Sintaksis Nümunələri

Bir sıra hallarda Azərbaycan dilinin sintaksisi normativ qrammatika səviyyəsindən kənara çıxa bilməmişdir. Bu sintaksisin yaradılmasında Azərbaycan dilçilərindən M.Şirəliyevin, Ə.Abdullayevin, Ə.Cavadovun, Q.Kazımovun, Y.Seyidovun, N.Cəfərovun, K.V.Nərimanoğlunu, F.Cəlilovun, Z.Tağızadənin, A.Həsənovun, M.Musaoğlunun, T.Müzəffəroğlunun, N.Novruzovanın və başqalarının böyük əməyi olmuşdur.

Müasir azrbaycan dilinin sintaksisi

(Dil sintaksisindən nitq sintaksisinə doğru)

Sintaksis dilçilik elmin ən maraqlı və perspektivli sahələrindəndir. Sintaksis konkret dillərə xas olan və nitq vahidlərini təşkil edən qayda və vsitələrin bütünüdür. Sintaksis qrammatikanın nitq törəməsi və ya formalaşması proseslərini öyrənən bir bölümdür. Sintaksis bir elm kimi nitqin qurulmasında çox fəaldır. Azərbaycan dilinin sintaktik potensialı da çox güclüdür. Dil mənzərəsi dilin sintaksisində də əks olunur. Bədii informasiyanın ötürülməsi və dünyanın dil mənzərəsinin yaradılması prosesində sintaksis həlledici rol oynayır. Bundan savayı, bədii informasiyanın təbiətini ayrı-ayrı sintaktik konstruksiyaların mürəkkəb strukturu müəyyən etdiyi kimi, poetik sintaksis də fonetik, morfoloji və leksik elementlərin strukturunu şərtləndirir.

Dil inkişafdadır və bu təkamüldə ən yeni linqvistik təmayüllər yaranır. Ənənəvi, yeni və ən yeni araşdırma istiqamətləri sistematik bir bağlılıqla birləşdirilməlidir. Biz hələ də tədqiqatlarda, tədrisdə ənənəvi sintaksis (normativ sintaksis) məsələlərini müzakirə edirik. Bir çox hallarda nitq sintaksisi kənarda qalır. Dilin sintaktik sisteminin nitqdə təzahürü bir çox obyektiv və subyektiv amillərlə, qanunauyğunluqlarla tənzimlənir. Həmin qanunauyğunluqların araşdırılması, onların funksiya və mexanizmlərinin həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən öyrənilməsi olduqca önəmli və gərəklidir.

Sintaktik quruluşun inkişafına dair Azərbaycan dilçiliyində irəli sürülən bəzi fikirlər çağdaş dilçiliyin işığında hər yönü ilə öyrənildikdə bu gün artıq özünü doğrultmur. Bunlar əsas etibarilə nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf, feili tərkiblərin transformasiyaya uğraması, tabesiz mürəkkəb cümlə komponentlərinin müstəqilliyini itirməsi və flektiv dillərin təsiri ilə türk dillərində mürəkkəb cümlə quruluşlarının formalaşması kimi mülahizələrdən ibarətdir (M.Musaoğlu).

Sintaktik məkanda nitqin təzahür prosesi daha çevik görünür. Bu baxımdan nitqin əsas vahidi söyləmdir. Bu, təsadüfi deyil. Kommunikasiya prosesində müəyyən bir düşüncənin təqdim olunması və izahı söyləmlər vasitəsi ilə gerçəkləşir. Müəyyən məna bitkinliyi, intonasiya və başqa qrammatik əlamətləri özündə birləşdirən söyləm Azərbaycan dilində spesefikliyi ilə xarakterizə olunur. Nitqin sintaksisi dilin sintaksisindən vahidlərinə görə fərqlənirlər. Bəllidir ki, sintaktik vahidlər bunlardır: sözforma, söz birləşməsi, cümlə və mətn.

Bizdə dilin sintakisi haqqında xeyli sayda tədqiqatlar vardır. Ancaq nitqin sintaksisi əsas etibarilə tədqiqatlardan kənarda qalmışdır. Sintaksisin nitq vahidləri isə aşağıdakılardır: sintaksema, sintaqma, söyləm.

Yuxarıdakılar aşağıdakılarla bu cür uyğunluq yaradır: sintaksema-sözforma, sintaqm-söz birləşməsi, söyləm-cümlə.

Azərbaycan dilində nitq vahidləri olan sintaksema, sintaqm və söyləm daha geniş planda öyrənilməli, yeni sintaksisin obyektləri olmalıdır.

