinə tərcumə olunmadığına gorə

respublikamızın tələbə ictimaiyyətinə, geniş oxucu kutləsinə tanış deyildir. İndiyədək ana dilimizdə

coğrafiyanın tarixinə aid əsərlər yox dərəcəsində idi.

Bu baxımdan olkəmizin coğrafiya ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq yazılmış «Coğrafiya tarixi» dərs

vəsaiti bir tərəfdən, yuxarıda gostərilən catışmazlıqları aradan qaldıracaq və digər tərəfdən bu sahədə

geniş və ardıcıl biliklər verəcəkdir, elmi tədqiqat işlərinə marağı artıracaqdır.

QƏDİM DUNYA COĞRAFİYASI (V əsrə qədərki dovr)

1.1 İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması

İlkin coğrafi biliklər hələ ibtidai icma quruluşu dovrundə meydana gəlmişdi. Bu biliklər oz əksini

əfsanələrdə və sadə rəsmlərdə – «xəritələrdə» tapırdı. İnsanlar yaşadıqları ərazidə və ona yaxın yerlərdə

baş verən hadisələr haqqında məlumat toplayır, həmin məlumatların bəzilərini qayalarda həkk edirdilər

(bunu Qobustan qayalarında da gormək olar) Belə rəsmlərdən qədim insanların dəniz, yaxud cay

sahilində yaşadıqlarını, hansı heyvanlara rast gəldiklərini muəyyənləşdirmək mumkundur. Muasir

dovrdən gəlib cıxmış ən qədim rəsmlər Qədim Şərqdə (Babilistan, Misir) və Cində yaşamış xalqlara

məxsusdur. Salamat qalmış qayaustu rəsmlərə Cənub Amerikanın və Şimali Asiyanın dağlıq rayonlarında

da rast gəlinir. Beləliklə, insanların ətraf muhit haqqındakı empirik təsəvvurləri əmək fəaliyyəti birlikdə

meydana gəlmiş və onların malik olduqları informasiyaların əsasını təşkil etmişdir.

E.ə. IV minilliyin və III minilliyin hududlarında Asiyada, Afrikada və Avropada ən qədim quldar

Dovlətlər yaranmışdır. Bu dovlətlərin apardıqları muharibələr, şəhərsalma işləri, yeni dəniz yollarının

kəşfi, uzaq olkələrlə ticarət əlaqələrinin yaradılması və s. coxlu biliklər tələb edirdi. Buna gorə də Şimali

Hindistan, qədim Cin, Misir, Finikiya kimi dovlətlərdə və Finikiyanın mustəmləkəsi olan Karfagen

sakinləri arasında dəniz və quru yollarını oyrənən, başqa olkələrin sərvətləri haqqında coğrafi biliklər

toplayan səyyahlar meydana gəlmişlər.

Ətraf ərazilərin təbii şəraiti, vəhşi heyvanların yaşayış tərzi, dəniz və gollərdəki balıqların hərəkəti,

movsumu, otlaqlar və s. haqqında mufəssəl biliklər olmadan təsərrufatı idarə etmək qeyri-mumkun idi.

Uzun illərdən bəri insanların apardığı bu təsərrufat fəaliyyəti gedişində ətraf muhit, yer, bitki, heyvan

adları haqqında hafizələr də qalaq-qalaq kitablardakı qədər biliklər toplanmışdır. Ozu də hər bir yerin

ozunun «yazılmamış» şifahi xalq coğrafiyası yaranmışdır. Geniş bozqır collərdə yaşayan turk xalqları

muxtəlif otlaq tipləri və heyvan novləri ilə bağlı coxlu adlar yaratmışlar.

Hələ erkən daş dovrundə (neolitdə) ovcular heyvanların arxasınca uzaqlara gedir, yavaş-yavaş Yer

səthində yayılır və yeni əraziləri məskunlaşdırırdılar. Muxtəlif yaşayış şəraitinə malik olan bu yeni

ərazilər irqi və etnik fərqlərin yaranmasına təkan vermişdir.

