Türk xalqları

Aləmdə durur ikən Nizami,
Aqil edəməz bu iltizami”.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı

Sayt 2012-ci il fevral ayının 14-də Bakı şəhərində gerçəkləşdirilən “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində istifadəyə verilib. E-mail:edebiyyat-az.com@mail.ru Əlaqə telefonu: 051 785 44 33; 070 815 12 96 Ünvan: Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri

Category: Türk xalqları ədəbiyyatı

Dərviş Yunus ƏMRƏM. “Salam olsun!”

Biz dünyadan gedər olduqQalanlara səlam olsun.Bizim üçün xeyir-duaQılanlara səlam olsun. Əcəl bükə belimiziSöylətməyə dilimiziXəstə ikən halımızıSoranlara səlam olsun. Tənim ortaya […]

Мадияр Оспанов.”ЭЛЬМИРАҒА…”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Өнер деген өлшенбейді, ол — шексіз, Табиғат та жаратылмас бөлшексіз. Бір […]

Мадияр Оспанов.”ЛАУЛАЙДЫ ӨЛЕҢ…”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Күліп те, жылай да алам, Төзіп те, шыдай да алам. Тосыннан […]

Guldana SERMAKHANOVA.”Lale mahnısı”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Lale mahnısı Lale mahnısı ürəkdən axır, Duygusal olaraq ‘qaz tükəndiyini’ hiss […]

Ülkü OLCAY.”Görmesem olmazdı dediğim SARAYBOSNA’yı yazmasam olmazdı…”

Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi Slav dillerinde Sarajevo, Osmanlı Türkçesi’nde Bosna Sarayı, bizim dilimizde sevdalinkalarında ağıtları susmayan, boynu […]

Tali Cohen Shabtai.”Mother”

How much longer are you going to look at me until I reach the destination you bless on with the […]

Tali Cohen Shabtai

Tali Cohen Shabtai was born in Jerusalem, Israel, and is an international poet of high esteem with works translated into […]

Madiyar OSPANOV.”ALLAHLA ƏLAQƏ”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Allah!Gənc ruhun üstünə işıq saçdı,İbali səsi,Göy açıqdır.Bu gerçəkdir!Bala, mən mələk olduğumdan,“Mahnı”,Daimi […]

Madiyar OSPANOV.”VƏTƏNDAŞ OLSAM VƏ TANIILSAM …”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Ya Rəbb!Sən demədin,Göylə, uca bir səslə məsləhətləşdim.Yaxşılarla və yaxşılarla böyüdüm,Heç kim […]

Madiyar OSPANOV.”MÜSTƏQİLLİK”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Müstəqillik!Dünənki ataların xəyalı,Çoxdan gözlənilən günəşli səhər.Bugünkü və sabahkı nəsillərə hörmət et,Sizə […]

Madiyar OSPANOV.”Tək yol”

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazaxıstan Respublikası üzrə təmsilçisi Yeganə yol –Xəyalım gerçəkləşəcək,Həyatın mənası barədə bir anlayış var.Mən diqqətlə gəlirəm,Mənim […]

Türk xalqları

Türk xalqları — Avroasiya ərazisində yaşayan, Türk dillərinə mənsub olan dillərdə danışan xalqlar. Dünyada türk xalqlarının sayı 167.109 milyondan çoxdur .[1] “Türk” sözünə ilk dəfə Bizans mənbələrində və VII əsrin “Orhon-Yenisey” abidələrində rast gəlinir.

Dil ümumiliyi, el sənətləri, tarixi coğrafi məkan, şifahi xalq ədəbiyyatı (“Dədə Qorqud”, “Oğuz Xaqan”, “Koroğlu”, “Manas”), adət-ənənələr, oxşar toponimlər türk xalqlarını birləşdirən ümumi oxşar xüsusiyyətlərdir. Türklərin ana vətəni Mərkəzi Asiya hesab olunur. Tarixən türklər miqrasiya edən xalqlar olmuşlar. VII əsrdən başlayaraq üç istiqamətdə – Şimali-Şərqi Asiya, Ural dağları və Qərb tərəfə köç etmişlər. Əhalinin sürətli artımı, heyvandarlıq üçün əlverişli yerlərin axtarılması, varisliklə bağlı hakimiyyətdə olmayanların boş ərazilərdə yeni dövlətlər qurması (Şato, Tavqas və s.), iqlim dəyişiklikləri (Böyük hun köçü), daha güclü dövlətlərin təzyiqi altında köçüb getmə (Çin dövlətinin güclənməsi ilə “Tyuku” (türk) dövlətinin iki yerə parçalanması və köç etməsi), yeni ölkələrin zəbt edilməsi türk xalqlarının geniş ərazilərdə yayılmasına səbəb olmuşdur. XX əsrdə də məcburi miqrasiyalar (krım tatarları, axıska türkləri, azərbaycanlılar) olmuş və son vaxtlar yüksək həyat səviyyəsi axtarmaq məqsədilə Avropaya və Şimali Amerikaya miqrasiyalar da mövcuddur.

Türk xalqları Altay dil qrupuna məxsusdular. Dil və mənşə fərqinə görə dörd qola bölünürlər:
Oğuz – Anadolu və Azərbaycan türkləri, qaqauzlar, türkmənlər, ahıska türkləri, krım tatarları,
Uyğur – özbəklər, həzaralar , salarlar, uyğurlar, tuvalılar, şorlar, komasin-tobollar, baraba tatarları, çulm tatarları və sairə)
Qıpçaq – qazaxlar, qaraqalpaqlar, qumıqlar, qırğızlar, altaylar, noqaylar)
Bulqar – tatarlar, başqırdlar, qaraçaylar, karaimlər.

Türk xalqlarının inanclarında tanrı əsas yer tutar. VII əsrdən etibarən İslam dininə inanc daha çoxdur (hazırda təxminən 80%). İndiki dövrdə qeyri müsəlman yakutlar (şaman və xristian), cuvaş və qaqauzlar (xristian), karaim və krımçaklardır (yəhudi dini).

Tarixin müxtəlif mərhələlərində bəzi türk dövlətləri Avrasiyada geniş ərazilər tutmuş, Afrikanın şimal hissəsini zəbt etmişlər. Türk xalqlarının bəziləri müstəqil dövlət qurmuş, bəziləri müəyyən dövlət daxilində muxtar qürumlar yaratmış, bəziləri isə heç bir özünüidarə hüququna malik deyil və müxtəlif dövlətlərin ərazilərində, Asiyada Əfqanıstan, İran, İraq, Suriya, Avropada Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Rusiya və sairə ölkələrdə yaşayırlar. Belə türk xalqlarına qumıqlar, krım tatarları, qaraçaylar, şahsevənlər, türkmənlər, sibir tatarları, bolqar türkləri, əfşarlar və sairə aiddir. Bu xalqların çoxu gəlmə xalqlar içərisində assimilyasiya olunmaqdadırlar.

Tarixi türk xalqları və tayfaları :

Atropatenlilər
Utilər
Qafqaz albanları
Madaylar
Hunlar
Saklar
Sarmatlar
Sabirlər

Türk xalqları :

Axısqa türkləri – 500 min
Sarı uyğurlar – 13,719 nəfərdən çox.
Urum-Qıpçaqlar – 106,768 nəfərdən çox.
Altaylılar – 67,239 nəfərdən çox.
Azərbaycan türkləri – 50 milyon
Xorasan türkləri – 830 min
Balkarlar – 108,426 nəfərdən çox.
Başqırdlar – 1.705.053 nəfərdən çox.
Çulumlar – 1 min
Çuvaşlar – 1.8 milyon
Krım tatarları – 500 min
Dolqanlar – 10 min
Qaqauzlar – 300 min
Qazaxlar – 13,289,363 nəfərdən çox.
Qırğızlar – 4.123 milyon
Qaraçaylılar – 300 min
Qəraimlər – 50 min
Qaraqalpaqlar – 550 min
Xakaslar – 90 min
Krımçaqlar – 1.5 min
Qumuqlar – 500 min
Noqaylar – 110 min
Qaşqaylar – 1.757 milyon
Salar – 125 min
Tatarlar
Naqaybaklar
Sibir Tatarları
Tofalar
Türkmənlər
Türkiyə türkləri – 70-80 milyon
Kipr türkləri
Tuvinlər
Uyğurlar
Həzaralar
Özbəklər
Yakutlar
Çelqanlar
Kumandılar
Telengitlər
Teleutlar

