Vaqif Novruzov

4. Gao X., Ohlander M., Jeppsson N., Bjork L., Trajkovski V. J. Agric. Food Chem., 2000, no. 48, pp. 1485-1490.

Состав и содержание флавоинодов листьев Hippophae rhamnoides L. , произрастающих в Азербайджане Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Новрузов Эльдар Новруз, Мамедов Закир Гусейн, Мустафаева Латафат Ахад, Мирюсифова Хураман Миргасан, Зейналова Айдан Мирза

Облепиха Hippophae rhamnoides L . ценное пищевое, витаминное и лекарственное растение, различные части которого используются для лечения болезней в качестве традиционного лекарства во многих страна мира. Все части Hippophae rhamnoides L . являются богатым источником биологически активных веществ, особенно флавоноидов , каратиноидов, фитостеринов и других. Экстракты, полученные из различных органов облепихи обладают высокой антиоксидантными, антибактериальными, антимикробными, противовоспалительными, антикансерогенными и противорадиационными свойствами. Анализ листьев H. rhamnoides по содержанию флавоноидов показал, что они содержат от 2,81-3,2% флавоноидов . Хромато-спектрофотометрическими методами исследован качественный состав и содержание флавоноидов в листьях мужский особи H.rhamnoides. Из суммы флавоноидов выделены 5 индивидуальных флавоноидов , на основании данных хроматографии , УФ-спектров и кислотных гидролизов выделенные флавоноиды идентифицированы как кверцетин, мирицетин, изорамнетин, кверцетин-3-рутинозид (рутин) и изорамнетин-3-рутинозид (нарциссин). Рутин и нарциссин являются основными компонентами листьев H.rhamnoides. Установлено, что содержание флавоноидов значительное, причем основными компонентами являются такие биологически активные флавоноиды как рутин и нарциссин, таким образом, листья мужской особи облепихи являются перспективным источником сырья для получения P витамино-активных препаратов и пищевых добавок.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Состав и содержание флавоинодов листьев Hippophae rhamnoides L. , произрастающих в Азербайджане»

Химия растительного сырья. 2018. №3. С. 209-214.

DOI: 10.1425 8/j cprm.201803 3772

СОСТАВ И СОДЕРЖАНИЕ ФЛАВОИНОДОВ ЛИСТЬЕВ HIPPOPHAE RHAMNOIDES L., ПРОИЗРАСТАЮЩИХ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

1 Институт Ботаники НАН Азербайджана, Бадамдарское шоссе 40, Баку Az 1073 (Республика Азербайджан), e-mail: eldar_novruzov@yahoo.co.uk 2Институт Физиологии имени А.И. Караева НАН Азербайджана, ул. Шарифзаде, 2, Баку AZ 1100 (Республика Азербайджан)

Облепиха Hippophae rhamnoides L. – ценное пищевое, витаминное и лекарственное растение, различные части которого используются для лечения болезней в качестве традиционного лекарства во многих страна мира. Все части Hippophae rhamnoides L. являются богатым источником биологически активных веществ, особенно флавоноидов, кара-тиноидов, фитостеринов и других. Экстракты, полученные из различных органов облепихи обладают высокой антиок-сидантными, антибактериальными, антимикробными, противовоспалительными, антикансерогенными и противорадиационными свойствами. Анализ листьев Н. rhamnoides по содержанию флавоноидов показал, что они содержат от 2,813,2% флавоноидов. Хромато-спектрофотометрическими методами исследован качественный состав и содержание флавоноидов в листьях мужский особи H.rhamnoides. Из суммы флавоноидов выделены 5 индивидуальных флавоноидов, на основании данных хроматографии, УФ-спектров и кислотных гидролизов выделенные флавоноиды идентифицированы как кверцетин, мирицетин, изорамнетин, кверцетин-3-рутинозид (рутин) и изорамнетин-3-рутинозид (нарцис-син). Рутин и нарциссин являются основными компонентами листьев H.rhamnoides. Установлено, что содержание флавоноидов значительное, причем основными компонентами являются такие биологически активные флавоноиды как рутин и нарциссин, таким образом, листья мужской особи облепихи являются перспективным источником сырья для получения Р витамино-активных препаратов и пищевых добавок.

Ключевые слова: Hippophae rhamnoides L., хроматография, спектроскопия, флавоноиды, листья.

Работа выполнена при финансовой поддержке Фонда Развития Науки при Президенте Азербайджанской Республики – Грант № EIF-KETPL-2-2015-1 (25)-5б/42/3.

Облепиха ШррорИае гИатпо1с1е$ Ь. – ценное пищевое, витаминное и лекарственное растение, различные части которого используются для лечения болезней в качестве традиционного лекарства во многих страна мира. В Китае и Монголии применяется для облегчения кашля, лечения энтроколита, диареи, желудочно-кишечных и дерматологических болезней [1, 2]. В индо-тибетской медицине добавляется к рецептам при легочных, сердечных, кроветворных и других болезнях [3]. Экстракты, полученные из различных органов облепихи, обладают высокой антиоксидантными, антибактериальными, антимикробными,

Новрузов Эльдар Новруз – заместитель директора по научной работе, заведующий отделом растительных ресурсов, e-mail: eldar_novruzov@yahoo.co.uk Мамедов Закир Гусейн – главный научный сотрудник, e-mail: s.serkerov@mail.ru

Мустафаева Латафат Ахад – ведущий научный сотрудник, e-mail: eldar_novruzov@yahoo.co.uk Мирюсифова Хураман Миргасан – научный сотрудник, e-mail: eldar_novruzov@yahoo.co.uk Зейналова Айдан Мирза – младший научный сотрудник, e-mail: eldar_novruzov@yahoo.co.uk

противовоспалительными, антикансерогенными и противорадиационными свойствами [4-8]. Широкий спектр лечебных свойств различных органов связан с их химическим составом. Все части растения являются богатым источником биологически активных веществ, особенно флавоноидов, каратиноидов, фитостеринов и других [9-12]. Для флавоноидов характерны антиоксидантная, анти-радиантная, антиканцерогенная, антимикробная, антибактериальная, антисклеротическая иммуно-

Автор, с которым следует вести переписку.

Э.Н. Новрузов, З.Г. Мамедов, Л. А. Мустафаева и др.

модулирующая и другие активности [13, 14]. В последнее десятилетие особый интерес вызывают антиок-сидантное действие флавоноидов, их способность оккупировать свободные радикалы, являющиеся причиной возникновения у человека многих тяжелых патологий, и выводить их из организма [15]. В связи с этим актуальным является поиск новых растительных источников получения флавоноидов.

В листьях и плодах облепихи обнаружены производные кверцентина, кемпферола и изорамнетина [11, 16-18]. В результате проведенных исследований по формовому разнообразию облепихи на Большом Кавказе вывлено 15 популяций облепихи с более 55 формами облепихи, имеющими хозяйственно-ценные признаки, как морфологические, так и биохимические [19, 20].

При исследовании формового разнообразия и распространения различных популяций было установлено, что в зарослях облепихи во многих местах около 40% составляют мужские особи. В литературе отсутствуют данные по флавоноидному составу листьев мужской особи облепихи.

