Morfologiya (So zlar)

Yunoniyadan “shakli, uchun

Morfologiyanın tədrisində nitq inkişafı

Bu baxımdan «Sözün tərkibi» mövzusunun tədrisi diqqəti cəlb edır. Şagirdlər söz haqqında anlayışı başa düşmək üçün onun xarici cəhətini (səs tərkibi), daxili cəhətini (mənasıın), başqa sözlə leksik və qrammatik mənasını, onların aralarındakı qarşılıqlı əlaqənii öyrənməlidirlər. Sözün leksik mənası ayrılıqda hamı tərəfindən eyni cür, öz həqiqi mənasında başa düşülür. Qrammatik məna haqqında danışdığımız əşyaya (hərəkətə, əlamətə və s.) münasibətimizi bildirir. Biz gəl sözünü gəlirəm, gəldim, gəlmişdim, gələcəyəm, gələrəm, gəlməliyəm şəklində işlətməklə onu müxtəlif münasibətlər dairəsinə daxil edirik. Uşaqlarda sözə linqvistik münasibətin yaradıldılması vacibdir. Onlar sözün qrammatik forması ilə leksik mənası arasında mövcud olan əlaqələri başa düşməlidirlər. Uşaq tədricən bilməlidir ki, alma və armud sözləri meyvə bildirməklə, həm dəisimdir, adlıq haldadır, təkdir, cümlədə mübtəda ola bilər və s.

Adətən, şagirdlər qrammatik təhlil prosesində bu və ya digər nitq hissəsini müəyyənləşdirərkən sözün yalnız leksik mənasını nəzərə alır, onun suallarına və morfoloji əlamətlərinə əhəmiyyət vermirlər. Sözün leksik mənası üzərində işləyərkən onun söz yaradıcı əlaqələrini də nəzərə almaq lazımdır. Söz yaradıcılığı dilçiliyin xüsusi şöbəsi olmaqla söz yaratmağın qayda-qanunlarının əhatə edirsə də, leksika ilə qırılmaz vəhdətdə olur. Leksikanın mənimsənilməsində şagirdlərin eyni kökdən olan sözləri bilmələrinə.) istinad etmək imkanı sözlərin başa düşülməsini və yadda qalmasını təmin edir. Lüğət ehtiyatının assosiasiyaya (məsələn, baş, başqa, başaq, başmaq və s.) əsasən zənginləşdirmək cəhdinə yol verilməməlidir. Bu, sözün mənasına əhəmiyyət vermədən yalnız səslənməsinə (yazılışına) görə oxşarlığı əsas götürməkdən irəli gəlir.

Söz yaradıcıhğı üzrə işi imkan daxilində bir neçə nitq hissəsi ilə əlaqədar aparmaq lazımdır; su-sulu-suladı; duz-duzlu- duzlaq-dıızladı və s. Bu zaman şagirdlər eyni sözyaradıcı kökə daxil olan sözlərin leksik mənaları arasındakı yaxınlıqla yanaşı, fərqi də başadüşürlər. Bu isə sözlərin qrammatik mənasının başa düşülməsi üçün zəmin yaradır. Beləliklə, şagirdlər sözə cansız şey kimi deyil, keyfıyyət dəyişikliyi əmələ gətirə bilən bir varlıq kimi baxırlar.

İsmin tədrisi prosesində lüğət işinin aparılması imkanları çoxdur, lakin müşahidələr göstərir ki, şagirdlər mücərrəd isimlərin hesabına lüğət ehtiyatını zənginləşdirə bilmir, onları ya konkret isimlərlə, ya da sifət və fellərlə əvəz edirlər. Şagirdlər sarılıq sözünü sarı- çiçək, sarıtəhər, saralmaq sözləri ilə eyniləşdirirlər. Bəzi sözlərin çil- çıraq, şırnaq, dənəvər, uçurum, çalağan, ixrac, natiq, çeşmək və s. mənalarıın başa düşmür, təhlil edə bilmirlər. Onlar çilçıraq sözünün çiləmək (işığın şəfəqlərinin çilənməsi) və çıraq sözü, şırnaq sözünün şırıldamaq, dənəvər sözünün dənə-dənə, çeşmək sözünün farsca çeşm (göz) mənası ılə bağlı olduğunu başa düşmürlər. Bu cür semasioloji çalışmalar bir çox hallarda fayda verir. İbtidai siniflərdə, xüsusilə I sinifdə sözün mənası üzərində düşünməyi öyrətmək vacibdir. Cırcırama, qurbağa, sığırçın, göyərçin, çalağan, ququ quşu, qaratoyuq, sarıköynək, şanapipik, arıquşu, ağacdələn, qaymaqçiçəyi, istiot, kəsəyən, sünbülqıran, günəbaxan, bağayarpağı, qarğıdalı, gö- yərti, ağartı, ballıca və s. kimi yüzlərlə sözdə mənanın nə ilə bağlı olduğunu aşkara çıxarmaq üzrə iş aparılmalıdır.

Şagirdlər bəzən məna təhlilinə cəhd göstərsələr də, səhvə yol verirlər. Onlar fikrən apardıqları belə təhlilin nəticəsində saatsaz, əvəzinə saatqayıran, saat təmir edən sözlərini işlədirlər. Adətən, şagirdlər əhali, camaat, meyvəcat kimi cəmlik bildirən sözİərə cəm şəkilçisi artırırİar.