Bir sıra hallarda Azərbaycan dilinin sintaksisi normativ qrammatika səviyyəsindən kənara çıxa bilməmişdir. Bu sintaksisin yaradılmasında Azərbaycan dilçilərindən M.Şirəliyevin, Ə.Abdullayevin, Ə.Cavadovun, Q.Kazımovun, Y.Seyidovun, N.Cəfərovun, K.V.Nərimanoğlunu, F.Cəlilovun, Z.Tağızadənin, A.Həsənovun, M.Musaoğlunun, T.Müzəffəroğlunun, N.Novruzovanın və başqalarının böyük əməyi olmuşdur.

Professor Q.Kazımovun ali məktəblər üçün dərsliyi («Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis» (Bakı, 2008, 500 s.) ümumi dilçiliyin və Azərbaycan dilçiliyinin son nailiyyətləri əsasında yazılmışdır. Ənənəvi sintaksis sahəsində görkəmli alimlərimizin tədqiq və araşdırmaları ilə yanaşı, ayrı-ayrı sintaktik vahidlərə məxsus problemlərin öyrənilməsinə yeni baxış əsas götürülmüş, mövzuların interpretasiyasında nitqin aktuallaşdırılması imkanlarının öyrənilməsi mövqeyindən diqqət yetirilmişdir. Ona görə də dərslik nitqin funksional cəhətlərinin xüsusi nəzərə alınması baxımından əvvəlki dərsliklərdən fərqlənir.

Keçən dövr ərzində yeni-yeni sintaktik terminlər meydana gəlmişdir. Daha doğrusu, sintaktik elmin inkişafı rus-Avrorpa dilçiliyindən xeyli sayda terminlər gətirmişdi: kollokasiya (sözlər arasında leksik-frazeoloji əlaqə), kolliqasiya (sözün formal yaxud qrammatik qaydası), dierem, konnotasiya kateqoriyası (bir-birinin əksi olan iki kateqorial forma), parantez və s. Belə sözlərin toplanaraq izahlı sintaktik lüğəti yaradılmalıdır.

Digər elmi terminlər kimi, bəzi sintaktik terminlərin də müəllifləri vardır. Termin yaratmaq asan iş deyil. Həmin terminlərin şərhi prosesində onları yaradan dilçi mütəxəssislərin də adı çəkilməlidir.

Müasir Azərbaycan dilinin kommunikativ, ekspressiv, dinamik sintaksisləri yazılmalıdır. Poetik dildə istənilən sayda bu sintaksislərin təhlilində materiallar vardır.

Bizdə mətbuat dilinin sintaksisi də yox dərəcəsindədir. Biz dilimizin yeni sintksisini antroposentrik prinsiplərə müvafiq yazmalıyıq. Sintaktik qanun və qanunauyğunluqlar dünyanın dil mənzərəsini əks etdirməlidir.

Fikrimizcə, «Azərbaycan dilinin nitq sintaksisi» yazılmalıdır. Şifahi nitqin sintaksisi haqqında F.Ağayevanın kitabı bu işin təşkilinə istiqamət verə bilər.

Azərbaycan dilçiliyində mətn sintaksisi ilə məşğul olanlar hələ də mətnlərin, mürəkkəb sintaktik bütövlərin sərhədlərini müəyyən edə bilməmişlər. Bu sahədə xeyli sayda problemlər yığılıb qalmaqdadır. Mətnin bütövlüyünü, xüsusən də məntiqi-semantik bütövlüyünü şərtləndirən problemlər müəyyən olunmamışdır. Ona görə də gənc tədqiqatçılar, hətta bu sahə ilə məşbul olan mütəxəssislər də mətnin tipologiyasını lazım olan səviyyədə müəyyənləşdirə bilmir, mətnin sərhədlərin təyin olunmasında müəyyən çətinliklərlə üzləşirlər. Mətn və onun kommunikativ dövrəsi, mətnyaradıcı vasitələr hələ də geniş miqyasda öyrənilə bilmir. Ümumiyyətlə, «Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər» adı altında çap olunmuş irihəcmli dərs vəsaiti etibarlı elmi-nəzəri özül üzərində qurulmamışdır. Dərs vəsaitində təhlilə cəlb edilmiş nümunələrin uyğunsuzluğu, bir çox hallarda ingilis və rus dillərində nümunələrin çoxluğu, öz dilimizin mətnlərinə ögey münasibət baş alıb gedir. Yəni belə tədqiqatların Azərbaycanda mətn sintaksisinin irəliləyişində heç bir əhəmiyyəti yoxdur. «Mətn sintaksisinin ensiklopediyası» formantında hazırlanmış bu əsər, həm də yeni ideyaların meydana çıxmasına zəmin yarada bilmir. Fikrimizcə, bu əsər nəzəri baxımından Rus-Avropa dilçiliyindəki deyilənlərin təkrarından başqa bir şey deyil, Azərbaycan mətnlərinə istinadən əksini tapmış yeni fikirlərə rast gəlmək olmur. Ayrı-ayrı müəlliflərin «prinsipial ideyaları işığında gerçəkləşən elmi-nəzəri yeniliklər» görünmür. Çətin və qəliz bir dildə yazılmış bu vəsaiti tələbələr və magistraturada oxuyanlar da dərk edə bilmirlər.