Цель настоящей работы – исследовать содержание и качественный состав флавоноидов мужских особей облепихи и установить их использование как сырье для получения флавоноидных препаратов.

Материалом исследования служили листья облепихи из популяции Вельвеличай Кубинского района Азербайджанской Республики, собранные в июле 2017 г. Качественный состав флавоноидов исследовали по методу Э.Н. Новрузова [21]. Количественное содержание флавоноидов определяли спектрофотометри-ческим методом [22]. Для исследования качественного состава флавоноидов высушенное и измельченное сырье исчерпывающе экстрагировали 80% этанолом в соотношении 1 : 10 два раза на водяной бане при температуре 70 °С. Объединные извлечения упаривали под вакуумом до неболыцого объема. Упаренный экстракт разбавляли водой и последовательно обрабатывали хлороформом, эфиром, этилацетатом и н-бу-танолом. Выделенные извлечения изучали методом одно – и двумерной хроматографии на бумаге (\¥аШтапп-3, РЫ-11. РЫ-16) и «8ПиГо1» в следующих системах растворителей: 1) н-бутанол – уксусная кислота – вода (4:1: 2), 2) 15% уксусная кислота; 3) хлороформ – уксусная кислота (3 : 2); 4) этилацетат -пиридин – вода (2:1: 2); 6) н-гексан – бензол – метанол (5:4: 1). Хроматограммы экстрактов просматривали в видимом и УФ-свете до и после проявления их различными реагентами [23]. Индивидуальные фла-воноиды получали методом препаративной хроматографии на бумаге и на колонке с полиамидным сорбентом. Конфигурацию гликозидных связей и величины окисных циклов в углеводной части флавоноидов определяли по результатам кислотных и ферментативных гидролизов и по данным УФ [24-26]. УФ-спектры снимали на спектрофотометре «8ресо1-1500».

Результаты и обсуждение

Нами изучался флавоноидный состав листьев мужских экземпляров облепихи, произратающей в долине реки Велвеличай Кубинского района Азербайджана.

Методом двумерной хроматографии на бумаге в системе I и II в первичном экстракте установлено наличие 11 веществ фенольной природы. При обработке храматограммы спиртовым раствором алюминия хлористого и просмотром на УФ-свете установлено, что из них 8 веществ имеют флавоноидную природу. Экстракт, полученный 80%-ным этиловым спиртом после отгонки растворителя, водный остаток обрабатывали эфиром и этилацетатом. В эфирной фракции обнаружено 2, а в этилацетатной фракции – 6 веществ, полученные экстракты хроматографиравали на колонках из полиамидного сорбента. Для эфирной фракции использовали хлороформ – метанол, а этилацетатной вода – этанол с возрастающей концентрацией по-следного. Из эфирной фракции выделили 2, а из этилацетатной 5 веществ в индивидуальном виде. Индивидуальные вещества нами названы А, Б, В, Г и Д.

Вещество А – желтые кристаллы; ЯГ – 0.57 (в системе I), ЯГ – 034 (в системе II). УФ спектре (/-,,„■, шп) в метаноле имеет 256, 303 пл., 371; +СН,СООЫа: 274, 325 пл, 455 ; + СНХ’ООЫа + Н3В03: 259 , 303 пл, 400; + А1С13 267, 312 пл, .455; + А1С13+НС1; 207, 312 пл, 364. В результате сравнения полученных нами данных с достоверными образцами и литературными данными вещество А было идентифицировано как 3,5,7,3′,4′-пентаоксифлавон (кверцетин) [26].

Вещество Б – желтовато-белые кристаллы, Ш” – 0.36 (в системе I), РФ-0.20 (в системе II). УФ-спектр (1,ых шп) в метаноле имеет 256, 270 пл, 380; +СНХООЫа: 275, 325 пл, 440 ; + СНХ’ООЫа + Н3В03: 263 , 397

Состав и содержание флавоинодов листьев Hippophaerhamnoides L.

пл, 454; + А1С13 272, 400 ; + А1С13 +НС1; 207, 303 пл., 435. На основании данных хроматограммы, УФ-спектров и сравнение их с литературными данными вещества Б было идентифицировано какмирицетин [26].

Вещество В – желтый порошок, Rf – 0.79 (в системе I), – 0.41 (в системе II). УФ спектр (/. nm) в метаноле имеет 256, 270, 303 пл, 371; + CH3COONa: 270, 303 пл, 435 ; + CH3COONa + Н3В03: 371 , 435 пл, + А1С13 264, 330 пл., 357 пл; 435; + А1С13+НС1; 264, 304 пл, 357 пл, 435. В результате сравнения полученных данных с достоверными образцами и литературными данными вещество В было идентифицировано как изорамнетин [26].

Вещество Г – белые, слегка желтые кристаллы. Rf – 0.33 (в системе I), Rf- 0.53 (в системе II). УФ-спектр (1,ых nm) в метаноле имеет 256, 270 пл, 303 пл, 357; + CH3COONa: 278, 322 пл, 408 ; + CH3COONa + Н3В03: 268, 360, + А1С13: 270, 303 пл. 371 пл; 400; + А1С13 +НС1; 270, 304 пл, 303 пл, 371 пл 408 пл. При кислотном гидролизе вещества Г получено вещество, по хроматографическим и УФ-спектральным данным идентичным с веществом В. Соотношение агликона к сахарному остатку составляло 1:2. Это указывает на дигликозидную природу вещества Г. После нейтрализации гидролизата анионитом, хроматографическим методом в сахарном остатке установлено вещество идентичное с D-глюкозой и L-рамнозой. При ферментативном гидролизе вещество Д распадалось на агликон биозида. На основании результатов хроматографии, УФ спектров и литературных данных вещество Г было идентифицировано как изорамнетин-3-глюко-рамнозид [26]. Подобное вещество под названием нарциссин впервые было выделено из цветков Narcissus tezetta [27] .

Вещество Д – желтые кристаллы. Rf – 0.28 (в системе I), Rf – 0.57 (в системе II). УФ спектр (Х^нм) в метаноле имеет 256, 303 пл, 364; + CH3COONa: 286, 330 пл, 420 ; + CH3COONa + Н3В03: 263, 303, 385; + А1С13: 278, 303 пл. 435; + А1С13 +НС1; 271, 299, 371 пл, 400. При кислотном гидролизе вещества Д в гидроли-зате был обнаружен агликон, который по хроматографическим и спектральным данным был идентичен с веществом А – (кверцетином). Соотношение агликона к сахарному остатку составляло 1 : 2. В сахарном остатке вещества Д после нейтрализации гидролизата был обнаружен сахар идентичный с D-глюкозой и L-рамнозой. Результаты хроматографических, спектральных и кислотных гидролизов и сравнение их с аутентичными данными позволило идентифицировать вещество Д как кверцетин-3-рутинозид (рутин) [28].

При предварительном обследовании сырьевых ресурсов мужских особей листьев облепихи выявлено, что ежегодный запас составляет 3-5 т. Анализ листьев Н.rhamnoides по содержанию флавоноидов показал, что они содержат от 2.81-3.2% флавоноидов. Как видно, содержание флавоноидов значительное, причем основными компонентами являются такие биологически активные флавоноиды, как рутин и нарциссин, таким образом, листья мужской особи облепихи являются перспективным источником сырья для получения Р витамино-активных препаратов и пищевых добавок. В настоящее время Институтом Физиологии НАНА имени А.И. Караева проводятся исследования по нейропротекторным свойствам полученной суммы флавоноидов.