İsmin tədrisi prosesində hər bir dərsdə sözün mənasının açılması (şaxtaçı, maşinist, çilingər, xarrat, dülgər və s.) lüğət ehtiyatına yeni sözlərin (qulan, dayça, köşək xötək və s.), daxil edilməsi, sözlərə (güney, quzey, eniş, yaylaq və s.) antonimlərin, sinonimlərin tapılması, çoxmənalılıq üzrə iş aparılmalıdır.

Morfologiya (So’zlar)

Morfologiya – so’z tuzilmalarini, xususan, morfemalar bo’yicha o’rganadigan tilshunoslikning (va grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri) filialidir. Sifat: morfologik .

An’anaga ko’ra morfologiya (so’zlarning ichki tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan) va sintaksis (asosan so’zlarning jumlalar bilan birgalikda qo’llanilishi bilan bog’liq) o’rtasida asosiy farqlar mavjud.

So’nggi o’n yilliklarda ko’pgina tilshunoslar bu farqni shubha ostiga oldilar. Masalan, leksikogrammar va leksik-funktsional grammatika (LFG) ga qarang .

Quyidagi misollar va kuzatishlarda morfologiyaning ikkita asosiy yo’nalishi ( infratuzilma morfologiyasi va leksik so’z shakllanishi) quyida muhokama qilinadi. Shuningdek qarang:

• Allomorf , Morf va Morfem
• Alternation
• Xat yozish qoidalari
• Grammatika funktsiyasi
• Ta’rif va so’zni shakllantirish

Etimologiya

Yunoniyadan “shakli, uchun

Misollar va kuzatishlar

” Morfologiya ” so’zi o’simlik va hayvonlarning shakllarini o’rganish uchun ishlatiladigan biologiyadan olingan . Birinchi marta 1859 yilda nemis tilshunos August Schleicher (Salmon, 2000) , “so’zlarning shakli” ni o’rganish uchun ” morfologiya ” so’zi so’zlarning ichki tuzilishini o’rganish va so’zlar o’rtasidagi muntazam shaklga asoslangan ma’nolarni anglatadi.

• Morfologiya maqsadlari
  ” Morfologiya tilshunoslikning muhim subfilosi bo’lib, umuman olganda so’zlar va so’z birikmalarining tillardagi tuzilishini tasvirlashni maqsad qilib qo’yadi, xususan, (i) morfologik ifodalarning shakli va ma’nosini belgilash tamoyillarini pin qilish, (ii) morfologik birliklarning qanday integratsiyalashganligi va natijada paydo bo’ladigan shakllarning qanday talqin qilinishi va (iii) leksikonda yaqinlik va kontrastlik jihatidan morfologik birliklarning qanday tashkil etilganligini ko’rsatib berish .Morfologiyani o’rganish tilning leksik resurslarini ochib beradi, ularni ijodkorlik bilan ishlatish qobiliyatiga ega bo’lishadi va natijada o’zlarining fikr va hissiyotlarini faryod bilan ifodalashadi ” .
  (Intelli Xamavand, ingliz tilida morfologiya: bilish grammatikasida so’zlar shakllanishi, Continuum, 2011)

– “So’zlar va leksemlarning orasidagi farq morfologiyaning ikki bo’lakka bo’linishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi: ifoda morfologiyasi va leksik so’z shakllanishi .

“Infektsion morfologiya turli xil lexemlarning interkontual shakllari bilan shug’ullanadi, grammatikaning asosiy komponenti bo’lgan sintaksisga qo’shimchaning xarakteriga ega. Sintaksis leksemaning ma’lum bir teskari xususiyatga ega bo’lishi yoki bajarishi kerakligini bildiradi, Bu teskari moslamani ko’chirishda qanday shaklni oladi.

“Analitik yondashuv so’zlarni pasaytirishga olib keladi va odatda XX asrning birinchi yarmidagi Amerika strukturistik tilshunoslari bilan bog’liq . Biz qanday tilga qaramasdan, biz mustaqil bo’lgan analitik usullarga muhtojmiz. biz ko’rib chiqayotgan tuzilmalar, ob’ektiv va ilmiy tahlilga to’sqinlik qilishi mumkin, bu begona tillar bilan munosabatda bo’lishda ayniqsa to’g’ri.

Tarjima qilish : mor-FAWL-eh-gee

Morfologiyanin uslubi imkanlari

Açar sözlər: Azərbaycan dili, morfologiya, tarixilik, dilin müasir vəziyyəti, alınma sözlər, söz yaradıcılığı, şəkilçilər, tarixi komentariya

Opportunities to use historical comments in teaching morphology
Summary

Our language reflects the historical memory, traditions, ethnic and moral views of our people and so on. it is our invaluable spiritual wealth that always lives in us. One of the main tasks of the Azerbaijani language is to educate the young generation in the spirit of love for our national and spiritual resources, ancient history, loyalty to our people and, most importantly, knowledge of the subtleties of the language, using these inexhaustible opportunities.

When using historical comments as a tool in the process of teaching the morphology of the Azerbaijani language in the acquisition of grammatical forms regulated by a number of intra-linguistic and extra-linguistic events that are difficult to comprehend, students gain more information about the morphological structure of our language. The use of historical comments in Azerbaijani language lessons should be done systematically.

The advantages of referring to its ancient and rich history in the study of the modern state of language are reflected in the correct definition of the morphological structure of the language. We can even point out the importance of commenting on the history of writing in the teaching of the alphabet. In the process of teaching morphology, we can note the importance of commentary in the deep mastery of individual speech senses.

The study of morphological features of the Azerbaijani language is based on the principle of history. Because the goal is to instill in today’s young generation some information about the history of our language.

Key words: Azerbaijani language, morphology, history, modern state of language, derivations, word creation, suffixes, historical commentary