Poetik sintaksis məsələləri. Bədii mətnlərdə reallaşan Azərbaycan dilinin poetik sintaksisi və onun inkişaf qanunları haqqında professor Kamil Vəli Nərimanoğlunun tədqiqatının («Azərbaycan eposunun poetik sintaksisi» (monoqrafiya). Bakı, Oskar, 2009) əvəzi yoxdur. K.Nərimanoğlu A.N.Veselovski, B.V.Tomaşevski, V.M.Jirmunski və başqa məşhur xarici dilçilərin ənənələrini türkologiyada uğurla davam etdirmişdir. Onun əsərində Azərbaycan dili bədii sintaksisinin inkişaf qanunauyğunluqları və özünəməxsusluqları araşdırılmışdır.Rus dilçiliyində İ.İ.Kovtunovanın «Pogtiçeskiy sintaksis» (M., Nauka, 1986) kitabı bu sahədə atılan müsbət addımlardandır. Azərbaycanda nitq sintaksisin yazılmasına bu əsərdən faydalanmaq olar.

Azərbaycan dilinin sintaksisi semantik-praqmatik məkanda öyrənilməlidir. Bu o deməkdir ki, sintaksis semantika və praqmatikanın qarşılıqlı əlaqəsi fonunda tədqiq edilməlidir.

Azərbaycan dili sintaksisinin başqa öyrənilməmiş bir məsələsi də onun linqvokulturoloji aspektləridir. Əgər bu istiqamətdə araşdırmalar aparılarsa, dil və mədəniyyət arasında olan bağlılığın gizli qatları açıla bilər.

Hazırda müasir Azərbaycan dilinin sintaksisində aktiv proseslər gedir. Dilimizin sintaksisi yeni mərhələdə inkişaf edir. Fikrimizcə, bu istiqamətdə sintaktik quruluşun sosial və ümummədəni xarakteri açılmalıdır, həmin sahədə gənc araşdırıcılara mövzular paylanmalıdır.

Dilimizdə yeni tipli sintaktik kompetensiyalar meydana gəlir. Yeni sintaktik hadisələr (həm şifahi nitqdə, həm də bədii əsərlərdə, mətbuatda, poeizada) müəyyənləşdirilməlidir. Poeziyada yeni sintaktik tiplər, sintaktik sisteminin dinamikliyi üzə çıxarılmalıdır.

Punktasiya çətin qavranılan məsələlərdəndir. O, sintaksislə bağlıdır. Durğu işarələri bizim yazılarda bərbad vəziyyətdədir. Bu mövzu da sintaksislə birbaşa bağlıdır. Mətnin yaranmasında durğu işarələrin mühüm rolu vardır. Bu məsələlər araşdırılmalıdır.

Punktuasiyanın semantik və struktur komponentləri dəqiqləşdirilməlidir.

«Dırnaq» və digər durğu işarəsinin müasir işlənmə məqamları yeni sintaktik hadisə olaraq öyrənilməlidir.

Digər dillərin sintaksisinin kommunikativ strukturu tədqiq olunduğu halda, müasir Azərbaycan dilində bu sahədə addımlar atılmalıdır. Əsas kommunikattiv-struktur yanaşma ilə morfosintaksis məsələləri də tədqiq olunmalıdır. Müasir dövrdə söz birləşmələrinin, cümlələrin yeni tipləri yaranır. Bunun yaranma səbəbləri, şəraiti tədqiq olunmalıdır.

İsmayıl KAZIMOV, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu «Müasir Azərbaycan dili» şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor.

Sintaksis Nümunələri

Diksiyayla yanaşı sintaksis yazılı dilin əsas hissəsidir. Diksiya yazılı və ya danışıq dilinin tərzini müəyyənləşdirir, bir natiqin və ya yazarın qrammatika və sintaksis qaydaları çərçivəsində etdiyi seçimləri təmsil edir. Sintaksis, xüsusi olaraq cümlələr qurmaq üçün sözlərdən, ifadələrdən, bəndlərdən və durğu işarələrindən istifadə qaydalarını bildirir.