1. Установлено, что листья мужских особейН.rhamnoides содержат от 2.81-3.2% флавоноидов.

2. Хромато-спектрофотометрическим методом установлено, что листья мужской особи облепихи содержат флавоноиды, которые были выделены в индивидуальном состоянии и идентифицированы как квер-цетин, мирицетин, изорамнетин, кверцетин-3- рутинозид (рутин) и изорамнетин-3- рутинозид (нарциссин). Рутин и нарциссин являются основными компонентами листьев Н.rhamnoides.

3. Установлено, что содержание флавоноидов значительное, причем основными компонентами являются такие биологически активные флавоноиды, как рутин и нарциссин, таким образом, листья мужской особи облепихи являются перспективным источником сырья для получения Р витамино-активных препаратов и пищевых добавок.

1. Chai Q., Xiayan G., Zhao M., Wemmin H., Giang, Y. The experimental studies on the cardiovascular pharmacology of seabuckthorn extract from Hippophae rhamnoides L. // Proceedings of the International Symposium on Seabuckthorn. China, 1989. Pp. 392-397.

2. Irwandi J., Dedi N., Reno F.H., Fitri O. Carotenoids: Sources, medicinal properties and their application in food and nutraceutical industry//J. Med Plants Res. 2011. N5. Pp. 7119-7131.

Э.Н. Новрузов, З.Г. Мамедов, J1.A. Мустафаева и др.

3. Lebedeva L. Rachmov I., Kchaidarov К. Screening investigation of the anti-inflammation activity of seabuckthorn oil //Proceedings of the International Symposium on Seabuckthorn. China, 1989. Pp. 398.

4. Gao X., Ohlander M., Jeppsson N., Bjork L., Trajkovski V. Change in antioxidant effects and their relationship to phytonutrients in fruits of sea buckthorn (Hippophae rhamnoides L.) during maturation // J. Agric. Food Chem. 2000. N48. Pp. 1485-1490.

5. Yao Y., Tigerstedt P. Variation of vitamin С concentration and Character correlation between and within natural sea buckthorn (Hippophae rhamnoides L.) populations // Acta Agric. Scand., 1992. N42. Pp. 12-17.

7. Kumar S., Sagar A. Microbial associates of Hippophae rhamnoides (Seabuckthorn) II Plant Pathol J. 2007. N6. Pp. 299-305.

8. Zhang Peizhen. Anti-cancer activities of seabuckthorn seed oil and its effect on the weight of the immune organs // Hippophae. 1989. Vol. 2,N3. Pp. 31-34.

9. Mukhamedyarova M.M., Chumbalov Т.К. Polyphenols of H. rhamnoides leaves// Chemistry of Natural Compounds. 1977. Vol.2. Pp. 281-282.

10. Новрузов Э.Н., Исмаилов H.M., Мамедов С.Ш. Фенольные соединения листьев Hippophae rhamnoides L., произрастающих в Азербайджанской ССР // Растительные ресурсы. 1983. Vol. 19, N5. Pp. 354-355.

11. Potapova I.M., Gachchiladze N.D., Glazunova E.M., Yusufbekov Kh.Yu., Isobayev M.D. Flavonoids of fruits of H. rhamnoides growing in Pamirs // Chemistry of Natural Compounds. 1980. N6. Pp. 837-838.

12. Rasputina D.B., Komissarenko N.F., Tsybikova D.Ts., Papanova A.Sh. Flavonoids of H. rhamnoides leaves // Chemistry of Natural Compounds. 1975. Vol. 1. Pp. 96-97.

13. Новрузов Э.Н. Пигменты репродуктивных органов растений и их значение. Баку, 2010. 308 с.

14. Шелюто B.JI. Поиск биологически активных соединений производных у-пирона и разработка нормативно технической документации для создания и анализа препаратов на их основе: автореф. дис. . доктора фармац. наук. М., 1988. 42 с.

15. Луценко С.В., Фельдман Н.Б., Быков В.А. Растительные флаволигнаны. Биологическая активность и терапевтический потенциал. М., 2006. 236 с.

16. Jamyansan D. Biological active substances of the fruit of NMR seabucthorn and their commercial use. Authors Abstract. Moscow, 1973, 23 p.

17. Kallio H., Yang B.R., Tahvonen R., Hakala M. Composition of seabuckthorn berries of various origins // Proceeding of International Symposium on Sea Buckthorn (IWS) Beijing, China. 1999. Pp. 17-23.

18. Novruzov E.N. Carotenoids and sterins of the seabuckthorn // Seabuckthorn (Hippophae L.) a multipurpose plant. Delhi, 2000. Pp. 177-196.

19. Мамедова Ш.М., Новрузов Э.Н., Мустафаева JI.А. Формовые Разнообразия и биохимическая характеристика некоторых популяций облепихи на северо-западе Азербайджана // Новости АНАР (серия биологич. и медиц. науки). 2016. Т. 71, №1. С. 47-51.

20. Мамедова Ш.М. Биоморфологические и биохимические особенности видов Elaeagnaceae L., распространенных на Большом Кавказе (в пределах Азербайджана): автореф. дис. . канд. биол. наук. Баку, 2017. 24 с.

21. Новрузов Э.Н. Флавоноиды репродуктивных органов некоторых растений флоры Азербайджана // Изв. НАН Азербайджана. Сер. Биол.наук. 2004. №3-4. С. 11-28.

22. Петреченко М.В., Сухикина Т.В., Фурса Н.С. Спектрофотометрический метод определения содержание фла-воноидов в Euphorbia brevepila Burm. Gremli. // Растительные ресурсы. 2002. Т. 38, вып. 2. С. 104-109.

23. Бандюков В.А., Шинкаренко А.Л. Качественный анализ флавоноидов в растительном материале при помощи хроматографии на бумаге. Методические реомендации. Пятигорск, 1972. 23 с.

24. Ковалев И.П., Литвиненко В.И. Исследование флавоноидных гликозидов. 1. Моноглюкозиды // Химия природных соединений. 1965. №4. С. 233-240.

25. Литвиненко В.И., Максютина Н.П. Спектральное исследование флавоноидов. Обнаружение свободных окси-групп в различных положениях // Химия природных соединений. 1965. №6. С. 420.

26. Mabry T.S., Markham R.K., Thomson М.В. The systematic identification of flavonoids. Springer-Verlaq. Berlin-Heideeberg – New York, 1970. 354 p.

27. Kubota Т., Hase T. Narcissin a new glycoside from the flowers of Narcissus tezetta // Nippon Kagaku Zasshi. 1956. Vol. 77. Pp. 1059-1062.

28. Куркин B.A., Акушская A.C., Авдеева E.B., Вельмяйкина Е.И, Даева Е.Д., Каденцев В.И. Флавоноиды травы эхинацеи пурпурной // Химия растительного сырья. 2010. №4. С. 87-89.

Поступило в редакцию 24 февраля 2018 г.