Azərbaycan şairi Nizami/Nizaminin dünya ədəbiyyatındakı mövqeyi

İslamiyyətdən sonra yenidən yaranan İran ədəbiyyatının X əsrdə ən böyük siması, məlum olduğu kimi, “Şahnamə” məsnəvisinin müəllifi, dünyada məşhur olan Əbülqasim Firdovsidir. Nizami Firdovsidən sonra məsnəvi yazan ən böyük sənətkar sayılır və epik janra gətirdiyi lirik səciyyə ilə özünə xas bir əfsanə üslubu yaradaraq, Firdovsini də keçmişdir.
Yaratdığı ədəbi surətlərlə farsdilli ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklər haqqında ustadın şer və sənətindəki orijinallığından bəhs edərkən təfsilatla danışacağımız təbiidir. Burada isə, hələlik belə bir qeyd etməliyik: şairin romantik don geyinmiş mistik ruhu misilsiz sənətinin sehrilə az müddətdə yalnız İran ədəbiyyatının şamil olduğu sahəyə yayılmaqla qalmamış və eyni zamanda, onun yaratmış olduğu sənət növü bütün Şərqdə fars və türk ədəbiyyatının ən məşhur nümayəndələri tərəfindən təqlid olunmuş, həm “Xəmsə”sinə, həm də “Xəmsə”ni təşkil edən beş kitabından hər birinə ayrı-ayrı, mübaliğəsiz, yüzlərcə nəzirələr və bənzətmələr yazılmışdır. Yalnız nəzirələr deyil, Nizami əsərlərinə yazılan yozumların (yəni şərh və təfsirlərin) sayı da həddindən artıqdır. Klassik Şərq kitablarından ən ustad xəttatlar tərəfindən az çox üzü köçürüləni, ən mahir miniatürçülər tərəfindən ən çox rəsmlər və qızıl suyu ilə çəkilən ornamentlərlə bəzədiləni Nizaminin “Xəmsə”sidir.
Nizaminin özündən sonra yaranmış ümumşərq ədəbiyyatına göstərdiyi təsiri təsəvvür etmək üçün onun əsərlərinə yazılmış bənzətmə və nəzirələrin say və qiymətlərini göz önünə gətirmək lazımdır. Ona nəzirə yazanlar arasında Şərq ədəbiyyatının məşhur simalarından Əmir Xosrov Dəhləvi, Xacu Kirmani, Səlman Savəci, Katibi, Cami, Hatifi və sufilərin böyük ustadlarından Fəriəddin Əttar kimi farsca yazmış böyük şair və mistiklər də vardır.
Klassik farsdilli ədəbiyyatdan sonra vücuda gələn klassik türk ədəbiyyatına da Nizami böyük təsir göstərmişdir. Cığatay şerinin və türk xalqlarının yaratdığı müştərək ədəbiyyatın böyük ustadı Əmir Əlişir Nəvai də daxil olmaq üzrə, bir çox türk şairi Nizamini ya tərcümə etmiş və ya ona bənzətmə yazmışlar. Bunların arasında orijinallığı və bəlkə də üstünlüyü bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilən öz “Leyli və Məcnun”u ilə məşhur azəri-türk şerinin və bütün türk ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi Füzuli də vardır. Nizaminin qonşu Gürcüstanın ədəbiyyatına göstərdiyi təsir XII əsrin sonlarında yaşamış “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” müəllifi məşhur Şota Rustavelinin yaradıcılığını tədqiq edənlər tərəfindən təsdiq edilməkdədir. “Rustaveli dövrünün abidələri”ni tədqiq edib incələyən akad. İ.Orbelinin qənaətincə, “Rustavelini anlamaq, həm də layiqincə anlamaq, XII və XIII əsrlərdəki Şərq mədəniyyətini anlamaq deməkdir. Rustavelini layiqincə, bütün dərinliyilə anlamayan bir adam, deməli, Şərqi də anlamayır”. [1]
Gürcü professorlarından rustavelişünas Pavel İnkorokva öz məqaləsində vaxtilə Nizaminin “Leyli və Məcnun” və “Xosrov və Şirin” poemalarının gürcü dilinə tərcümə edildiyini tədqiq və isbat edir. [2] Professorun fikrincə, “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” poemasının tədqiqi göstərir ki, Ş.Rustaveli üçün “Şərq mədəniyyəti, gürcü mədəniyyəti qədər yaxın və doğma idi”. [3] Həmin müəllif qeyd edir ki, Şotanın əsərində “Leyli və Məcnun”un buraxdığı izlər vardır: Tariyel Qeysin tayıdır, onun kimi dəli olub çöllərə düşür, vəhşi heyvanlarla yoldaşlıq edir; onu müşayiət edən Aftandil isə Nofəlin varisidir”. [4] “Pələng dərisi geymiş pəhləvan”ı gürcü dilindən ruscaya çox gözəl tərcümə edən Şalva Nutscubidzenin qeydinə görə, XII əsr gürcü ədəbiyyatında Rustavelinin yaşlı müasirlərindən Çaxruxadzenin əsərlərində belə Nizamiyə işarələr vardır. Rustaveli Nizaminin açdığı Şərq Renessansının yolu ilə getmişdir. [5]
Farsca yazdığına görə millətlərarası sahədə İran ədəbiyyatına və beləliklə, İrana mənsub edilən Nizamiyə Avropada da əhəmiyyət verilmişdir. Şərq və bilavasitə İran ədəbiyyatı tarixi ilə məşğul olanlar ona çoxlu tədqiqatlar həsr etmiş və hətta haqqında kitablar da yazmışlar. Şairin əsərləri qismən də olsa, Avropa dillərinə tərcümə olunmuşdur.
XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, İngiltərə, Almaniya, Fransa, İtaliya və Rusiyada Nizami haqqında çap olunmuş əsərlərin sayı onlarcadır.
Nizaminin əsərlərinə yazılan bənzətmələrlə bu əsərlərə aid nəşr olunmuş tədqiqatlar haqqında – kitabımızın sonunda biblioqrafik məlumat veriləcək. Şairin dünya ədəbiyyatındakı mövqeyi haqqında oxucularımızda tam bir təsəvvür yaratmaq üçün ədəbiyyatçı və tənqidçilərin – həm Şərqin, həm də Qərbin – Nizami haqqındakı rəy və təqdirlərini aşağıda iki bölümdə ayrı-ayrı xülasələşdiririk.

Şərq ədibləri Nizamini (əsərlərinə yazılmış hədsiz-hesabsız bənzətmə və nəzirələrdən göründüyü kimi), şairlikdə klassik İran ədəbiyyatının mürşidi kimi tanımış və “məsnəviçilərin imamı və Şərq əfsanə yazanlarının şeyxi” saymışlar. Bu baxımdan onların nəzərində Nizami, nəhəngliyi ölçülə bilməyən bir yaradıcıdır; klassik istilahla desək, o, ixtiraçıdır. Bunun ən böyük şahidi kimi Nizamidən sonra yazıb-yaradan şairlərin heç birinə onun işlədiyi mövzu, istifadə etdiyi vəzn və formadan xaric bir dastan yazmanın nəsib olmadığı irəli sürülür. Nizamidən əvvəl “Xosrov və Şirin”, “Yeddi gözəl”, “Leyli və Məcnun” poemalarının mövzuları qədim kitablarda, qismən ərəb dilində nəzm halında, qismən də farsca, pəhləvicə və ərəbcə nəsr şəklində mövcud idi. Nizami, ilk dəfə olaraq, onları özünəməxsus sənətlə nəzmə çəkmiş və rəngarəng şerlərlə canlandırmışdır.
Nizami yalnız təbinin sehrli təsirilə deyil, öz dövrünün bütün biliklərinə sahib geniş qavrayışı ilə də qələm yoldaşları arasında görkəmli yer tutmuşdur. Təkcə Xaqani Şirvani, Ənvəri, Kəmaləddin və Cəmaləddin İsfahani kimi yüksək səviyyəli müasirlərinin deyil, həm də özündən sonrakı əsrlərdə yaşayıb-yaratmış, ədəbiyyat üfüqlərində məşhur olan bütün şer ulduzlarının üzərində parlayan bir nur kimi, daha doğrusu, parlaq bir günəş kimi əsrlər boyu gələn nəsillərə öz feyzinin hərarətini vermişdir.
Nizaminin ölümündən təqribən əlli il sonra “Əl-Mücəm” adlı əsərində Şəms-i Qeys adlı bir yazıçı ədəbiyyata aid xatirələrində yazır ki, həm nəzmi, həm də nəsri yaxşı bilən bir ədib dostu ədiblərə məxsus məhrəm bir məclisdə Nizaminin “Xosrov və Şirin”indən seçilmiş parçaları xoş bir səslə oxuyurdu, məclisdə oturmuş bir neçə “zərif”lər onun oxuduqlarını ahəngə uyduraraq asta-asta dəfdə çalırlar. Bu hekayə bizə artıq o zamanlarda Nizami sənətinin şöhrəti və sevildiyi haqda maraqlı məlumat verir. [6]
Hicri VII (miladi XIII) əsrin başlanğıcında yazılmış “Lübab-ül-əlbab” əsərində onun müəllifi, öz dövrünün məşhur bioqrafı, ədəbiyyat həvəskarı və söz mütəxəssisi Məhəmməd Oufi Nizami haqqında yazır: “Gəncəli Nizami məharətli ifadələri və mənimsədiyi biliyin sərvəti vasitəsilə incəliklər xəzinəsini dünyadakıların başına səpmişdir”. “Məxzən-ül-əsrar”ında gizlənmiş eşidilməmiş sözlər meydana çıxarılarsa, aşiqlərin ürəkləri ovlanar; “Leyli və Məcnun” mənzuməsinin Türküstanındakı gözəllər üzlərindəki yaşmağı atsalar, zəmanənin bütün ağıllı adamlarının ağlını alarlar; şirindillikdə bilik taxtının xosrovu olduğundan o, “Xosrov və Şirin” dastanını Ünsürinin kefini pozacaq bir şəkildə nəzm etmiş və bəlağət mülkünün sultanı olduğu üçün İskəndərin sərgüzəştini bir güzgü aydınlığı ilə oxucuların gözləri önündə tutmuşdur. Biliciliyin və müdrikliyin xütbəsini İskəndərin naminə, sikkəsini də onun adına zərb etmişdi”.
Hicri VIII (XIV) əsrdə Zəkəriyyə Qəzvini və Əbd-ür-Rəşid Bakuvi öz əsərlərində Nizamidən bəhs etmişlər. İslam dünyasının tanınmış bu iki coğrafiyaçı və bioqrafları hələ o zaman şairin əhəmiyyətini qeyd edərək, onun “ürfan və hikmət sahibi nadir bir sənətkar” olduğunu bildirmişlər.
Hicrətin IX (miladi XV) əsrinin müəlliflərindən Dövlətşah Səmərqəndi öz məşhur “Təzkirət-üş-şüərası”nda Nizamidən bəhs edərkən: “Şeyxin dəyər-qiymətini və əzəmətini ifadə etmək üçün söz də, yazı da acizdir,” – deyərək əlavə edir: “Onun sözlərində və şairlik sənətində elə bir gözəllik vardır ki, mərifət sahibi olan bütün zəkalı adamlar onu axtarmaqdadır”.
Nizaminin “Xəmsə”sinə ilk nəzirəni yazan Əmir Xosrov Dəhləvi öz “Məcnun və Leyli” poemasının müqəddiməsində “Sənin söylədiklərinin hamısı Nizamidəndir” – deyənlərə cavab olaraq yazdığı sətirlərdə, Nizaminin yaradıcılığındakı üstünlük və birinciliyini bildirərək deyir:

An gəncfeşan-e gəncpərvərd,
Budəst bedin məta dər xvərd.

Bari nə bədəl, məgər həmin bar,
Kari nə degər, məgər həmin kar.