Düzgün sintaksis nümunələri arasında söz seçimi, say və zamanın uyğunluğu, söz və ifadələrin düzgün sırada yerləşdirilməsi yer alır. Diksiya, xüsusən təsadüfi söhbətlərdə çevik ola bilsə də, düzgün sintaksis nisbətən sərtdir. Sintaksis qaydalarına riayət etmək hər cür rəsmi yazmada vacibdir və yazıçının bacarıqlı və məlumatlı olmasının açıq bir əlamətidir.

Cümlə quruluşu nümunələri

Əsasən, sintaksis quruluşa aiddir. Sintaksis qaydaları cümlələri aydın və tutarlı etmək üçün mövcuddur. Müxtəlif ümumi sintaktik səhvlər var və bir yazıçı səhv etdiklərini bildikdən sonra hamısını düzəltmək asandır. Məsələn:

• Yanlış: Bir filmə baxarkən telefonlarına mesaj yazan insanlar çox əsəbi olurlar.

• Düzgün: Film seyr edərkən telefonuna mesaj yazan insanlar çox əsəbi olurlar.

• Yanlış: Gələcək təqdimatından xoşbəxt olan ev gəzintisi mahnı oxuyurdu.
• Düzgün: Sammie, yaxınlaşan promosyonundan məmnun qaldı, evinə qədər mahnı oxudu.

Burada problem yalnış yerləşdirilmiş bir dəyişdiricidir. Dəyişdirici, cümlənin başqa bir hissəsini, adətən mövzusunu dəyişdirmək və ya dəyişdirmək üçün nəzərdə tutulmuş bir söz və ya sözdür. Yanlış yerləşdirilmiş dəyişdiricilər cümlələri anlaşılmaz edir, çünki birdən çox mövzunu dəyişdirə bilər.

İkinci səhv nümunədə, cümlə “evə səyahət” in (mövzu) “yaxınlaşan yüksəlişindən məmnun olduğunu” ifadə edir, bunun mənası yoxdur. Bunun əvəzinə, doğru cümlədə ifadə edildiyi kimi bir yüksəlişlə xoşbəxt bir şəxs olan “Sammie” dir.

Bunun başqa bir nümunəsi:

• Yanlış: Charlie-nin imtahanına baxanda bir neçə səhv dərhal aşkar oldu.
• Düzgün: Charlie’nin imtahanına baxarkən müəllim bir neçə səhvi gördü.

Səhv cümlənin mövzusu yoxdur. Səhvlər imtahana baxmır. Anlamlı olmaq üçün cümlənin təsvir etdiyi hərəkəti yerinə yetirməsi üçün bir şeyə və ya kiməsə ehtiyacı var. Söhbət müstəqil və asılı bəndlərdən gedir.

Punktuasiya nümunələri

Digər bir sıra ümumi səhvlər durğu işarələri ilə əlaqəlidir.

• Yanlış: Ziyarətə gəlin Mənim çox yeməyim var.
• Düzgün: Ziyarətə gəlin! Məndə bol yemək var.

Buradakı problem təkrarlanan bir cümlədir. Durğu işarələrinin olmaması ifadəni qeyri-müəyyən və tələsik göstərir. Sözləri bir nida işarəsi ilə iki cümləyə ayırmaq aydınlıq əlavə edir və “Ziyarətə gəlin!”

• Yanlış: Filmə getməmişdən əvvəl.
• Düzgün: Kinoya getməmişdən əvvəl yuxuma ehtiyacım var.

Bu nümunənin əks problemi var: bir cümlə parçasıdır. “Filmə getməmişdən əvvəl” kimi bir cümlə parçası tam bir ifadə vermir. “Yuxuma ehtiyacım var” əlavə edilmədən oxucu yazıçının niyyətini bilmir.

Aşağıdakı nümunədə oxşar problem var, lakin fərqli bir həll tələb olunur.

• Yanlış: Filmlərə gedə bilməzsən. Və ya heç bir pul olmadan popkorn alın.
• Düzgün: Heç bir pul olmadan film çəkə və ya popkorn ala bilməzsən.

Yanlış nümunə qırıq bir cümlədir. Fərq ondadır ki, “Sən kinoya gedə bilməzsən” özlüyündə tam bir cümlə ola bilər, amma ardınca ona daxil edilməsi lazım olan bir cümlə gəlir. Sadəcə daha çox mətn əlavə etmək əvəzinə, sınıq bir cümləyə həll parçaları birləşdirməkdir.