После переработки 9 апреля 2018 г.

Для цитирования: Новрузов Э.Н., Мамедов З.Г., Мустафаева Л.А., Мирюсифова Х.М., Зейналова A.M. Состав и содержание флавоинодов листьев Hippophae Rhamnoides L., произрастающих в Азербайджане // Химия растительного сырья. 2018. №3. С. 209-214. DOI: 10.14258/jcprm.2018033772.

coctab h coflep)kahhe ojiabohhoflob jihctbeb hlppophaerhamnoides l.

Novruzov E.N.1*, Mamedov Z.G.2, Mustafaeva L.A.1, Miryusifova X.M.2, Zeynalova A.M.1 COMPOSITION AND CONTENT OF FLAVOINODES OF LEAVES OF HlPPOPHAE RHAMNOIDES L., RELATING IN AZERBAIJAN 1Institute of Botany NAS of Azerbaijan, Badamdar Highway 40, Baku Az 1073 (Republic of Azerbaijan), e-mail: eldar_novruzov@yahoo.co.uk

2Institute of Physiology named after A.I. Karaev National Academy of Sciences of Azerbaijan, Sharifzade 2, Baku, AZ 1100 (Republic of Azerbaijan),

Seabuckthorn – Hippophae rhamnoides L. is a valuable food, vitamin and medicinal plant, various parts of which are used to treat diseases as a traditional medicine in many countries of the world. All parts of Hippophae rhamnoides L. are a rich source of biologically active substances, especially polyphenolic compounds, carotenoids, phytosterols and others. Extracts obtained from various sea buckthorn organs possess high antioxidant, antibacterial, antimicrobial, anti-inflammatory, antikan-serogenic, antiradiation properties. Analysis of leaves of H. rhamnoides on the content of flavonoids showed that they contain from 2.81 to 3.2% flavonoids. Chromatographic spectrophotometric methods were used to study the qualitative composition and content of the leaf flavonoids of male H. rhamnoides. Five individual flavonoids were isolated from the sum of flavonoids, the isolated flavonoids identified as quercetin, mirisetin, isoramnetin, quercetin-3-rutinoside (rutin) and isoramnetin-3-rutinoside (narcissine), on the basis of chromatographic data, UV spectra, and acid hydrolyses. Routine and narcissine are the main components of leaves of H. rhamnoides. It has been established that the content of flavonoids is significant, with the main components being biologically active flavonoids such as rutin and narcissine, thus the leaves of the male sea buckthorn are a promising source of raw materials for the production of P vitamins and food additives.

Keywords: Hippophae rhamnoides L., chromatography, spectroscopy, flavonoids, leaves.

1. Chai Q., Xiayan G., Zhao M., Wemmin H., Giang, Y. Proceedings of the International Symposium on Seabuckthorn, China, 1989, pp. 392-397.

2. Irwandi J., Dedi N, Reno F.H., Fitri O. J. Med Plants Res., 2011, no. 5, pp. 7119-7131.

3. Lebedeva L. Rachmov I., Kchaidarov K. Proceedings of the International Symposium on Seabuckthorn, China, 1989, pp. 398.

4. Gao X., Ohlander M., Jeppsson N., Bjork L., Trajkovski V. J. Agric. Food Chem., 2000, no. 48, pp. 1485-1490.

5. Yao Y., Tigerstedt P. Acta Agric. Scand., 1992, no. 42, pp. 12-17.

6. Yeb A. J. Biol. Sci, 2004, no. 4, pp. 687-693.

7. Kumar S., Sagar A. Plant Pathol J., 2007, no. 6, pp. 299-305.

8. Zhang Peizhen. Hippophae, 1989, vol. 2, no. 3, pp. 31-34.

9. Mukhamedyarova M.M., Chumbalov T.K. Chemistry of Natural Compounds, 1977, vol. 2, pp. 281-282.

10. Novruzov E.N., Ismailov N.M., Mamedov S.SH. Rastitel’nyye resursy, 1983, vol 19, no. 5, pp. 354-355. (in Russ.).

11. Potapova I.M., Gachchiladze N.D., Glazunova E.M., Yusufbekov Kh.Yu., Isobayev M.D. Chemistry of Natural Compounds, 1980, no. 6, pp. 837-838.

12. Rasputina D.B., Komissarenko N.F., Tsybikova D.Ts., Papanova A.Sh. Chemistry of Natural Compounds, 1975, vol. l,pp. 96-97.

13. Novruzov E.N. Pigmenty reproduktivnykh organov rasteniy i ikh znacheniye. [Pigments of the reproductive organs of plants and their significance], Baku, 2010, 308 p. (in Russ.).

14. Shelyuto V.L. Poisk biologicheski aktivnykh soyedineniy proizvodnykh g-pirona i razrabotka normativno tekhnicheskoy dokumentatsii dlya sozdaniya i analiza preparatov na ikh osnove: avtoreferat dissertatsii doktora farmatsevticheskikh nauk. [Search for biologically active compounds of y-pyrone derivatives and development of normative technical documentation for the creation and analysis of preparations on their basis: the author’s abstract of the dissertation of the doctor of pharmaceutical sciences], Moscow, 1988, 42 p. (in Russ.).

15. Lutsenko S.V., Fel’dman N.B., Bykov V.A. Rastitel’nyye flavolignany. Biologicheskaya aktivnost’ i terapev-ticheskiy potentsial. [Plant flavolignanes. Biological activity and therapeutic potential], Moscow, 2006, 236 pc. (in Russ.).

16. Jamyansan D. Biological active substances of the fruit of NMR seabucthorn and their commercial use. Authors Abstract, Moscow, 1973, 23 p.

17. Kallio H., Yang B.R., Tahvonen R., Hakala M. Proceeding of International Symposium on Sea Buckthorn (IWS), Beijing, China, 1999, pp. 17-23.

18. Novruzov E.N. Seabuckthorn (Hippophae L.) a multipurpose plant. Delhi, 2000, pp. 177-196.

19. Mamedova SH.M., Novruzov E.N., Mustafayeva L.A. Novosti ANAR (seriya biologich. i medits. nauki), 2016, vol. 71, no. 1, pp. 47-51. (in Russ.).

20. Mamedova SH.M. Biomorfologicheskiye i biokhimicheskiye osobennosti vidov Elaeagnaceae L., rasprostranennykh na Bol’shorn Kavkaze (v predelakh Azerbaydzhana): avtoreferat dissertatsii kandidata biologicheskikh nauk. [Bio-morphological and biochemical features of the species Elaeagnaceae L., prevalent in the Greater Caucasus (within Azerbaijan): the author’s abstract of the dissertation of the candidate of biological sciences], Baku, 2017, 24 p. (in Russ.).

21. Novruzov E.N. Izv. NAN Azerbaydzhana. Ser. Biol, nauk, 2004, no. 3-4, pp. 11-28. (in Russ.).

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

22. Petrechenko M. V., Sukhikina T.V., Fursa N.S. Rastitel’nyye resursy, 2002, vol. 38, no. 2, pp. 104-109. (in Russ.).

3.H. H0BPY30B, 3T. MAME^OB, Jl.A. MYCTA® AEBA H ^p.