(Xəzinəni bəsləyən də, saçan da odur, bu iş onun boyuna biçilmişdir, əvəzini deyil, eynini veririk; başqa iş deyil, eyni işi görürəm). [7] Iran klassiklərindən ən məşhuru Sədi Şirazi tanınmış “Bustan” əsərində Nizamidən çox ilhamlanaraq, ondan misallar, beyt və misralar iqtibas etmişdir:

Xerədməndan-e pişin rast qoftənd,
Məra xod kaşki madər nəzadi.

Bu beytdəki “xerədməndan” (“müdriklər”) sözündən məqsəd Nizamidir, çünki ikinci misra ondan alınmışdır. Klassik İran şerinin ən parlaq örnəyi sayılan qəzəllərilə məşhur olan Hafiz Şirazi öz “Müğənninamə”sində Nizamidən bu şəkildə bəhs etmişdir:

Ze nəzm-e Nizami ke çərx-e kohən,
Nədarəd coz u hiç ziba soxən!

yəni: “əski dünya Nizaminin nəzmi kimi gözəl bir sözə malik deyildir”. Nizamiyə nəzirə yazan farslar arasında ən müvəffəqiyyətlisi Məktəbi Şirazidir. O, Nizaminin tərifində bu beytləri yazmışdır:

An xoş soxəni ke vəqt-e təhvil,
Peyğəmbər-i əqlrast cəbril.

Çunu ney-e xameo por nəva kərd,
Noh daire-ra por əz nəva kərd.

Mən k-an honər-e homay didəm
Çun saye bebal-e u pəridəm.

(”O gözəl sözlü adam məram anladarkən, ağıl peyğəmbərinə Cəbraildir: qələmin neyini nəva ilə dolduran kimi doqquz təbəqəli göyləri öz avazı ilə doldurdu; mən onun Hümaya xas olan hünərini (sənətini) görcək, bir kölgə kimi uçub onun qanadına qondım”).
Hafizdən sonra İran klassiklərinin son ən böyük nümayəndəsi olan ustad Əbdürrəhman Cami də Nizamini öymüşdür. O, öz “Bəharistan” kitabında yazdığı “Nizami” maddəsində yazır: “Məlum olan fəzilət və kamalının şərh və izaha ehtiyacı yoxdur. “Pənc-gənc” adlı əsərinə o qədər gözəlliklər və incəliklər doldurmuşdur ki, bu şərəf heç kimə nəsib olmayıb. Belə bir əsər, bəlkə də bəşər qüdrətinin yetişdirə bilməyəcəyi bir xariqədir”.
Cami öz “Həft ourəngi”ndən “Leyli və Məcnun” poemasına yazdığı müqəddimədə əsərin mövzusunun birinci dəfə Nizami Gəncəvi və Xosrov Dəhləvi tərəfindən işləndiyinə işarət edərək, bu iki ustadın sənətdəki məharət və qüdrətlərini qüvvətli misralarla təsvir etdikdən və onların yürüşlərini iki qoşa köhlənin yürüşünə bənzətdikdən sonra deyir:

Mən niz be faqe naqə randəm,
Xorda be ğobareşan rəsandəm.

Gər mandəəm əz şomareşan pəs,
Bər çehre-ye mən ğobareşan pəs.

(“Mən də bu zəifliyimlə arxalarınca dəvəmi sürdüm və özümü onların tozlarına çatdırdım; onların özlərinə çata bilmədimsə də, üzümə qonan tozları mənə bəsdir”).
Fəxriyyələrinin birində Cami təbinin necə mövzu olursa-olsun qafiyələməyə qadir olduğunu, Gəncəvinin “Yeddi gözəl”indəki mənaları örnək tutub və onlardan ilham alması ilə izah edir:

Be bustane soxən morğe təb-e mən əksər,
Be həft beyd şəvəd nəğməsaz-o-qafiyəsənc.
Ço Həft-Peykər-e gəncur-e Gənce, hər qəzəli,
Nomuneist ze məna, nəhan dər-u səd gənc.

“Atəşkədə” təzkirəsinin sahibi Lütf-Əli bəyin (XVIII əsr) qənaətincə, Nizami sözün “ərkan-e ərbəə”sindən, yəni dörd dirəyindən biridir”.
Səfəvi dövrünün “Xəmsə” yazanlarından Ruh-ül-Əmin Nizamini təriflədiyi bir parçasında “Gəncəvinin məsnəviçilikdə yeganə ustad” olmadığından canlı bir surətdə bəhs etdikdən sonra sözlərini bu beytlərlə bitirir:

Dər xane nehofte meşk-e tatar,
Şagerd-e gəmineiiş Əttar.

Mehr əz nəfəsəş ço tab girəd,
Ferdousi əz-u hesab girəd.

Dər piş-e soxənvəriiş bican
Xaqani-ye can-e molk-e Şirvan.

Şoəra-ye Məlik beust dəmsaz
Xosrov ze ğolamiyəş sərəfraz.

(O, /Nizami/ öz evində tatar müşkü gizlədib, odur ki, Əttar onun ən kiçik şagirdidir, [10] eşq onun üfürməsilə alışır, Firdovsi onun hüzurunda hesab verir. Onun şairliyi qarşısında Şirvan ölkəsinin canı olan Xaqani cansız qalır. Padşahın şairləri onunla canlanırlar. Xosrov onun /Nizaminin/ qulu olduğu üçün başı ucaldı).
Hilali Cığatai Nizami haqqında bu beytləri yazmışdır:

An gənc-e qohər ze kan-e Gənce,
Şəmşirzəban-o şirpənce.

Yəni şəh-e molk-e niknami,
Şahənşəh-e arefan Nizami.

Qoft an soxəni ke qoftəni bud,
Soft an qohəri ke softəni bud.

Hər quş ze nəzm-e ust por dor,
Hər pənce ze Pənc-gənc-e u por.

Gənc-e do cəhan nesar-e u bad,
Gəncur-e do koun yar-e u bad!

(O, Gəncə mədənindən çıxan bir gövhər xəzinəsidir; qılınc dilli, şirpəncəli bir adamdır. Yaxşılıq mülkünün sultanı, ariflərin şahənşahı Nizamidir. Söylənəcək sözü söyləmiş, deşiləcək inciləri deşmişdir. Hər qulaq onun nəzminin dürlərilə, hər ovuc isə onun “Beş xəzinə”sinin gövhərlərilə dolmuşdur. Hər iki dünyanın xəzinələri ona nisar, hər iki dünyanın xəzinədarı ona yar olsun!)
“Məcmə-ül-füsəha” təzkirəsinin müəllifi Rza-Quluxan Hidayətin fikrincə, “özünəməxsus bir üsulda (“fəndə”), yəni eşq məsnəvisi yazmaqda, ikinci bir Nizami yoxdur; bu həqiqəti hamı qəbul etmişdir; bu xüsusda onunla rəqabətə qalxmaq kafirlikdən başqa bir şey deyildir”.
Hicri 1313 ilə 1318-ci illər arasında Nizami külliyyatının tənqidi mətnini böyük sevgi və diqqətlə hazırlayıb çap edən Tehranda çıxan “Ərməğan” jurnalının müdiri, Vəhid Dəstgirdi, bu külliyyatın VII cildini təşkil edən “Gəncine-ye Nezami”yə yazdığı incələməsində Nizamini İran klassik ədəbiyyatının ən böyük şəxsiyyətlərilə müqayisə edərək, belə bir nəticəyə gəlir: ümumiyyətlə, əxlaq, təmizlik və möminlikdə həkim Nizami bütün dünya şairləri arasında misilsizdir. Nizaminin bütün əsərlərində bir dənə də olsa qaba sözə, ya çirkin ifadəyə rast gəlmirik. Eşqin paklığının və ülviliyinin təsvirində o, Firdovsidən üstündür, çünki Nizamidə erkəklərin sevişmələrindən və gənc oğlanların işvəkarlıqlarından bəhs edən tək bir misra yox ikən, Firdovsidə [11] vardır. V.Dəstgirdi Nizamini İran şerinin bütün ustadlarından yalnız Firdovsi və Sədi ilə qarşılaşdırır, çünki hər üç şair əruzun eyni bəhrində (mütəqariblə) məsnəvilər yazmışlar. Nizami əsərlərində yalnız Firdovsidən söz açmış və dəfələrlə onu yad etmişdir, çünki işlədiyi mövzular ilk dəfə Firdovsi tərəfindən toxunulmuş mövzulardır.
Bütün təvazökarlığına baxmayaraq, Nizaminin, bunu açıq büruzə verməsə də, əsərlərində özünü Firdovsidən üstün olduğuna işarə edən kinayələr vardır. Bunu V.Dəstgirdi də qeyd etmişdir. O, bu barədə olan kinayələrin birində Firdovsinin yaratdığı Şirin surətini gümüş, özününkünü qızıl, başqalarını isə mislə müqayisə edir. V.Dəstgirdi bu iddianın tamamilə həqiqətə uyğun olduğunu təsdiq edir. O yazır: “Nizaminin əsərlərini yüz dəfələrlə oxudum və hər dəfə oxuyarkən Daranın, Xosrov Pərvizin və Leylinin ölümlərini təsvir edən fəsilləri ağlamadan oxuya bilmədim”. Şerindəki bu əzəmət və təsiri şair özü də bilirdi. Bu haqda o deyir:

Kəsira ke dər gerye arəm ço ab,
Bexəndanəməş baz çon afetab!