Bir durğu probleminin başqa bir nümunəsi, sadəcə ehtiyac olduğu yerlərdə istifadə edilməməsidir.

• Yanlış: Bu ev tozlu çirkli və iysizdir.
• Düzgün: Bu ev tozlu, çirkli və iysizdir.

Yanlış nümunədəki səhv vergül yerləşdirmə və ya daha doğrusu onun olmamasıdır. Düzgün sintaksis üçün üç maddənin siyahısını ayırmaq üçün ən azı bir vergül tələb olunur. “Ev tozlu, çirkli və üfunətlidir” sintaktik cəhətdən də düzgündür, siyahıda sonuncu maddəni ayırmaq üçün “Oxford vergülündən” (serial virgül də deyilir) istifadə olunur. İstənilən istifadə ümumiyyətlə məqbuldur, baxmayaraq ki, xüsusi stil təlimatları bir-birinə üstünlük verir.

Söz Seçimi Nümunələri

Söz seçimi sintaktik sual da var. Bu, sintaksis qaydalarının ən çox sərbəst yol təklif etdiyi sahə və nəticədə səhv etmək üçün ən asan sahədir.

Buradakı məsələ köhnəlmiş ifadələrdir. Sintaksis qaydalarına görə “gedəcəyimiz filmlərə” texniki cəhətdən səhv deyildir. Sadəcə arxaikdir. Heç olmasa bir dəfə kimsə ona filmləri izah edən Şekspir “gedəcəyimiz filmlərə” baxanda yaxşı olardı.

Müasir İngilislər isə cümlələrin obyekt-mövzu-feldən çox mövzu-fel-obyekt olmasını gözləyirlər. Sintaksis qaydalarının yer və zamanla necə dəyişdiyini və hər bir yazarın ilk prioritetinin açıq ünsiyyət olması barədə mükəmməl bir nümunədir. Əlavə yardım üçün mövzu-fel razılığını oxuyun.

Çətin fellər mövzusunda .

• Yanlış: Heç onunla danışmısan? Bəli, dünən onunla danışırdım.
• Düzgün: Heç onunla danışmısan? Bəli, dünən onunla danışdım.

Yanlış nümunədə səhv fe’lin vaxtı istifadə olunur. Konkret olaraq, keçmiş sadə vaxtı istifadə etmək əvəzinə “danışmaq” keçmiş davamlı zamandan istifadə edir. Keçmişdə hələ də davam edən bir hərəkət təklif edir. Əgər “danışırdınızsa”, hələ də danışa bilərsiniz. “Danışmaq” artıq baş verən və artıq bitmiş bir hərəkəti göstərən keçmiş sadə zamandır. Əgər “danışdınızsa”, indi danışmağa hazırsınız. İkincisi burada uyğun gəlir.

“To” kimi zərərsiz kiçik qabaqcalar da sintaktik problemlər yarada bilər.

• Yanlış: Anası onu çağırdı və indiki üçün ona təşəkkür etdi.
• Düzgün: Anası onu çağırdı və indiki üçün təşəkkür etdi.

Burada “to” sadəcə lazımsız bir sözdür. Bir çox dildə “o, onu felə çevirdi” və ya “ona fel söylədi” kimi konstruksiyalarda infinitiv (“fel”) tələb olunsa da, İngilis dili belə etmir. “Çağırışını etdi” “etmək” sözü olmadan kifayətdir.

Söz seçimi kiçik görünə bilər, ancaq bir sözün digərinə qarşı seçilməsi cümlənin mənasını tamamilə dəyişə bilər.

• Yanlış: Maşını indi alıram. Qısa müddətdə orada ola bilərəm.
• Düzgün: Maşını indi alıram. Qısa müddətdə orada olmalıydım.

Buradakı problem “can” və “olmalıdır” dır. Bu, diksiyanın boş olduğu yerdə sərt olmağın sintaksisinin klassik nümunəsidir. Ümumi istifadədə “can” tez-tez “should” və ya “will” əvəz edir. Rəsmi sintaksisdə bu sözlərin üç fərqli mənası var. “Olmalıdır” ehtimal olunan nəticəni, “olacaq” müəyyən bir nəticəni təsvir edir və “bilər” yalnız nəticənin mümkünlüyünü təsvir edir.

Formal olaraq “heç vaxt orada ola bilərəm” sadəcə “qısa müddətdə orada olma qabiliyyətim var” deməkdir. Digər tərəfdən, “qısa müddətdə orada olmalıyam” “qısa müddətdə orada olma qabiliyyətim və niyyətim var (və yəqin ki, olacaq)” deməkdir.