23. Bandyukov V.A., Shinkarenko A.L. Kachestvennyy analiz flavonoidov v rastitel’nom materiale pri pomoshchi khro-matografii na bumage. Metodicheskiye reomendatsii. [Qualitative analysis of flavonoids in plant material by chromatography on paper. Methodical recommendations], Pyatigorsk, 1972, 23 p. (in Russ.).

24. Kovalev I.P., Litvinenko V.I. Khimiyaprirodnykh soyedineniy, 1965, no. 4, pp. 233-240. (in Russ.).

25. Litvinenko V.I., Maksyutina N.P. Khimiya prirodnykh soyedineniy, 1965, no. 6, pp. 420. (in Russ.).

26. Mabry T.S., Markham R.K., Thomson M.B. The systematic identification of flavonoids. Springer-Verlaq. Berlin-Heideeberg – New York, 1970, 354 p.

27. Kubota T., Hase T. Nippon Kagaku Zasshi, 1956, vol. 77, pp. 1059-1062.

28. Kurkin V.A., Akushskaya A.S., Avdeyeva Ye.V., Vel’myaykina Ye.I, Dayeva Ye.D., Kadentsev V.I. Khimiya ras-titel’nogo syr’ya, 2010, no. 4, pp. 87-89.

Received February 24, 2018 Revised April 9, 2018

For citing: Novruzov E.N., Mamedov Z.G., Mustafaeva L.A., Miryusifova X.M., Zeynalova A.M. Khimiya Ras-titel’nogo Syr’ya, 2018, no. 3,pp. 209-214. (in Russ.). DOI: 10.14258/jcprm.2018033772.

Vaqif Novruzov

3. Анализ бриофлоры Гянджачайского бассейна. Журн: Естественные и технические науки» Москва, № 3(47). 2010, с.69-71.

4. Fitosenologiyanın (Geobotanika) əsasları (Dərslik),Bakı:Elm,2010,305 s.10.

5. Kiçik Qafqazın yüksək dağlığında qaya və tökün-tülərin zəngçiçəkliləri (Campanulaceae Juss.). AMEA Xəbərləri, Biologiya və tibb elmləri, cild 68, №1, 2013, s35-39

6. The Seed Productivity of Some Plants in the Rock and Debrises of the High Upland of the Small Caucasus. EUROPEAN ACADEMIC RES- EARCH Vol. I, Issue 12/ March 2014 (5702-5711)Impact Factor: 3.1 (UIF) DRJI Value: 5.9 (B+)

7. Конспект лишайников Азербайджана.(Монография), Баку: Элм,2014,236 с

8. The anthropogenic dynamics and the preservation of vegetation of the Western region of Azerbaijan” Romania,İnternational Multidisciplinary Research Journal, European Academik Research, vol.I, Issue 11,February 2014.

9. The systematic analysis of moss families in Western part of Azerbaijan. International Conference Innovative Approaches to Conservation of Biodiversity.International Conference Innovative Approaches to Conservation of Biodiversity. Conference Program. October 2-4, 2016. Baku, Azerbaijan

10. Флорогенетическое значение анатомических признаков представителей сем.Rosaceae Азербайджана. Материалы XVII Международной научной конференции Биологическое разнообразие Кавказа и Юга России. Нальчик,2015,с.176-179

11. Flora biodiversity of the raines of the Kapaz mountion. Seab 2016. Symposium an euroasion bidisersity, abstract book. 23-27 may, 2016, Antalya, Türkiyə.

12. Genesis of the Flora of Specially Guarded Natural Areas – Geygel National Park, Eldarpinery, Garayazy and Korchay State Natural Reservations. International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences ISSN: 2319-7706 Volume 6 Number 2 (2017) pp. 95–99 Journal homepage: http://www.ijcmas.com

The contents of this page are sourced from Wikipedia article on 06 Sep 2019. The contents are available under the CC BY-SA 4.0 license.

Campanulaceae Juss. V. S. Novruzov, Y. A. Aslanova

olub, fəsiləyə 50 cinsə aid 800-ə qədər növ daxildir.

Fəsiləyə daxil olan cins və növlərin qədim areala

malik olması Aralıq dənizi və Qafqaz floraları ilə

əlaqəsini göstərir. Təkcə Qafqazda Campanulaceae

fəsiləsinin 60 endemik növü yayılmışdır. Fəsilənin

növləri eyni zamanda Şərqi Asiyanın dağ

rayonlarını da əhatə edir. Arealın müxtəlifliyinin

üçüncü mərkəzi Cənubi Afrikanı əhatə edir.

Beləliklə, Campanulaceae fəsiləsi qədim dövrün

tipik fəsilələrindəndir. Yayılma yerinin hamısı dağ

şəraiti ilə əlaqədardır (Qurbanov, 2009; Əsgərov,

2010; Шхагaпсоев, 2003). Kiçik Qafqazın qaya və

töküntülərində Campanula cinsinin 13 növü

Qoşqar dağ silsiləsində zəngçiçəyinin bitmə

yerlərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, Qafqaz dağ

sistemləri Zəngçiçəyikimilərin əmələgəlmə mərkəzi

hesab oluna bilər. Sərt qayalıqlar arasındakı xırda

torpaq topacıqları Qafqaz zəngçiçəyinin

Fəsilədə arktoalp növlər müşahidə olunmur. Bu

da dağlarda növ əmələ gəlməsini göstərir. Bütövlük-

də Campanulaceae fəsiləsinin mənşəyi Şərqi Aralıq

dənizi və Qafqazla əlaqədardır (Hacıyev, 1971).

Qaya və töküntülərdə özünə məxsus edafik və

xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən çoxlu növlər

mövcuddur. Qaya və töküntülər qeyri-əlverişli iqlim

şəraitində özünə sığınacaq tapmış refidiumlardır. Bu

problemin həllində endem növlərin biologiyasının

öyrənilməsi çox böyük material verə bilər. Bu

cəhətdən Qafqaz zəngçiçəyi və onun analoqunun

təkamül prosesində formalaşmış müasir formasıdır.

Bu cür növlər qaya və toküntülər arasında az

deyil. Bu növlər İran, Türkiyə, Zaqafqaziyanın

yüksək dağ rayonları ilə əlaqədardır (Qrossheym,

1940). Campanula caucasica Bieb. misalında

Campanulaceae fəsiləsinin qaya və töküntülərdə

yayılma qanunauyğunluqlarını izləmək mümkündür.

Campanula caucasica Bieb. – quru və orta

rütubətli sahələrdə yayılır, yazda qar əriyəndən

dərhal sonra inkişafa başlayır. Kütləvi çiçəkləmə

ərazinin qar altından çıxmasından 30-35 gün sonra

başlayır. Toxumlar yetişəndən sonra yarpaq və

zoğlar quruyur növbəti vegetasiya ilində vegetativ

zoğların (torpağın 4-5 mm dərinliyində olan ) çiçək

tumurcuqları formalaşmağa başlayır. Subnival

qurşaqda bəzi bitkilər vegetasiyanı başa çatdıra

bilmir. Ayrı-ayrı illərdə Campanula növləri bəzən

bir ildə ikinci dəfə çiçəkləyir. Bu onu göstərir ki,

tipin subnival qaya və töküntü florasında dinclik

dövrü yoxdur (Hacıyev, 1971).