Ticarətin inkişafı yeni-yeni qiymətli xammal mənbələri, qızıl, mis, qalay, ağac materialları, fil dişi

sumuyu və s. əldə etmək cəhdi coğrafi təsəvvurlərin, muxtəlif səyahətlərin başlıca hərəkətverici quvvəsi

olmuşdur. Qızıl, gumuş, qiymətli daş-qaş, ədviyyat, ipək və s. ilə zəngin olan olkələr arasında əlaqələr

daha əhəmiyyətli idi.

Ərazi əmək bolgusunun genişləndirilməsi cəhdi uzaq səyahətlərə, muxtəlif olkələri tanımağa,

mustəmləkələr tutmağa yol acırdı və nəhayət coğrafi təsəvvurlər və umumiləşdirmələr aparmağa imkan

Coğrafi kəşflər, xəritələrin tərtibi və coğrafi təsvirlər isə oz novbəsində ərazi əmək bolgusunun

genişlənməsinə komək edirdi. Demək olar ki, coğrafiya ərazi əmək bolgusunun inkişafından yaranmışdır;

əgər olkələrarası əmək bolgusu zəifləyirsə, coğrafiyanın da digər elmlər arasında əhəmiyyəti itir. Ərazi

əmək bolgusunun genişlənməsi və dərinləşməsi ilə coğrafiyanın inkişafı arasındakı bu əlaqələr nəinki

təkcə antik, elə hazırkı dovrə də aiddir.

Qədim Şərq xalqlarının ilk yazılı mənbələrində səyyahların təsvir etdiyi olkələr barədə bir sıra

qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Lakin coğrafi anlayışlar təkcə səyyahların qeydlərində deyil, nağıllarda,

dastanlarda, eposlarda və s. əsərlərdə də oz əksini tapmışdır. Məsələn, hindlilərin Ramayana və

«Mahabharata» dastanlarında, cinlilərin «Şisezi», «Şuytzit», azərbaycanlıların «Dədə Qorqud»,

qırğızların «Manas» eposlarında təsvir olunan hadisələrin baş verdiyi yerlərin coğrafi şəraiti haqqında

zəngin məlumatlar vardır.

Yer haqqında yaranan belə ilkin təsəvvurlər bəzən indiki adamlarda təbəssum doğuracaq qədər

əfsanəvi gorunurdu. Qədim Babilistanda Yer haqqında yaranan təsəvvurlərə gorə dunya ayrı-ayrı

qatlardan təşkil olunub. Ozləri bu qatın mərəzində, başqaları isə ust və yerin alt qatında yaşadıqları

gostərilirdi. Qədim Şumerlərin fikrincə dunyada dord cəhət var və hər cəhətdə bir dunya olur. Hindlilər

isə, məsələn, yerin mustəvi (yastı) olduğunu və ozu də fillərin kurəyində yerləşdiyini təsəvvur edirdilər.

Yunanlar hesab edirdilər ki, Yer hər tərəfdən okeanlarla əhatə olunmuş qabarıq disk formasındadır. Yazı

olmadığı tarixdən əvvəlki dovrə aid yaranan belə əfsanələr, nağıllar qorunub saxlanılmış, əlavələr

edilmişdi və nəsildən nəslə verilmişdir.

Belə əfsanələrdə coğrafi xarakterli dəqiq təsvirlər ənənəvi mif sujetləri və obrazları ilə birgə verildi.

Yazı icad olunduqdan sonra bu biliklərin dəqiq qeydiyyatının aparılması mumkun olmuşdur. Qorunub

saxlanılmış yazılı abidələrin koməyi ilə qədim sivilizasiyanın yaradıcıları olan Misir, Assuriya, Hindistan

və Cinin coğrafi təsəvvurləri haqqında biliklər soyləmək olurdu.