(Yağış kimi ağlatdığım bir kəsi, yenə də sonra günəş kimi güldürürəm).
Sədi ilə qarşılaşdırılmağa gəlincə də, V.Dəstgirdi məsnəvidə Nizamini Sədidən üstün tutur. O yazır: “Sədi öz “Bustan”ında Nizaminin “Şərəfnamə” və “İqbalnamə”sindən son dərəcə faydalanmışdır. “Bustan”dakı mövzuların çoxu Nizaminin “İskəndənamə”sinin hər iki hissəsində mövcuddur. Bu bir-birinə bənzər mövzuların müqayisəsindən və incələnməsindən sonra sağlam zövqlü hər tənqidçi Nizamidəki ifadə qüdrətinin, tərkib sağlamlığının, sözlərdə bağlanma ahənginin və mənalardakı yaradıcılıq qüvvətinin Sədiyə nisbətən qat-qat yüksək olduğuna hökm verər”. V.Dəstgirdi Sədinin Nizamidən faydalanıb iqtibas etdiyi beytlərdən bir çox misal gətirmişdir.
Nizamilə farsca yazmış başqa böyük türk şairi Cəlaləddin Rumi arasındakı mənəvi münasibətlərə də toxunan V.Dəstgirdi yazır: “Ürfan və şer mülkünün ən böyük sultanı Mövlana Cəlaləddin Rumi həkim Nizaminin şerlərindən bir çox iqtibaslar etmişdir. Mövlana Ruminin məsnəvi və qəzəllərini incələyən fəzilətli alim Ağa Hadi Xairi yazır: “Mövlana Rumi Nizaminin “Divan”ını həmişə öz gözü önündə saxlardı və ondan mənaca böyük ölçüdə iqtibaslar edərdi. Halbuki, o, həkim Sənai Qəznəviyə böyük rəğbət bəsləməyinə baxmayaraq, ondan iqtibaslar etməmişdir. Bu iqtibaslar, şübhəsiz, Nizami şerinin bir fenomen olduğunu isbat edir, belə olmasaydı, Mövlana kimi bir ustadı özünə necə cəlb edə bilərdi?!”
Mövlana, Nizaminin bir qəzəlindən bu şəkildə istifadə etmişdir.

Cəvab anke Nezami be nəzm miquyəd
“Cəfa məkon ke cəfa şive-ye vəfa-ye to nist”.

(cavab odur ki, Nizami nəzm ilə demişdir: “Cəfa etmə, çünki cəfa sənin vəfadarlığına yaraşmır”). [12] XIV əsrdə yaşamış Qızıl Orda şairi, Qütb xana təqdim etdiyi və “Xosrov və Şirin”ini “Nizami balından bişirilmiş bir sevda halvasına” bənzədir:

“Nizami nəzmi yanlıq tüz sözünqi
Anın bilgut Xanınqa bu özünqi.

Qazan tək qaynab uş sevda bişurdum,
Nizami balıdın həlva bişurdum”.

XV əsrdə yaşamış Xarəzm şairi Heydər isə, öz “Məxzən-ül-əsrar”ını Nizami ruhundan aldığı can və fərmanla yazdığını söyləyir:

“Mən ki bişurdum bu ləziz aşnı
Şeyx Nizami dəlşdən can tapıb,

Şeyx Nizamidən alıb qaşnı:
Mənasıdan yarlıqü bürhan tapıb”.

Türküstanın böyük şairi Mir Əlişir Nəvai türk dilinin farsca ilə ölçüləcək dərəcədə yüksək bir ədəbiyyat dili olduğunu isbat etmək üçün yazdığı məsnəvilərinə:

“Xeyle fəsahət başının əfsəri
Gənc-e yəqin əfsərinin gövhəri”

– deyə heyranı olduğu Nizaminin əsərlərini özü üçün nümunə götürmüşdür. Nizamiyə qarşı bəslədiyi bu dərin təqdir və heyranlıq hissini Nəvainin bütün əsərlərində görürük.
Məsələn, “Məxzən-ül-əsrar”a bənzətdiyi “Heytər-ül-əbrar”dan bir parça:

Gəncə vətən, könqlü onun gəncxiz,
Xatiri gəncur, tili gəncriz.

Fikrəti-mizanı bulub Xəmsəsənc
“Xəmsə” demə, bəlkə degil, “Pənc-gənc”.

Kəffeyi-mizan ana əflak olub,
Batmani-taşı küreyi-xak olub.

Dartsa yüz qəri xirəd xazini,
Çəkməqay anin qöbidin azini.

Xanio-lətayifgə sözü münqəsim,
Dürri-məanigə dili müntəzim.

Nazim olub söz düri sirabıqa,
Çərx “Nizami” yazıb əlqabıqa.

Qəddəse sirrəhi-məanidir ol,
Ruhi-qüdüs feyzi nişanidir ol!

“Leyli və Məcnun”dan:

Bu tilbilə kimsə tapmadı kam
Cüzi gəncfişan-i Gəncəram.

Məna dirəmigə sikkəpərdaz,
Üzlət hərəmidə məhrəmi-raz.

Gəncineyi-fikri göhərayin
Ondan bəri haq olub göhərçin.

Vəhdət göhərin əlinə alqan,
Üzlət kəmərin beligə çalqan.

Məna hərəmin müsəxxir etgən
Söz bikrini qərq-i zivər etgən.

Həm Turi-fəzilət üzrə Musa,
Həm Qafi-qənaət üzrə Ənqa.

Musa imas irdi kilki-naqu,
Cəvfi ara müzmər etdi cadu.

Ənqa gər imas nədən həmişə
Söz qafidə üzlət etdi pişə?

Nəzm əhlinin əfsəhülkəlami,
Söz dürigə müntəzim Nizami.

“Fərhad və Şirin”dən:

Əgərçi Gəncədə aramı anın
Vəli Gəncə üzrə daim dami anın.

Tutub gövhərləri yeksər cahanı,
Ne çük kim xeyli i-əxtər asimanı.

Nə ol zinət ki asılqay qulaqdan,
Və gər açılsa ayrılqay qulaqdan.

Düri kim çun qulaqnı qıldı məskən,
Girib qılğay köngül dərcini məxzən.

Köngül dərcin demay qılğay ləbaləb,
Kim ol dəryağa salğay dürnü ta ləb.

Kim ol gövhərdən alsa xalq hər dəm,
Qüz ildə bulmağay mindən biri kəm.

Imas asan bu meydan içrə durmaq,
Nizami pəncəsinə pəncə urmaq.

“Yeddi gözəl”ə nəzirə yazılmış “Səb’ə-yi səyyar”dən:

Nüktəsi diqqət içrə rişteyi-can,
Piştəgə çaşni sərişteyi-can.

Nəzmi-övrağı pərdeyi-candan,
Həm siyahısı abi-heyvandan.

Elğə can bergili dəvatı anın,
Gəlibən çeşmeyi-həyatı anın.

Kilki Xızrı atəş qılıb bitab,
Hər kəs ol çeşmədən bulub sirab.

Əhli-nəzm əfsəhülkəlamı ol,
“Xəmsə”nin nazimi Nizami ol.

“Xəmsə” yox, pənc-gənci-Qaruni
Pasban ilğə gənci-mədfuni.

Leyk hər kim bulub cəvahirsənc,
Tapıb ol gənclərdə yüz min gənc.

Hər səmin dürrü məmləkətğə xərac
Anqa layiq ki, bulğay üstaidə tac.

Söz yolun öylə qət edib çalak,
Kim ipəkdə yürürsə, gövhər-i-pak.

“İskəndərnamə”yə nəzirə yazılmış “Sədd-i İskəndər”dən bir neçə beyt:

Tutub gənci bu çərx-i noh taqnı
Neçuk kim günəş nuri afaqnı:

Bu yanlığ ki, gənci-məani töküb,
Cəhan əhliğə cavidani töküb.

Bu beş gəncdən kim cahandır məla,
Ki kök cövfidə dəxi yoktur xəla.

Bu gərdun ara təb’i xurşid olub,
Anın nuri aləmdə cavid olub.

Şibahi-qələm çünki eylab təraş,
Tapıb səhfeyi-mehrə andan xəraş.

Nəvai özünü Nizaminin şagirdi saymaqla və ustadından mənəvi kamillik diplomu alması ilə öyünür və fəxr edir. Bir əlindən Xosrov Dəhləvi, bir əlindən Əbdürrəhman Cami tutaraq, Nəvaini xəyal aləmində Nizaminin hüzuruna gətirirlər. Görüş əsnasında Nizaminin ruhu Nəvaiyə belə müraciət edir:

“Ki qıldın söz içrə tətəbbü manqa,
Nəy istərdə etdin təzərrü manqa.

Ki mən “Xəmsə”də eylab irdim vəid,
Ki hər kim ki ayturğa tutsa ümid.

Qılay tiğ-i bürran sözüm dasıdın,
Uray başın ol tiği-almasdın. Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”nin müqəddiməsindəki beytə işarədir – red.
Tiğ ze əlmas-e soxən saxtəm,
Hər ke piş aməd sərəş əndoxtəm.

(Sözün almazından bir qılınc qayırıb,
qabağıma çıxanın başını vurdum – red.)

Burada müəllif sitatı düz gətirməyib; həm vəzni pozulub, həm də mənası. Misra poemanın orijinalında belədir:
Hər ke pəs aməd sərəş əndaxtəm
(Arxamca gələnin başını vurdum – red.)

Köb il açdı dəvağa söz başını, Bu dəva ara qoydu öz başını.

Məgər sən [13] ki, bu yolğa qoyğac qədəm, Vücudnun xəyalını qaldın adəm!”

Nəhayət, türk ədəbiyyatında etdiyi ədəbi inqilabın tarixdəki əzəmətini dərk etmiş olan bu dahi adam öz şəxsiyyətinə qiymət verən fəxriyyəsində öz böyüklüyünü Nizamilə ölçərək belə deyir:

Fələk görmədi mən kimi nadiri,
Nizami kimi nəzm ara qadiri.

Klassik türk şerinin böyük dahisi Füzuli də özünü Nizaminin şagirdi saymışdır. [14]
“Beşlik” şairini düşündürmüş olan “Leyli və Məcnun” mövzusunun çətinliyi qarşısında “təvəkkülə rücu edən” Füzuli eyni tərəddüdü göstərmiş olan Nizamidən bu surətlə bəhs etmişdir:

“Bir iş ki qılır şikayət ustad,
Şagirdə olur rücu’ü bidad!”

Füzuli həmin əsərində dövründəki “Söz mülkünün nizamsızlığından” bəhs etdiyi “Saqi-namə”sində keçmiş dövrlərdəki böyük şairlərin söz sənətini anlayıb sevən bütün hökmdarların himayəsini gördüklərini həsrətlə yad edir. Burada diqqəti cəlb edən odur ki, ustad Füzuli farsca yazan belə şairlər arasında Nizamini də göstərmişdir. O, belə deyir:

“Türkü ərəbü əcəmdə əyyam,
Hər şairə vermiş idi bir kam:

Şad etmiş idi Əbu-Nəvası
Harun xəlifənin atası.

Bulmuşdu səfayi-dil Nizami,
Çirvan şahına düşüb girami.

Olmuşdu Nəvayi-süxəndan
Mənzuri-şəhənşəhi-Xorasan”.

Osmanlı türk klassiklərindən Nabi də Nizami və Xosrov Dəhləvinin “Xəmsə”lərini nəzərdə tutaraq yazır: “Onların hər biri cilvədə bir təzə məna ifadə edirlər”.
Ətai eşq məsələsinin “Yeddi gözəl”dəki şərhini qəbul etməyərək, əsərin müəllifini tənqid etməsi ilə bərabər, Nizamini məsnəvi yazanlardan seçdiyi üç sənətkar sırasına daxil edir:

“Bexüsus içlərində üç ustad,
Şəsti-pürzurinə verincə quşad

Tirvəş qeyri qodu padərgil,
Həssi-ecazı eylədi mənzil.

Biri Xosrov, biri Nizamidür
Biri sərməst-i eşq Camidür”.

Mərhum Ziya Paşa isə “Xərabat” adlı tanınmış əsərində İran şairlərini xarakterizə edərkən, Nizami haqqındakı rəyini belə vermişdir:

“Təkidi buraxsa gər Nizami,
Ecazə yetər idi kəlami.

Bihudə deyilmi təb’i iza,
Söz yerinə söyləmək müəmma.

Vermiş ona şöhrətü səlabət,
Təksir-i tənafürü ğərabət.

Birdir yenə leyk o piri-fani
Yox “Xəmsə”sinə nəziri-sani.

Tənzirə onu Əmiri-Xosrov,
Etmiş idi gərçi himməti-nov.

Təbinə bihudə verdi rəncə
Qanda Dehli və qanda Gəncə.

Aləmdə durur ikən Nizami,
Aqil edəməz bu iltizami”.

Bəhsi keçən iki “Xəmsə”nin müqayisəsi nəticəsində Ziya Paşanın verdiyi hökmü qəbul etməklə bərabər, H.Daniş, Dəhləvinin fars dilində yazmış olan şairlərin ən böyüklərindən biri olduğunu da qeyd edir – bu isə Nizaminin söz sənətində tək olduğunu bir daha bildirir.
Nizaminin nəzmi:

“Xosrova, guş et, Mühibbi şerinə eylə nəzər,
Nəzm tərzində – Nizami, mənada – Xacu imiş!”

– deyən sultan Süleyman Qanuninin (“Mühibbi” – onun təxəllüsüdür) də örnəyidir.
Istanbul universitetində uzun illər İran ədəbiyyatından dərs demiş Hüseyn Daniş yazır: “Şərqli və qərbli bütün tənqidçilər bir məsələdə yekdil və həmfikirdilər: “Nizami nəcib, müstəqil və vüqarlı bir dühaya malik olan şairdir”. Sonra o, davam edir: “Nizami yüksək bir dühanı sonsuz dərəcədə təmiz bir vicdanla birləşdirərək, fars ədəbiyyatı aləmində misilsiz və son dərəcədə yüksək bir yer tutmuşdur”.
Ustad M.F.Körpülü V.Bartoldun “İslam mədəniyyəti tarixi” adlı kitabına yazdığı qeydlər arasında Nizami barədə demişdir ki, Nizami “İran və türk məsnəviçilərinin ən böyük ustadı, İranın ən böyük şairlərindən biridir və onun şerlərində olduqca təravətli türk sözlərinə də təsadüf edilir”.
Bundan bir neçə il əvvəl nəşr etmiş olduğu “Danişməndani Azərbaycan” (“Azərbaycan biliciləri”) adlı təzkirəsində İran Azərbaycanının məşhur alimi Məhəmməd Əlixan Tərbiyət Nizamini “İran şairlərinin ən məşhuru və Azərbaycan fəsihlərinin ən fəsahətlisi” kimi səciyyələndirmişdir.
“Xəmsə”nin hicri 1313-cü ildə Şirazda çap edilmiş əlimizdəki nüsxənin başlanğıcında şair haqqında aşağıdakı fikirlərə rast gəlirik: “Fars dilində Nizaminin ifadəsindən daha şirin və səlis bir üslubda heç kim söz söyləməmişdir; belə rəvan söz, olsa-olsa, yalnız Tus bilicisi Firdovsidə tapmaq olar. Lakin Firdovsidə də Nizami sözündən yaxşısını tapmaq mümkün deyil. Halbuki aşiqanə məsnəvilər yazmaq və özünə xas bir sənət olan təmsilçilikdə əvvəlkilərdən heç kim Şeyx həzrətlərinin dərəcəsinə yüksələ bilməmişdir. Tus bilicisi Firdovsinin “Yusif və Züleyxa” poeması bu iddianın şahididir. Bundan başqa, orta əsrlərdə yaşamış və axırıncı əsrlərdə meydana çıxmış sənətkarlar ümumən o dərəcəyə yüksələ bilməmişdir.
Sırtıqlıq və yarışıb özünü göstərmək üçün deyil, yalnız həkim Nizaminin izi ilə getmək və onun xırmanından qalan başaqları toplamaq məqsədi ilə Əmir Xosrov Dəhləvi kimi bir qrup şairlər onu təqlid edərək “Xəmsə”lər yazmışlarsa da, əsərlərinin yalnız adlarını ustadınkılara bənzədə bilmişlər”.
Vəhşi Bafqi Kirmaninin “Fərhad və Şirin”ində, Məktəbi Şirazinin “Leyli və Məcnun”unda yüksək bir ilham və istedad izlərini təqdir etməklə bərabər, yuxarıdakı Şiraz naşiri öz sözlərini belə bitirir: “ Şübhəsiz olan bircə həqiqət budur: fars ədəbiyyatının yarandığı gündən bəri “Xosrov və Şirin” ilə “Həft peykər” kimi dəyərli bir eşq hekayəsi heç kimsə tərəfindən indiyə qədər yazılmayıb və o cənab (Nizami) öz “İskəndərnamə”si ilə də, Firdovsidən sonra, öz növündə tək qalmışdır”.
Nizamiyə nəzirə yazanlardan yuxarıda adı çəkilən Vəhşi Bafqi Kirmani “Xold-e bərin” adlı əsərində Şeyxin “Məxzən-ül-əsrar”ından bəhs edərkən: “bu əsası qoyan yaradıcının (Nizaminin) müqayisəedilməz bir sərmayeyə malik olduğunu” etiraf edərək yazır: “Nizami “Xəzinə”sindəki sirlər sonsuz və tükənməzdir”.
Yuxarıda çəkdiyimiz adlardan başqa, digər Şərq tənqidçi və şairlərinin Nizami haqqındakı bitməz-tükənməz təqdirlərini bir-bir qeyd etsək, ustadın sənət və yaradıcılığı qarşısında heyranlıq ifadə edən bir-birinə bənzər cümlələri təkrarlamaqdan başqa bir şey etmərik. Bunu nəzərə alaraq, Nizami haqqında farsca deyilmiş bir parçanı da oxuculara təqdim etməklə kifayətlənirik:

Nezami ke dər nəzm oula kəlam,
Cəhan-e soxənrast nəzm-o-nezam.

Qələm rand bər səfhe-ye ruzgar,
Be tərif-e Eskəndər-e namdar.

Bedaneş cəhan-e soxənra gereft,
Bedansan ke aməd xerədra şegeft.

Kohən dastanha ə-zu taze şod,
Sekəndər əz-u sahebavaze şod.

Peyğəmbər təvan qoft bər an cənab
Ke çun “Xəmse”i həst ura ketab.

Be ezhar-e ecaz-e u “Xəmse” bəs,
Ço u noktesənci nədidəst kəs”.

Tayı yoxdur şerdə, ustaddır Nizami,
Söz mülkünün sultanı, ona verən nizamı.

Çaldı qələm, aləmin anlatdı əhvalını,
Tanıtdırdı yaxşıca İskəndərin namını.

Sözündəki sənətlə tutdu bütün cahanı,
Şerdəki sehrinin oldu ağıl heyranı.

Nəzmində təzələndi tarixin dastanı,
Iskəndəri o etdi dünyanın qəhrəmanı.

“Peyğəmbərdir!” – deyilsə, yerindədir; o cənab
“Xəmsə” kimi gətirmiş vücuda çün bir kitab

Möcüzə istənirsə budur: kitabı “Xəmsə”
Onun kimi nüktəçi görmüş deyildir kimsə.

Şairin peyğəmbərliyini təsdiq edən bu təqdirlərin yanında dünyanın sonuncu (axərüz-zaman) şairi olduğunu təsdiq edən İranda çap edilmiş “Külliyyat-e Nezami”ni bəzəyən aşağıdakı qitəni də veririk:

Nezam-e əqd-e loulou-e soxən-ra,
Beayin-e Nezami kəs nəbəste.

Hezaran rəhmət-e həq bər rəvanəş
Ke əlhəq şer bər vey xətm gəşte.(Müəllifin tərcüməsi şerlə edildiyi üçün mətndən bir az uzaqdır. Beytlərin hərfən tərcüməsi belədir:
Söz boyunbağısının incilərini
Nizami kimi heç kəs nizamla düzə bilməyib.
Həq (Allah) onun ruhuna minlərcə rəhmət etsin,
Həqiqətən də şer onun (vasitəsilə) xətmə yetmişdir – red.)

Mənası: Kimsə sözün nəzmini Nizami tək verməmiş;

Haqdan ona min rəhmət, Şer onda xətmə yetmiş.

Qərb tənqidçiləri İran ədəbiyyatı tarixində Nizaminin əhəmiyyətini layiqincə dərk və təsdiq edirlər ki, “onun əsərlərində İran epik ədəbiyyatı ilk dəfə olaraq ən yüksək nöqtəyə ucaldı”, çünki “lirik dil ilə əski dastan dili arasındakı uyuşmazlıq Nizaminin şerlərində aradan qalxmış və dastan dili bu dövrdə saray ədəbiyyatında axtarılan “zövqə” uymuşdur. Bundan əlavə, epopeya öz dastanlıq xarakterini itirərək, get-gedə daha artıq ruhi təhlil sahəsinə girmişdir; bunda da Nizami misli görülməmiş bir ustaddır”. [15] Eyni mövzuya, yəni Nizami üslubuna toxunan alman tədqiqatçılarından Georq Yakob Nizamini (baxmayaraq ki, “onun Nöldeke və Şaks [16] kimi “tədqiqatçıları və təfsirçiləri yoxdur”) şairlikdə Firdovsidən yüksək tutmuşdur. [17]
Iran ədəbiyyatının heyranı, böyük alman şairi Höte külliyyatının “Das West-Ostlicher Diwan” adını daşıyan cildində İran ədəbiyyatının ustadlarını bir-bir incələyərək, özünə xas qavrayış və bilik qüdrəti ilə səciyyələndirib təqdim edərkən, belə yazmışdır: “Nizami yüksək düha sahibi, incə bir zəkadır. Firdovsi qəhrəmanlıq dastanlarına aid bütün mövzuların hamısını işləmiş olduğundan, o, (yəni Nizami) sevişən incə ruhların qarşılıqlı duyğularını öz şerinin mövzu və məzmunu etmiş, bir-birini sevən Xosrov ilə Şirini, Leyli ilə Məcnunu oxucularla tanış etmişdir; bunlar əvvəlcədən sezmə, qəza və qədər, təbiət (xarakter), alışqanlıq, istək və ehtiras təhrik və cazibəsi nəticəsində gerçəkdən yaxınlaşmaq (birləşmək) istəyirlər; lakin onlar bir böhran keçirərək inad, təsadüf, qəribə və qeyri-adi hadisələr və məcburiyyət üzündən bir-birindən uzaqlaşırlar; daha sonra taleyin qəribə hökmü nəticəsində onlar birləşirlərsə də, lakin bu və ya başqa surətlə yenidən bir-birindən ayrı düşürlər.
Bu mövzu və materialların işlənməsindən ideal bir daxili iğtişaşın yüksək həyəcanı doğulur, lakin heç bir yerdə bunun təmin olunduğunu görmürük. Gözəllik böyük, onun növləri isə sonsuzdur.
Şairin doğrudan-doğruya əxlaqi mövzulara toxunan başqa parçaları da eyni şirin və aydın bir deyim tərzi daşıyırlar. Hər hansı bir adama aid ikitərəfli, nə qədər qarışıq vəziyyətdə olursa-olsun, bütün məsələləri şair çıxış yoluna apararaq, həmin əxlaqa uyğun bir şəkildə həll edir. Sakit təbiətinə tam uyğun olaraq, Nizami Səlcuqlar dövründə ana yurdu Gəncədə sakit bir həyat keçirmiş və orada da vəfat etmişdir.
Öz ətrafında tapdığı bütün eşq əfsanələri (legendaları) ilə yarı möcüzəli əfsanələri, Nizami coşqun bir şövqlə toplamışdır”. [18]
Dr.Vilhelm Baxer 1871-ci ildə çap etdiyi əsərində [19] İran klassiklərinin ən mühümlərini saydıqdan və bunların Avropada qismən tanınmış olduqlarını qeyd etdikdən sonra Nizaminin İran ədəbiyyatının böyük ustadları arasındakı müstəsna mövqeyi və Hötenin onun haqqında “yüksək bir dühaya malik incə bir zəka deməsinə baxmayaraq”, şairin “Almaniyada və bütün Avropada heç tanınmadığını” təəssüflə qeyd edir. Lakin Baxerin şikayət etdiyi bu vəziyyət sonralar dəyişmişdir. Iran ədəbiyyatı tarixinin elmi əsasını qurmaqla tanınan H.Ete 1887-ci ildə nəşr etdiyi əsərində [20] Nizami şerinin “əxlaqi yüksək məzmunundan, mətinlik və cəldiyindən, ifadəsindəki orijinallıqla təbiət təsvirindəki tablolarının əzəmətindən” bəhs edir. H.Ete qədim şərq əfsanəsindən istifadə olunaraq yazılmış Şillerin “Turandot”unun Nizaminin “Həft peykər”indəki rus şahzadəsinə bənzədiyini də qeyd edir. [21]
Nizami haqqında son zamanlarda müxtəlif Avropa dillərində bir sıra monoqrafiyalar və tərcümələr çap edilib yazılmışdır. Bunların içərisində P.Horn, 1925-ci ildə Berlində nəşr etdiyi əsərində [22] Nizami şerinin misilsiz dolğunluğunu belə təsvir edir: “Qraf Şaks “Leyli və Məcnun” şairinin misilsiz həssaslığını alman dilində etdiyi nəfis tərcümələrində əks etdirə bilmişdir. Bu beytlərdə tərənnüm olunan sevginin Qərbi Avropanın orta əsrlər məhəbbət hekayələrinə bənzədiyi bilavasitə gözə çarpır; bu, yəni Qərbi Avropaya orta əsrlərdə məhəbbət hekayələri, şübhəsiz, Şərqdən gəlmiş və çox güman ki, həmin janr Qərbi Avropaya ərəb İspaniyası yolu ilə keçmişdir”. P.Horn da üslub baxımından Nizamini Firdovsidən üstün tutur və aralarındakı fərq “yerdən göyə qədərdir” – deyə öz fikrini tamamlayır. Alim ayrıca qeyd edir ki, Nizami iranlılar tərəfindən “mənzum roman sahəsində sevilən yeganə ustad”dır.
H.Ritter Praqa şərqşünaslıq institutu hesabına nəşr edilib yayılan “Həft peykər” mətninə yazdığı müqəddiməsində Nizami sənətkarlığını (daha əvvəllər çap etdiyi “Bildensprache des Nizamis” əsərində qeyd etdiyi kimi) təhlil edərək yazır: “Nizami yalnız öz dövründəki şer dilinə məxsus ifadə tərzinə hakim olmaqla qalmamış, eyni zamanda – bu daha qiymətlidir – bu sənəti öz əsərlərinin varlığını təşkil edən fikirlərinə xidmət etdirməyi də bacarmışdır. Sənətkarlıq baxımından “Həft peykər” şairin ən dolğun bir əsəri olduğu halda, burada sənət sənət üçün işlədilməmiş və şairlik məharəti sadəcə olaraq zövq əhli olan şer həvəskarlarının gözlərini qamaşdırmaq üçün sərf edilməmişdir: yalnız əsərin məzmunu bu ecazkar, parlaq formanı zəruri etmişdir. Bu forma o məzmuna uyğun gəldiyi üçün təbii surətdə öz-özündən yaranmışdır. Belə ki, forma pozulmadan yaymaq istədiyi fikri qüvvətləndirmək prinsipini yüksək bir surətdə həyata keçirmişdir”. Ingiliscə Nizami haqqında müxtəlif tədqiqlər və əsərlərindən bir çox tərcümələr vardır.
Bunların hamısını burada qeyd etmək cızdığımız plan çərçivəsinə sığmaz; məhz buna görə də yalnız adlı-sanlı müəlliflərdən bir neçəsinin şair haqqındakı rəy və fikirlərini göstərməklə kifayətlənirik.
Məşhur şərqşünas professor E.Broun “İran ədəbiyyatı” [23] adlı əsərində Nizami haqqında yazmışdır: “Nizaminin orijinal və istedadlı bir şair, yüksək və nadir bir düha sahibi olduğu Oufi, Qəzvini, Dövlətşah və Lütfəli bəy kimi bioqraflar və Sədi, Hafiz, Cami və İsmət kimi şairlər daxil olmaq üzrə, iranlı olan və olmayan tənqidçilər tərəfindən qəbul edilməkdədir. İran şairləri arasında bu ölçüdə bir dühaya sahib olanlar isə daha azdır, o xarakter və əxlaqda olanlar daha azdır. Səmimi bir mömin və Allah adamı olmaqla bərabər, qeyd etmək lazımdır ki, o, həm qatı təəssübdən və həm də biganəlikdən tamamilə uzaq idi. Özünə hörmət edər və fikirlərində istiqlal göstərməsinə baxmayaraq, davranışında sadə və təvazökar olmuşdur.
O, sevən bir ata və ər idi. Şəriətə görə haram da olsa, bir çox İran şairlərinə, xüsusən sufi şairlərə ilham mənbəyi olan şərabdan rəhmətlik (şair) son dərəcə özünü gözləyirdi. Hər növ etirazdan uzaq qətiyyət və bir sözlə demək olar ki, onu böyük düha ilə yüksək əxlaqı özündə birləşdirmiş müstəsna bir şəxsiyyət adlandırmaq mümkündür. Bu baxımdan heç bir İran şairi onunla müqayisə edilə bilməz”.
1924-cü ildə “Yeddi gözəl”i ingilis dilinə tərcümə və təfsir edən iki cildlik mötəbər əsərinə yazdığı ön sözdə London universitetində fars dili və İran ədəbiyyatı professoru olan S.E.Vilson “həyəcan, ehtiras, hüzn və kədərini ifadə etməkdə” Nizamini Şekspir və Petrarka ilə ekiz sayır.
Fransızlardan Kollec de Frans professoru Barbye de Meynar Nizamini belə incələmişdir: “Nizamidə biz tarixi romanın yeni bir növünü görürük. Şöhrətli şair bu sahədə atalıq haqqına malikdir. Hicri tarixi ilə VI yüzillikdə epopeya (dastan) özünə lazım qida və şərait tapmadığı üçün ölməyə üz tutur: lakin bu, o dövrün şairlərindəki fantaziya və zəka əksliyini göstərmir. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, onlar artıq Firdovsi məktəbindən həyəcanlanacaq dərəcədə bəsit deyildilər. Qəhrəmanlıq dastanlarının xatirəsi hələ də mühafizə edilirdi, lakin bu, bəzilərində xəstəlik şəklini almış təqlidçilik, bəzilərində isə qəzəb, kin və düşkünlük təsvirinə yarayan şəraitlə bağlı bir mövzu şəklini alırdı. Nizami ilk dəfə olaraq, bu ənənənin kök atmış formasını dəyişdirmişdir. Saflıqları və boyalarının mühafizəsi barədə həssaslıq göstərmədən ərəb dastanlarının çox maraqlı hekayələrini “İskəndəriyyə məktəbi” romançılığının uydurmaçılığı ilə asanlıqla birləşdirərək, o, bir sintez yaratmışdır.
“Xosrov və Şirin” ilə “Həft peykər” poemalarında lirik şəkil üstünlük təşkil edir. Qəhrəmanı İskəndər olan “İskəndərnamə” romanı isə, xüsusən ikinci hissəsində öyrədici (didaktik) mahiyyətdə, xəyali uydurmalarla əxlaqi təlimatı hər addımda təkrarlanan bir əsər olub, lirik mənzumə mahiyyətini itirmişdir.
Onun tərcümeyi-halı haqqında deyilmiş mübaliğə dolu nağıllardan vaz keçərək deməliyəm ki, Nizami haqqında məlumatlar bir-birindən fərqli iki şəxsiyyəti göstərir – bir yandan məddahlıq edən, saraylardan diqqət və iltifat gözləyən mükafat düşkünü, [24] o biri tərəfdən isə sufiliyin qəribə görüşlərini daşıyan sırf bir mistik. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, o çağdakı İran cəmiyyətini bürüyən təfəkkür cərəyanını əslində iki yerə bölən və bir-birinə bu qədər müxalif olan iki duyğu arasındakı ittifaqın əhəmiyyəti son zamanlarda ikiqat artmışdır. Eyni xarakteri biz Camidə, Əlişir Nəvaidə və tənəzzül dövrünün adlı-sanlı bütün nümayəndələrində də görürük. Bununla bərabər, Nizami özünü təqlid eyləyənlərin üzərində misilsiz bir yüksəkliyi mühafizə edərək, həm şəkil (forma), həm də vəzn baxımından daha orijinal və kamil bir şəxsiyyətdir. Nə istədiyinin bəlli olmadığı və ifadəsindəki dolaşıqlıq xoşa gəlməsə də, insan onun hekayətçiliyindəki qüdrətə və ifadəsindəki cürbəcür imkanlara gerçəkdən heyran olur”. [25]
Turin universitetinin professoru İtalo Pittsi 1894-cü ildə “Fars poeziyasının tarixi” (“Storgia della poessia persiana”) adlı mötəbər bir əsər çap etdirmişdir. Iran ədəbiyyatını mövzular və dövrlər əsasında qruplaşdırıb incələyən müəllif, kitabını bütün şairlərin əsərlərindən tərcümə edilmiş nümunələrlə bəzəmişdir. Həmin kitabda o, fikir, sənət və həyatı üzərində ciddiyyət və təfsilatı ilə dayandığı Nizamidən mötəbər və seçilmiş parçalar vermişdir. O vaxta qədər Avropada İran ədəbiyyatı haqqında yazılmış bütün əsərləri tənqiddən keçirib incələyən Pittsi, İtaliya ədəbiyyatı ilə İran ədəbiyyatı arasında qiymətli qarşılaşdırmalar də aparmışdır. O cümlədən, müəllif Nizami ilə yeni İtalyan klassiklərindən Bokkaçonun əsərləri üzərində durmuşdur.
Pittsi Nizaminin “Bəhram-Gür”u ilə Bokkaçonun “Ameto”su arasında dərin bir oxşarlıq görür. “Həft peykər” qəhrəmanı kimi, “Dekameron”un qəhrəmanı da yaxşı bir ovçudur. Bəhramın Ərəbistan səhralarındakı ovçuluğuna müqabil Ametonun da ormanlarda-meşələrdə vəhşi heyvanlar arasında gəzib qaçmağı vardır. Nizamidə olduğu kimi, Bokkaçoda da yeddi sarayda yaşayan yeddi gözəl Ametoya hər gecə eşq-məhəbbət haqqında bir nağıl danışır. Gəncəli şair kimi İtaliya şairi də hekayə söyləyən dilbərlər yaşadıqları qəsrləri yeddi rəngə boyamış və gözəllər həmin qəsrlərin rənginə uyğun paltar geymişlər.
Pittsi bu rənglərlə geyimlərin Bokkaçoda təəccüblü dərəcədə Nizamidəki rənglərlə geyimlərin eyni olduğunu inandırıcı şəkildə göstərmişdir. Lakin İtaliya hekayəsində bu yeddi rəngin gizli və rəmzli heç bir mənası yoxdur. Bokkaço həmin hekayələri – onların haradan gəldiklərinin və nə əhəmiyyətə malik olduqlarının fərqinə varmadan – gəlişi gözəl nəql etmişdir. Halbuki Nizami hekayəsində bunun bəlli bir mənası vardır. Yeddi ulduz (səyyarə) əqidəsinə görə, bu yeddi rəngli qəsrlər əski münəccimlik və dini bir sistemə bağlıdır. Yeddi səyyarəni (planeti) təmsil etmək üçün yeddi qübbəli bir saray tikməyi memar Simnarın hökmdar Nemana təklif etdiyini Nizami öz “Yeddi gözəl”ində hekayə edir.
Pittsi Bokkaçonun özünəməxsus ədəbi bir məktəb sahibi olduğunu əlavə etməklə bərabər, hər iki əsərin bir-birinə bu qədər bənzəməsinə təəccüblənərək çaşıb qalır. Nizaminin hekayəsində hər şeyin öz yerində olması nəzərə alınarsa, İtaliya hekayəsinin bir təqliddən ibarət olduğuna hökm vermək olar. Amma Pittsi Bokkaçonun doğrudan da “Nizaminin varisi olduğunu” heç söyləmir, yalnız qeyd edir ki, “bununla belə Nizami 1204-cü ildə, yəni Bokkaçodan bir əsr yarım əvvəl ölmüşdür”. Müəllifə görə, Nizaminin əski Pəhləvi qaynağından əxz etdiyi eyni hekayənin hər hansı bir yolla Qərbə keçmiş olan başqa bir variantından Bokkaço da istifadə etmiş ola bilər. Xüsusilə, Bəhram-Gur hekayəsi Qərbə tez yayıla bilərdi, çünki XII əsrdə Siciliyada olan İbn Zəfər [26] öz kitabının dördüncü hissəsində bu hekayəni gətirmişdir.
Nizami ilə Bokkaço arasındakı oxşarlıqları başqa Avropa tədqiqatçıları da qeyd etmişlər. Alman şərqşünası Yosef fon Hammer bu məsələyə hələ 1818-ci ildə işarə etmişdir. Hammerə görə yalnız “Həft peykər” ilə “Dekameron” hekayələri arasındakı oxşarlıq deyil, qadınları ideallaşdırma baxımından da Bokkaço Nizamini andırır”. [27]
Ukraynalı şərqşünas məşhur A.Krımski “Brokkauz-Evfron” tərəfindən nəşr olunan rus ensiklopediyasına yazdığı “İran ədəbiyyatı” məqaləsində yazır: “XII əsrə şer baxımından çox hallarda romantik epopeya dövrü deyilir, çünki bu dövrdə Firdovsidən sonra İranın ikinci böyük epopeya şairi Nizami Gəncəvi yazmışdır”. Həmin müəllif 1906 və 1912-ci illərdə rusca nəşr etmiş olduğu “İranın, İran ədəbiyyatının və dərviş sufizminin tarixi” [28] adlı kitabında Nizamini belə təqdim etmişdir:
“Nizami İranın ən yaxşı romantik, daha doğrusu, sufi və romantik bir şairidir. Özündən sonra gələn İran romantikləri üçün həmişə təqlid və nəzirə qaynağı və örnəyi olmuşdur. O, yalnız İran deyil, türk ədəbiyyatında da son dərəcə sevilən bir söz sənətkarıdır”. [29]
XII əsr ədəbiyyatının mahiyyətini təhlil edərkən, müəllif göstərir ki, Böyük Səlcuq imperiyası tənəzzülə uğradıqdan sonra dərəbəylik şəklini alan bu dövrdə ədəbiyyat bir yandan məddahlığa, o biri yandan isə sufilik və dərvişliyə uymağa başladı. Bu dövrün şairləri arasında Nizami müstəsna bir yer tutur. Sufilik və tərki-dünyalığa uymuş olmaqla bərabər, o, romantizm cərəyanını və eşq əfsanələrini yaradır. Aşiq tiplərini sufiyanə fikirlərinin bir rəmzləri kimi təqdim etməklə bərabər, şairin yaratmış olduğu tiplərin hamısı gerçək varlıqlardır. Bu hal məsələdən xəbərsiz olan oxucuları çaşdıra bilər. Belə ki, “Məxzən-ül-əsrar” müəllifinin sonralar durub “Xosrov və Şirin” yazacağını təsəvvür etmək çətindir”.
Şairin yaradıcılığını son dərəcə yüksək tutan akademik S.F.Oldenburq Nizaminin tədqiq edilməsini gənc şərqşünaslara tövsiyyə edərkən demişdir ki, onun “ruhşünas” bir şair olduğu “heç vaxt unudulmamalıdır”. [30] “Bir Sasani tacdarı olan Xosrov, təvazökar bir zəhmətkeş Fərhad, bir ərəb gənci – Məcnun, xülasə, kim olursa olsun, şair onu ələ alınca ruhunun bütün incəliklərinə vararaq, yaşadığı sosial şəraitə və yaşına uyğun bir şəkildə onun bütün mahiyyətini aydınca təsvir edir”.
1941-ci ildə Nizaminin yubileyi münasibəti ilə Bakıda Bertels tərəfindən rusca “Böyük Azərbaycan şairi” başlığı altında bir monoqrafiya nəşr edilmişdir. Kitabımızın başqa bir bölümündə təhlil edəcəyimiz bu əsərin, müəllifin müəyyən bəzi meylləri istisna olmaqla, ümumiyyətlə, Nizaminin həqiqi qiymət və böyüklüyünə layiq bir diqqət və sevgi ilə yazıldığnı etiraf etmək lazımdır. Y.Bertlesə görə, Nizami Səlcuq imperiyasının tənəzzülə uğradığı və ölkənin hər yerində ortaya çıxan aristokrat özbaşınalığı və zorakılığı ilə şəhərli zümrələr arasında başlanmış mübarizə şəraitində meydana gəlmişdir. Marksizm və materializm təliminə uyaraq, Bertels Nizamini o zaman üçün inqilabçı bir mərkəz olan şəhərin və şəhərlilərin ideoloqu və fikirlərinin tərcümanı kimi qələmə verir. Məhz buna görə, Nizami ancaq Qafqazda yerləşən Gəncə kimi bir şəhərdə yetişə bilərdi, çünki “Səlcuqlar dövründəki memarlıq kimi müsəlman ənənələri və xristian Qafqazının bədii dəyərlərini birləşdirən bu müstəsna zəka, yalnız o zamankı şəhərin, xüsusən Cənubi Qafqaz şəhərinin şəraitində meydana gələ bilərdi”. Nizaminin ictimai şəxsiyyətini təhlil edən həmin müəllif yazır: “Bir insan və cəmiyyət üzvü kimi Nizami XII əsrin ən yaxşı xüsusiyyətlərinin hamısını özündə cəmləşdirmişdi. Onun təlimatı ciddi və kəskindir. O, insanı pisləməyən, özü də öz tutduğu yoldan dönməz, yaxşı gələcəyə inanan, ölüm qarşısında Sədinin seçdiyi köləlik yoluna girməyə razı olmayan bir əzəmətli şəxsiyyət idi”.
Şairin sənətkarlığından bəhs edərkən, Bertels “Xosrov və Şirin”in təhlilinə başlayaraq belə yazır: “. Nizaminin ikinci poeması “Xosrov və Şirin” dünya ədəbiyyatında tayı-bərabəri olmayan, heyrətləndirici dərəcədə kamil bir əsərdir. Yaxın Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq, insanın şəxsiyyəti bütün dəyərləri ilə bizə göstərilmişdir. Həm də şairin əl-qolunu bağlayan ənənələrdə yerləşmiş bir mövzunu işləmək surətiylə” (s.72).
“Həft peykər”i təhlil edərkən müəllif yazır: “Yazılışlarındakı ustalığa görə, bu hekayələr, romançılığın ağılları heyrətləndirən əsərlərindən olaraq, Hofmanın [31] məşhur təmsillərinə bənzəyirlər, xüsusən bunlardakı inandırıcılıq, eyni üsulla, yəni xəyal ilə həqiqətin qarışması, daha doğrusu, ən xırda incəliklərinə varıncaya qədər, bunların bir-birinə hörülməsi ilə əldə edilir”(s.91).
Şairin ədəbi irsinə gəlincə, Bertels, hər şeydən əvvəl, Şərq ilə Qərb mədəni ənənələrinin Nizamidə qarşılaşdığına və bir-birinə qarışdığına işarət edir. Nizamidən əvvəl Yaxın Şərq ədəbiyyatında Qərbin təsir və ya izlərinin olduğu inkar edilə bilməz. Məsələn, Bertels yazır: “X-XI əsr şairi Ünsüridə qədim yunan dastanlarının bir sıra izləri vardır. Lakin heç kim, bu mövzu baxımından, Nizami qədər əlverişli şəraitdə olmamışdır. O, iki mədəniyyətin tam qarşılaşdığı coğrafi bir mövqedə yaşamışdır. Bu kimi əlverişli şərait isə başqalarına heç nəsib olmamışdır.
Firdovsidəki cəngavər romanının özünəməxsusluğu Nizamidə yoxdur. Nizami yalnız hadisələri hekayət etməklə qalmamış, eyni zamanda, surətlərin psixoloji vəziyyətlərini daha dərindən incələmişdir və bu surətlə də romantik bir dastan yaratmışdır. Nizamidən əvvəl bu işi XI əsr şairi Fəxrəddin Qorqani öz poeması “Veys və Ramin”də etmək istəmişsə də, bacarmamışdır. Beləliklə, Nizami epik dastanın örnəyini meydana çıxarmışdır. Nizamidən sonra əski ənənələrə bir daha qayıtmaq mümkün olmamışdır. Sonralar “Şahnamə”yə bənzədilərək, “Teymurnamə” və “Şahənşahnamə”lər yazılmışsa da, bunların hamısı epiqonçuluq (təqlidçilik) mahiyyəti kəsb etmişlər”.
Bu yoldakı görüşlərinə davam edərək, Bertels yazır: “İnsan ruhunu lazımınca anlamaq nəticəsində edilən incələmə Nizamiyə dünya ədəbiyyatının ölməz əsərləri arasında daimi yer almış klassik qəhrəman surətlərini yaratmaq imkanını vermişdir. Şirin, Fərhad, Leyli, Məcnun, Bəhram və İskəndər öz sifətlərinin tam əksini Nizaminin əsərlərində tapmışdırlar. Türkiyədən tutmuş müsəlman Hindistanına qədər həmin surətlər bu biçimlərilə Yaxın Şərqin ədəbiyyatlarının hamısına keçmiş və bu vəziyyətləri ilə bizim günlərimzə qədər yaşamışlar və gələcəkdə də yaşamaqları təbiidir. Nizamidən sonra gələn yazıçılar bu qəhrəmanların xarakterlərini öz ədəbi prinsiplərinə müvafiq dəyişdirmək istəmişlərsə də, bu xüsusda əhəmiyyətli bir şey etməyi bacarmamışlar” (s.141).
Bertelsin qənaətincə, poemaların yazılışında Nizaminin qoyduğu yeni əsas, eşq dastanının müəyyən tiplərini, demək olar ki, qanunlaşdırmasıdır. Nizami üç növ eşq müəyyənləşdirir: a) qəhrəmancasına eşq; b) faciəli və ya fəlakətli eşq; c) kef çəkmək üçün əyləncə və ya oyuncaq olan eşq. Bu üç cür eşq hekayəsinin hər növünü Nizami müəyyən bir vəznlə öz poemalarında təsvir etmişdir. Bunlar, ərəb-fars vəznini, yəni əruzu işlədən bütün xalqlar üçün eyni növlü eşq mənzumələrinin (poemalarının) dəyişməz bir yeganə vəzni olaraq qalmışlar. “Leyli və Məcnun” mövzusu 800 il müddətində bir dəfə də olsa, “Xosrov və Şirin” bəhri ilə yazılmamışdır. [32] Bertelsin dediyi kimi, bu, Nizami üslubunun özündən sonra gələnlər üzərində nə qədər böyük bir təsiri olduğunu göstərir. Nizaminin yaratdığı qəhrəmanlar, sadəcə olaraq, özündən sonrakı ədəbiyyat üzərinə təsir etməklə dayanıb qalmamışlar. “Xəmsə”dəki qəhrəmanlar xalq kütləsi tərəfindən də (Nizamidən gələn təsir nəticəsində) doğrudan-doğruya tanınmışlar; bu kütlənin oxumaq və yazmaq bilmədiklərini göz önünə gətirsək, Bertelsin dediyi kimi, “bu işin ancaq Nizami sənətinin dahiliyi və insana qarşı bəslədiyi sevginin böyüklüyü sayəsində vücuda gələ biləcəyi aşkar olur”. Y.Bertelsin təsnifinə görə, Nizaminin yaratdığı surətlər türk, gürcü, erməni, özbək, türkmən, tacik, fars və başqa xalqların ədəbiyyatlarına da əslində olduğu kimi keçmişlər. Homerin qəhrəmanlarının Avropadakı şöhrətlərindən Nizami qəhrəmanlarının Şərqdəki müvəffəqiyyətləri daha genişdir. Nizami müxtəlif xalq ədəbiyyatlarına göstərdiyi təsir kimi, özü də xalq ədəbiyyatından (folklordan) faydalanmışdır. Müəllifə görə, bu, şairin ənənələrinə ayrı bir əhəmiyyət və canlılıq vermişdir. Müxtəlif müşahidə nöqtələrindən incələdiyi Nizaminin böyüklüyünün miqyasını təyin etmək üçün müəllif bir ölçü tapa bilmir. O deyir: “Nizami üçün ölçü yoxdur, onu ancaq özü ilə ölçmək mümkün olur!” (s.125).
Nizami haqqındakı orijinal rəyini bildiyimiz Hötenin klassik İran şairləri haqqında Şansölye fon Müllerə söylədiyi məşhur bir sözü vardır: “İranlılar beş yüz il içində yetişən şairlərindən yalnız yeddisini yeddi ulduza bənzədib bəyəniblər. Halbuki onların bəyənmədikləri arasında bir çoxları məndən parlaqdır”.
Mədəniyyət dünyasının ən böyük şairi tərəfindən özündən üstün olduğu etiraf edilən bu yeddilərdən biri, yuxarıda araşdırdığımız müxtəlif rəylərdən göründüyü kimi, bəlkə də birincisi, Nizamidir.

1. ↑ İ.Orbeli. Pamatniki epoxi Rustaveli. Leninqrad, 1938, s. 20
2. ↑ “Şota Rustaveli i ego vremya”. Moskva, 1939, s. 24
3. ↑ “Şota Rustaveli i ego vremya”. Moskva, 1939, s. 24
4. ↑ P.İnkorokvanın bu barədəki fikirlərini gürcü professoru Qeronti Kixodze də həmin məcmuədə çap edilmiş məqaləsində təsdiq edir.
5. ↑ Şota Rustaveli. “Bityaz v tiqrovoy şkure”. Perevod s qruzinskoqo Şalvı Nutsubidze, Moskva, 1941.
6. ↑ V.Dəstgirdidən iqtibas edilmişdir.
7. ↑ Beytin düzgün hərfi tərcüməsi belədir:

(Xəzinə açan da, xəzinə bəsləyən də odur,
Bu bahalı məta yalnız ona layiqdir.

Buradakı bar başqa deyil, onun barıdır,
Gördüyüm iş başqa deyil, onun işidir. – red).

(Keçmiş müdriklər düz deyiblər:
Kaş ki, anam məni heç doğmayaydı – red.)

(Söz gülüstanında təbimin quşu əksər hallarda
Yeddi beyt çərçivəsində nəğmə yaradır və qafiyə qurur.
Gəncə xəzinədarının “Yeddi gözəl”i kimi hər qəzəlim,
Içərisində yüz xəzinə gizlənən məna nümunəsidir – red.)

Ey del, əgərət yar sepahist, mətərs,
Vər ba to sərəş bekinəxahist, mətərs,
Əz ləşkər-e u həmin do çeşməş cəngist,
Baqi xəto xaləst, siyahist, mətərs.

Ey könül, sevgilin bir əsgərsə, qorxma!
Əgər səninlə dava etmək niyyətindədirsə qorxma!
Hücum edən yalnız iki gözü var,
Qalanı xət və xaldır, qaralıqdır, qorxma!