Öyrəndiyimiz bitki qruplaşmalarında

Campanula caucasica həyati uzunluğuna görə

fərqlənir. Generativ dövr xüsusilə orta yaş dövrünü

keçirən fərdlərdə Campanula caucasica-nın

həyatiliyi davamlıdır. Campanula caucasica-nın

ümumi həyatının uzunluğu assosiasiyalardan fərqli

olaraq 27-39 il arasında dəyişir.

Yaş qruplarına görə biometrik məlumatların

təhlili göstərir ki, kolda zoğların və toxumun

miqdarı Campanula caucasica-nın suxur yarıqları

arasında davamlı mövqe tutur (Şək. 1).

Hər bir göstərici bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə

əlaqədar olub senopopulyasiyanın həyatında

müəyyən rol oynayır. Aşınma nəticəsində

suxurların parçalanması subnival qurşaqda nəhəng

fəza əmələ gətirir. Qayalıqların, çılpaq suxurların

üzərində şibyə və mamırların epilit xallıları

formalaşır. Şibyələr çılpaq qayaların əsas

komponentləri olub, növ müxtəlifliyinə görə

uzaqdan belə seçilir (Novruzov, 1990).

Qoşqar dağ sistemində suksesiya müşahidələri

dövründə singenezin formalaşmağa başladığı

mərhələdə nəhəng daş və qayalıqlarda əmələ gəlmiş

Zəngçiçəyikimilərin qruplaşmaları diqqəti cəlb edir.

Suxurların parçalanmış hissələrində isə mamır və

şibyələrin örtüyünün altında üzvi maddələrlə zəngin

Kiçik Qafqazın Yüksək Dağlığında Qaya

Şəkil 1. Qoşqar dağ sistemində qaya yarıqları arasında

zəngçiçəyinin (Campanula caucasica Bieb), Qafqaz

şehduranın (Alchemilla caucasica Bush.), taxıllar,

şibyələr və mamırların sığınacaq tapmış refidiumları.

primitiv torpaqlarda ali bitkilərin ayrı-ayrı nüma-

yəndələri ilə Campanula caucasica, Campanula

petrophila görünür.

Tədqiqat ərazisində Campanula caucasica

özünə məxsus çiçək quruluşu və inkişaf etməsinə

görə fərqlənir. Növ polikarp çoxillik otdur.

MATERİAL VƏ METODLAR

Tədqiqat materialı Kiçik Qafqazın şimal-şərq

hissəsinin qaya və töküntülərində geniş yayılmış və

bu ərazilərdə yaxşı uyğunlaşmalar qazanmış

Bitkilərin təyinatı və adlandırılmasında

A.A.Qrossheym «Флора Кавказа» (1950-67),

«Флора Азербайджана» (т. 8, 1961) və

A.M.Əsgərov “Azərbaycan florasının konspekti”

(2010), «Конспект Флоры Кавказа» (т. 3, 2008)

Qaya və töküntü bitkiliyi üçün 100m

nümunə meydançaları məqsədəuyğun hesab

edilmişdir. Lakin suxurların mailliyindən asılı

olaraq nümunə meydançalarının ölçüsü

dəyişilmişdir. 100 m

-lik nümunə meydançaları

qurmaq imkanı olmadıqda bitkiliyinin təbii

sərhədləri üzrə təsvir aparılmışdır. Ayrı-ayrı xüsusi

blanklarda və ya ümumi dəftərdə nümunə

meydançalarının təsviri aşağıdakı kimi

aparılmışdır: yerin coğrafi vəziyyəti, bitmə yerinin

şəraiti (relyef, yamacın dikliyi və mailliyi,

nəmlənmə vəziyyəti), bitmə yerinin fiziki vəziyyəti

(çınqıllı, hərəkətli, daşlı, aşınma dərəcəsi və s.); tam

floristik siyahı tərtib olunur. Bu siyahıda bitkiliyin

proyektiv örtüyü Drude şkalası üzrə növlərin

bolluğu qeyd edilir. Nümunə meydançalarında

bitkinin həyati formasını müəyyənləşdirmək üçün

bitki qazılaraq çıxarılmış və onun morfoloji təsviri

aparılmışdır (Novruzov, 2010; Hacıyev, 1977).

NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ

Ədəbiyyat məlumatları və çöl tədqiqatları

nəticəsində Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsinin

yüksək dağlığının qaya və töküntülərində

Campanulaсeae Juss. fəsiləsinin 13 növü aşkar

Tədqiqat materialları və ədəbiyyat məlumatları

Campanulaceae

Qafqazın Şimal Şərq hissəsində miqrasiya yolları

araşdırılaraq aşağıdakı nəticələrə gəlmək olur.

Campanulaceae fəsiləsinin arealı Avroasiya,

Afrika, Şimali və Cənubi Amerika və Avstraliyanı

əhatə edir. Növ paleogendə əmələ gəlmişdir.

Paleoendemik kimi Qoşqar dağ sistemində

qayalıqlar arasında tez-tez rast gəlməsi növün

əcdadlarının dağ sistemləri ilə əlaqədar olmasını

Qaya yarıqları arasında mavi-bənövşəyiyə

çalan parlaq çiçəklərə, şux gövdəyə, uzunsov,

parlaq yarpaqlara malikdir. Çiçəyi zəng formasında

iridir. Dişiciyi 1-3 meyvə yarpağından əmələ

gəlmişdir, erkəkcikləri 3-dür (Qurbanov, 2009).

Çiçəklər üzərinə düşən şeh damlaları çiçək

ləçəklərinin parlaqlığını daha da artırır. Ekstremal

şəraitdə bitən bitki üçün yarpaqların üzərindən

süzülərək tədricən ehtiyat suya çevrilir.

Çiçəklərinin zəng forması alması da onların

əcdadlarının kəskin soyuq iqlim şəraitində

yaşamalarını göstərir. Növün dağ suxurları yarıqları

arasında rast gəlinməsində bitmə yerinin

karbonatlığının da əhəmiyyəti böyükdür.

Bir çox petrofitlər dar ixtisaslaşmış bitkilər olub,

müəyyən ekotoplarla əlaqədardır. Xırda, təcrid

olunmuş populyasiyalar şəklində özünü biruzə verir.

Onların singenez prosesində xüsusiyyətini

aydınlaşdırmaq üçün nəzəri və praktik əhəmiyyət

kəsb edir. Bizim tərəfimizdən Draba siliquosa

M.Bieb., Silene depressa M.Bieb., Campanula

caucasica M.Bieb. növlərinin populyasiyalarının

struktur xüsusiyyətləri öyrənilmişdir.

Populyasiyaların sıxlığı göstərilən bitki

qruplaşmalarında yüksəkdir. 10 m

müşahidə olunur. Birinci qruplaşmada fərdlərin

istiqamətdə ləkələr şəklində yayılaraq 9-13%

proyektiv örtük əmələ gətirir. Bu qruplaşmada

generativ mərhələ qabağı fərdlər üstünlük, virginil

fərdlər isə azlıq təşkil edir.

Fəsilənin çoxlu həyati formaları məlumdur.

əsas istiqamətləri simpodial

Novruzov və Aslanova

budaqlanmadan yerüstü zoğların əmələ gəlmə

istiqamətində inkişaf etmişdir. Yüksək dağlarda

vegetasiya dövrünün qısalığı reproduktiv zoğların

ixtisaslaşmasına şərait yaratmışdır. Növlərdə baş

verən morfoloji dəyişilmələr tipik uyğunlaşma

xarakteri daşıyır. Campanulaceae fəsiləsinin arealı

bütün Holarktikanı əhatə edir. Lakin areal daxilində

növlərin yerləşməsi eyni deyildir. Endemizmin

analizi göstərir ki, növlərin formalaşması avtoxton

yolla Qafqazın dağ sistemlərində əmələ gəlmişdir.

Növün ekologiyasının tədqiqi göstərir ki, onlar dağ

sistemləri ilə əlaqədardır.

Hər bir növ üçün ekoloji optimum “fərdlərin

boy və inkişafı üçün əlverişli şərait” hesab olunur.

Ekoloji optimumu təyin etmək üçün biz, bitkinin

hündürlüyünü, zoğların miqdarı, ayrı-ayrı bitkilərin

çəkisi və həyatının uzunluğunu götürmüşük.

Müəyyən edilmişdir ki, fərdlərin miqdarının

azalması nəticəsində onların ölçülərinin çoxalması

hesabına biokütlənin miqdarı çoxalır. Eyni yaş

qrupuna daxil olan fərdlərin biometrik göstəriciləri

ekoloji şəraitdən asılı olaraq dəyişir (Novruzov,

2010; Шхагaпсоев, 2002).

Növ üçün mühafizə tədbirlərinin hazırlanması

növün bioloji və reproduktiv xüsusiyyətlərinə

əsaslanır. İndiyədək bitki üçün toxum məhsuldarlığı

öyrənilməmişdir. Buna görə də bizim tərəfimizdən

toxum məhsuldarlığı öyrənilmişdir. Hər il toxum

məhsuldarlığının aşağıdakı göstəriciləri qeyd

1. Hər fərddə olan toxumların orta miqdarı

2. Fərddə olan yumurtalıqların miqdarı

3. Yoluxmuş toxumların miqdarı.

Məlum oldu ki, toxum məhsuldarlığının

miqdarına qış və yaz aylarının qeyri-əlverişli iqlim

şəraiti və həşaratlar təsir göstərmişdir. Bizim

tərəfimizdən Zəngçiçəyi (Campanula L.) növlərinin

bir generativ zoğunda olan toxumlarının orta miqdarı

hesablanmışdır. Campanula növlərində 2011-ci ildə

8-12 çiçək müşahidə edilmişdir. 2012-ci ildə isə

Campanula-da 16-18 çiçək, 2013-cü ildə isə

Campanula-da 15-17 çiçək müşahidə edilmişdir.

Şübhəsiz ki, zəngçiçəyinin mühit şəraitinin kəskin

dəyişilməsi nəticəsində çiçəklərinin sayının

azalmaması növün relikliyini bir daha sübut edir və

uyğunlaşma imkanlarının yüksək olması ilə

xarakterizə olunur. Müşahidələr göstərir ki,

öyrəndiyimiz bütün çiçək qruplarında olan çiçəklər

toxum verə bilmir. 40-70% çiçəkdə mayalanma

getmir. Bunlara bu və ya digər faktorların təsiri

öyrənilmişdir. Bu cür çiçəklər ən çox müxtəlif

səbəblərdən toxunulmamış çiçəklərdə müşahidə

olunur. Bir çox hallarda isə bu proses protarangineya

və protarandaneya nəticəsində baş verir:

1. Yəni dişi çiçəklərin tez yetişməsi, toz

hüceyrələrinin isə gec yetişməsi;

2. Erkək çiçəkləri mayalanmaya hazır olduğu

halda, dişicik ağızcığında toz hüceyrəsinin

cücərməyə hazır olmaması (müxtəlif səbəblərdən,

həşaratların dişicikləri zədələməsi nəticəsində

vaxtsız dişicik ağızcığında olan toz hüceyrələri

Tədqiqat ərazisində bütün dağ sistemlərində

Campanula cinsi (13 növ) dominantlıq təşkil edir.

Qaya və töküntü bitkiliyində Campanulaceae alp

və subnival qurşaqlarının emblemi sayılır

Aşağıda Kiçik Qafqazın qaya və töküntülərinin

Zəngçiçəklilərinin (Campanulaceae) botaniki-

coğrafi xarakteristikası verilir.

Fəs. Campanulaceae Juss. – Zəngçiçəyikimilər və

ya Zınqırovotukimilər fəs.

Cins Campanula L. – Zəngçiçəyi

Campanula alliariifolia Willd. (=C. ochroleuca

(Kem.-Nath.) – Sarımsaqyarpaq z.

Milköklü, çöxillik, 30-70sm hündürlüyündə ot

bitkisidir. VI-VII aylarda çiçək açır. Hemikriptofit.

Qoşqar dağ sistemi, nəhəng qayaların yarıqları

arasında 850-2300m, 18.09.2011.

Türkiyədən təsvir olunmuşdur.

Cənub-Qərbi Asiya (Şimali Türkiyə).

Campanula argunensis (Rupr.) – Arqun z.

Milköklü, çoxillik, 5-13 sm hündürlüyündə ot

bitkisidir. V-VII aylarda çiçək açır.

Hemikriptofit. Euqafqaz (Pl.).

Qoşqar, Kəpəz, Şahdağ silsilələri, qaya və iri

daşların arasında, kölgəli yerlərdə, 1700-3200 m,

18.09.2011, 21.08.2011, 2.09.2011.

Şərqi Qafqazdan təsvir olunub.

Campanula aucheri (A. DC.)– Oşe z.

Çöxillik, milköklü, 5-13 sm hündürlüyündə ot

bitkisidir. V-VII aylarda çiçək açır.

Hemikriptofit. Qafqaz (Pl.).

Göy-Göl, subalp qurşağında qayalıqlı, daşlı,

yerlərdə (1400-3200 m), 20.08.2011.

Şərqi Türkiyədən təsvir olunub.

Cənubi-qərbi Asiya (Şimali və Şərqi Türkiyə,

Şimali, Şimali-qərbi İran).

Campanula ciliata Stev. 1812, Mem. Soc. Nat.

Moscou, 3:256. – Kirpikli z.

Çoxillik,10-20 sm hündürlüyündə ot bitkisidir. VI-

VII aylarda çiçək açır. Hemikriptofit. Qafqaz. (Pl.)

Qoşqar, Kəpəz, Şahdağ silsilələri, qaya və iri

daşların arasında, kölgəli yerlərdə, 1400-3250 m,

18.09.2011, 21.08.2011, 2.09.2011.

Şərqi Qafqazdan təsvir olunub.

Campanula caucasica Bieb. 1798, Tabl. Prov.

Casp.:112 – Qafqaz z.

Milköklü, çoxillik, 20-30 sm hündürlüyündə ot

bitkisidir. VI-VII aylarda çiçək açır.

Kiçik Qafqazın Yüksək Dağlığında Qaya

Hemikriptofit. Euqafqaz (Pl.).

Qoşqar, Kəpəz dağ silsilələri, qaya və iri daşların

arasında, kölgəli yerlərdə, 2700-3200 m,

18.09.2011, 21.08.2011, 2.09.2011.

Azərbaycandan təsvir olunub.

Campanula collina Sims.-

Milköklü, çoxillik, 10-30 sm hündürlüyündə ot

bitkisidir. VI-VIII aylarda çiçək açır. 800-3200 m-

Hemikriptofit. Qafqaz (Pl.).

Campanula erinus (Bieb.) L., Sp.pl., 240(1753);

Roem. et Schult. – Birillik z.

Qısa kökümsovlu, birillik, 10-30 sm hündürlüyündə

ot bitkisidir. IV-V aylarda çiçək açır. 1500-2300 m

daşlı qayalıqlarda yayılır.

Cənubi Avropadan təsvir olunmuşdur.

Balkan, Kiçik Asiya, İran.

Campanula trautvetteri Grossh. – Trautfetter z.

Çoxillik, 25-60 sm hündürlüyündə ot bitkisidir. VI-

VIII aylarda çiçək açır.

Hemikriptofit. Avro-Sibir (Pl.).

Qoşqar dağ sistemi subalp və alp qurşağında

qayalıqlarda, (2800 m-ə qədər) 18.09.2011.

Qafqazdan təsvir olunub.

Cənubi-qərbi Asiya (Şimal-şərqi Türkiyə, Şimali-

Campanula petrophila Rupr.1867, Bull. Acad. Sci.

Petersb. – Qayalıq z.

Tipik obliqat xasmofit olub, milköklü, çoxillik, 20-

30 sm hündürlüyündə ot bitkisidir. VI-VII aylarda

Qoşqar, Kəpəz, Şahdağ silsilələri, qaya və iri

daşların arasında, kölgəli yerlərdə, 2700-3200 m,

18.09.2011, 21.08.2011, 2.09.2011.

Dağıstandan təsvir olunub.

Kriofit, heliofit, fakultativ morenofit.

Campanula stevenii Bieb. – Steven z.

Çoxillik, 20-30 sm hündürlüyündə ot bitkisidir. VI-

VII aylarda çiçək açır.

Hemikriptofit. Qafqaz (R.).

Qoşqar dağ sistemi, subalp və alp qurşağında

Cənubi Zaqafqaziyadan təsvir olunub.

Cənubi-qərbi Asiya (Şimali və Şərqi Türkiyə,

Şimali, Şimali-qərbi İran).

Hemikserofit, heliofit, lapişistofit; dekorativ.

Campanula meyeriana (Rupr.) – Meyer z.

Çoxillik, 20-30 sm hündürlüyündə ot bitkisidir. VI-

VII aylarda çiçək açır. Hemikriptofit. Euqafqaz

Qoşqar dağ sistemi, alp və subalp qurşağında

(1500-2700 m) qayalarda, qaya töküntülərində və

çınqıllı dağ yamaclarında, 19.09.2011.

Şərqi Qafqazdan təsvir olunub.

Campanula sarmatica Ker. Gawl.1817, Bot. Reg.-

Çoxillik, 20-40 sm hündürlüyündə ot bitkisidir. VI

ayda çiçək açır.

Hemikriptofit. Qafqaz (Pl.).

Qoşqar, Kəpəz dağ sistemləri, alp və subalp

qurşağında (2700-3200 m) qayalarda, qaya

töküntülərində və çınqıllı dağ yamaclarında,

18.09.2011, 21.08.2011, 2.09.2011.

Şərqi Qafqazdan təsvir olunub.

Mezofit, heliofit, lapişistofit; dekorativ.

Campanula tridentataSchreb. (=C. biebersteiniana

Roem. et Schult.) – Üçdişli z.

Qısa kökümsovlu, çoxillik, 5-10 sm hündürlüyündə

ot bitkisidir. V-VII aylarda çiçək açır. 1400-3400 m

daşlı qayalıqlarda yayılır.

Hemikriptofitdir. Qafqaz (Pl.).

Türkiyədən təsvir olunmuşdur.

Cənub-Qərbi Asiya (Şimali, Cənub-Qərbi, Şərqi

высокогорий Малого Кавказа. Баку.

Гаджиев В.Д., Эфендиев П.М. (1977) Флора и

Бабадагского массива. В сб.: Проблемы

растительность

высокогорий

использование. Баку, Элм: 13: 49-55.

Гроссгейм А.А. (1940) Реликты Восточного

Кавказа. Баку, Изд-во АзФАН СССР: 43 с.

Гроссгейм A.A Флора Кавказа (1939-1967)

Баку, Ленинград: 1-7

Конспект Флоры Кавказа (2008) Санкт-

Петербург, (3): 469 с.

НоврузовВ.С.(1990.)

анализ лишайников Большого Кавказа и

вопросы их охраны. Баку, Элм: 321 с.

Novruzov V.S . (2010) Fitosenologiyanın əsasları

(geobotanika). Bakı, Elm: 306 s.

Гурбанов Е. (2009) Ali bitkilərin sistematikası.

Əsgərov A.M. (2010) Azərbaycan florasının

konspekti. Bakı, Elm: 183 s.

Шхагопсоев С.Х. (2002) Волкович В.Б.

Растительный покров Кабардино-Балкарии и

его охрана. Нальчик, Елбрус: 244 с.

Шхагaпсоев С.Х . (2003) Анализ петрофитного

флористического комплекса западной части

центрального Кавказа. Нальчик: 217 с.

Флора Азербайджана (1961) Ваку, (8): 652 с.

Novruzov və Aslanova

Колокольчики (Campanulaceae Juss.) На Скалах И Осыпях

Высокогорий Малого Кавказа

В.С.Новрузов, Е.А.Асланова

Гянджинский государственный университет

В статье даются сведения о видовом составе, распространении, биоэкологических особенностях

представителей семейства Campanulaсeae на скалах и осыпях высокогорий Малого Кавказа.

Установлено, что на высокогорье встречаются 13 видов семейства Campanulaceae. Их местообитание

отмечено на щебенистых и каменистых территориях. Определена потенциальная и реальная семенная

продуктивность. Проведен систематический, ареалогический и экологобиологический анализ флоры.

The Bluebell (Campanulaceae Juss.) In The Rock Debris

Of High Upland Part Of The Small Caucasus

V.S.Novruzov, Y.A.Aslanova

Ganja State University

13 kinds of the bluebell (Campanulaceae) family in the rock debris of high upland part of the Small

Caucasus have been found. Their habitat has been noted in the pebbly and stony territories. The potential and

real seed productivity have been determined. The sistematical arealogic and ecolobiological analysis of flora

Vaqif Novruzov

Состав и содержание флавоинодов листьев Hippophae rhamnoides L. , произрастающих в Азербайджане Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

Текст научной работы на тему «Состав и содержание флавоинодов листьев Hippophae rhamnoides L. , произрастающих в Азербайджане»

Vaqif Novruzov

Campanulaceae Juss. V. S. Novruzov, Y. A. Aslanova

Related posts: