Alim: Nəsiminin şeirlərindəki kamil insan obrazı Həzrət Əlidir – MÜSAHİBƏ

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu – Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü

“Məndə sığar ikən cahan, mən bu cahana sığmazam”. Nəsimi (1369-1417)

Nəsimi şeirlərinin sirri ondadır ki, şair insanların hiss, həyəcan, arzu və istəklərini elə tərənnüm etmişdir ki, bəşəriyyət yaşadıqca Nəsimi də yaşayacaqdır.

Просмотр содержимого документа
«”Məndə sığar ikən cahan, mən bu cahana sığmazam”. Nəsimi (1369-1417)»

Məndə sığar ikən cahan,

Mən bu cahana sığmazam.

Bu misraların müəllifi Azərbaycan xalqının dahi şairi, mütəfəkkir və filosofu İmadəddin Nəsimidir. Nəsimi şeirlərinin sirri ondadır ki, şair insanların hiss, həyəcan, arzu və istəklərini elə tərənnüm etmişdir ki, bəşəriyyət yaşadıqca Nəsimi də yaşayacaqdır. Bu məqalə Azərbaycan dilini ədəbi-bədii dil səviyyəsinə yüksəldən böyük ustad İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr edilir.

Nəsimi elmin, elmi biliklərin insan cəmiyyətində, insan həyatında aparıcı, hərəkətverici qüvvə olduğunu dərk etmiş ona görə də elm adamlarına, alimlərə, müdrik insanlara, dərk etmək bacarığı olanlara yüksək qiymət vermişdir.

Nəsiminin elmi irsi geniş, zəngin, hərtərəfli və çoxcəhətlidir. Onun əsərlərində toxunduğu məsələlərdən biri, daha dəqiq desək, ən əsası materiyanın, kainatın aləmin və nəhayət canlı həyatın yaranması problemi olmuşdur. Məlimdur ki, kainatın, həyatın yaranması haqda antik yunan və Şərq fəlsəfəsində bir çox baxışlar olmuşdur. Onlardan biri yunan filosofu Empedoklun (e.ə.490-e.ə.430) fikridir. Empedokla görə kainatın əsasını 4 ünsür -od, su, hava və torpaq təşkil edir. Bu baxış antik ədəbiyyatda uzun müddət hakim mövqe tutmuşdur. Böyük filosof Platon (e.ə. 427-e.ə.347) yazırdı: “ O şeyə ki, biz su deyirik, quruduqda torpağa və daşa çevrilir, onu bizim gözümüz görür. Daş və torpaq əriyib dağıldıqda buxara və oda çevrilir və əksinə alov sönən vaxt havaya çevrilir, sonra hava bir yerə yığılıb sıxıldıqda bulud və buxar əmələ gətirir; axırıncılar isə öz növbəsində sıxlaşdıqda su əmələ gətirir, su isə öz növbəsində daş və torpağı əmələ gətirir”.

Dost Ukraynanın hər bir guşəsi, bərəkətli çölləri, sıx meşəlikləri, nəğməli çayları, flora və faunası, dağ və yamacları insanlarda xoş ovqat yaradır. Bir sözlə, bu

yurdun şair Taras Şevçenkonun (1814-1861) vətəni olan bu elin hər qarış torpağı bərəkətlidir, möcüzədir. Ukrayna şairi və mütəfəkkiri, yazıçı, etnoqraf T.Q. Şevçenko demişdir:

На печаль свою
Сиротинушку
Бесталанного.
Уж такая мне
Доля выпала!

Nəsiminin də taleyi belə yazılmışdı.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi zəhgin söz xəzinəsidir. Bu xəzinədə yatıb qalan dəyərli, gözəl abidə və əsərlərin araşdırılması, təbliği ən ümdə və görkəmli vəzifələrdən biridir. Nəsiminin 650 illik yubileyi ilə bağlı olaraq onun həyat və fəaliyyəti haqqında bu yazının çox faydalı olacağını düşünürəm. Gərgin əməyin, yüksək bir zövq və biliyin bəhrəsi olan bu yazı şair barəsində müasir oxucuya dürüst bir istiqamət verə bilər. Böyük filosof şair İmadəddin Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bədii-fəlsəfi şeirimizin özülünü qoymuş, bədii sös sənətimizi forma və məzmunca zənginləşdirmişdir. Onun ağıl-idrak qaynağı olan şeirləri Orta yüzilliklərin insanı haqqında yazılmış könül şərqiləridir. Şair poeziyada həyat və insan barəsində yeni bir baxış və dünyagörüşü əks etdirmişdir.

Seyid İmadəddin Nəsimi 1369-cu ildə Şamaxıda anadan olmuşdur. Nəsimi uşaqlıqdan elmləri öyrənmiş, öz zərif zövqü və istedadı ilə parlamışdır. Onun Seyid, Hüseyni, Nəsimi təxəllüsü ilə yazdığı şeirlər az keçmir ki, dillərə düşür, sevilir, ürəklərə yol tapır. Təxəllüslərindən məsləkdaşı və xocası Fəzlullah Nəiminin təxəllüsü ilə səsləşən Nəsimi təxəllüsünə sadiq qalır. İmadəddin (dinin dirəyi) Nəsiminin ləqəbidir. Bu ləqəb sayğı əlaməti olaraq ona verilmişdir. Qaynaqlarda o, Nəsimi, Seyid Nəsimi, İmadəddin kimi anılmaqdadır. XVI əsrdə yaşamış təzkirəçi Lətifi Nəsiminin Julidəmu (dağınıq saçlı) ləqəbi ilə tanınan Şah Xəndan adlı bir qardaşından söhbət açır və onun 1426-cı ildə öldüyünü bildirir. Bütün həyatı boyu gəzib-dolaşan və bir dərviş kimi həyat keçirən Nəsimi daimi yaşayış yerinin adını çəkmir və bu da heç də səbəbsiz deyildi. Sözsüz ki, bu dərviş adi bir dərviş deyil, qayğısız, azad yaşamaq yolunu seçən, könlütox, müdrik bir eşq aşiqi və vətənini sevən bir şair idi. Şair əsərlərində Şamaxı, Bakı, Bursa, Qaraman, Bağdad, Mərəş, Şam (Dəməşq), Hələb şəhərlərinin adlarını çəkir. Bu sözlər də göstərir ki, Nəsimi Şamaxıda anadan olmuş, bir müddət Bakıda yaşamış və hürufilərin burada izləndiyi və təqib edildiyi zamanda isə Bakıdan çıxıb getmişdir. Öz məsləki uğrunda çarpışıb-vuruşan, həyatı əqidə döyüşlərində keçən Nəsiminin səsi Şərqin müxtəlif şəhərlərindən gəlirdi. O, bir yerdə çox qala bilmirdi, çünki onu hər an təqiblər gözləyirdi. Bu illərdə Azərbaycanda durum çox qarmaqarışıq idi. Nəsiminin yeniyetmə illərində Əmir Teymur (1370-1405) Azərbaycana basqın edərək hər yeri dağıdır. Şirvan hökmdarı I İbrahim (1382-1417) Əmir Teymurla ittifaq bağlayıb Şirvanı xilas edir, ancaq az keçmir ki, Qızıl Orda xanı Toxtamış Azərbaycana hücum edir. Toxtamış xan geri çəkilən kimi Əmir Teymur yenidən Azərbaycanı ayaqları altında tapdalayır və 14 ilə yaxın Naxçıvanda hürufilər yurdu Əlincə qalasını mühasirədə saxlayır. Sonra isə Qəbələni dağıdaraq oğlu Miranşahı öz yerinə Azərbaycana hakim təyin edir.

Azərbaycanda teymurilərə qarşı usyanların arası kəsilmirdi. Belə bir ağır zamanda Nəsimi 1394-cü ildə Bakıda Nəimi ilə görüşərək ondan hürufilik təriqətini qəbul edir və bu ildən başlayaraq hürufilik ruhunda şeirlər yazaraq yayır.

1394-cü ildə Miranşah, Şirvan hökmdarı I İbrahimin fitnəsi ilə F. Nəimini Əlincə qalası yaxınlığında edam etdirir. Təriqət başçısının ölümü bütün hürufiləri, o cümlədən də Nəsimini ürəkdən sarsıdır. .

XIV əsrin əvvəlində, İtaliyanın şimalında kəndlilərin və şəhər yoxsullarının kilsəyə və feodal qayda-qanunlarına qarşı üsyanı baş vermişdir. Üsyan “Apostol qardaşları” adlı təşkilat tərəfindən hazırlansa da . . Üsyanın rəhbəri Dolçino (1275-1307) olmuşdur. Dolçino Qerardo Seqarellinin şagirdi idi. Ustadının edam edilməsindən sonra hərəkata rəhbərlik etmişdir. Onun haqqında Dante özünün “İlahi komediya” əsərində bəhs edir. İtaliya xalq folklor numunələrində Dolçino nağıl qəhrəmanı kimi yad edilir.

Bəs Dolçino kimdir? Niyə Dante özünün məhşur “ İlahi komediya” əsərində ondan bəhs edir? S. N. Jidkov yazır: Dolçino . bu adla mən ilk dəfə Dantenin (1265-1321) “İlahi komediya” əsərini oxuyanda tanış olmuşam. Dolçino kimdir? Şairin müasiri olmuş insanlar kimlər olmuşlar? O dövrün tarixi səlnamələrini oxuduqca öz-özünə sual verirsən bir adi çəlləkçi (çəllək düzəldən) sosial bərabərlik uğrunda mübarizəyə qalxmış, ancaq bu mübarizəni silahlı üsyan yolu ilə həyata keçirməyə cəhd etmiş, lakin həyata keçirə bilməmişdir. Dolçino üsyanı 1307-ci ildə yatırıldı. Üsyançılara isə divan tutuldu. .

Ancaq Nəsimi bəzi silahdaşları kimi hakimiyyətin tərəfinə keçmir. Təriqət fiklirlərini yaymaq üşün, öz vətənindən üzaqlaşaraq Anadoluya gedir. Bursa şəhərində Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasını türkcəyə çevirən tərçüməçi şair Şeyxi ilə görüşür. İşıqlı, cəsarətli fikirləri şairin şöhrətini gündən-günə artırır. Rəfii adlı bir şair “Bəşarətnamə” əsərində Nəsimiyə xalq məhəbbətini ifadə edərək onu eşq şəhidi, gizli sirrləri qorxmadan yayan bir sənətkar kimi sevdirir. Eynizamanda şairin aylarla, illərlə zindanlara atıldığını ürək ağrısı ilə bildirir.

Osamnlı sultanı I Muradın (1360-1389) zamanında Bursa və Anadoluda hürufilər ciddi şəkildə cəzalandırılırdı. Ona görə də Nəsimi burada çox qala bilməyib Hələb şəhərinə gedir. Nəsimidən söz açan Hüseyn Bayqaranın vəziri Cəmaləddin Hüseyn “Məcalisül-üşşaq” (“Aşiqlər məclisi”) əsərində belə yazırdı:” Nəsiminin könül dənizi dalğalananda onun kəlmə və hərfləri incilər kimi kənara dağıldı. Şairin sözlərini başa düşmədilər. Hələbdə bir nəfər alimdən soruşur:

-Bu cavanın üzündə nə görürsünüs ki, bu qədər həyəcan və məstlik göstərirsiniz?

Şair cavab verir: -Onun üzünün güzgüsündə tanrının surətini görürəm.

-Biz də o cavanı görürük, bəs nə üçün o surət bizim gözümüzə görünmür?

-Bu dövlət quşu sizin qabiliyyətinizi özünə yuva etmədi və bu səadət quşu sizin hümmətinizin başına kölgə salmadı.

XV əsr ərəb tarixçisi Müvəffəqəddin Əhməd ibn İbrahim -əl Hələbi “Künuzuz – zəhəb, tarixi-hələb”( “Qızıl xəzinələri, Hələb tarixi”) adlı əsərində Nəsiminin ölümü haqqında həqiqətə uyğun məlumatlar vermişdir. Nəsimi 1417-ci ildə Hələb şəhərində xüsusi amansızlıqla qətlə yetirildi. Şairin qəbri bu gün də Hələb şəhərində durmaqdadır. Onun qəbrini ziyarətə gedənlərə hörmət əlaməti olaraq “nəsimi” adı verilir. Nəsiminin fəlsəfi şeirləri ilə yanaşı dünyəvi şeirləri də vardır. Onun bu şeirlərində səmimiyyət və təbiilik daha qabarıqdır, hər şeiri xəlqiliyi, dil-ifadə və üsub gözəlliyi ilə fərqlənir. Şair şeirlərində insan səadətini, onun könül sərbəstliyi və iradə azadlığını ön plana çəkir. Məhəbbət və gözəllik, ağıl və idrak nümunəsi olan Nəsimi poeziyası, türk xalqlarının ədəbiyyatında böyük əks-səda doğurmuşdur. Onun ölümsüz şeirləri bu gün də öz təravətini itirməmiş, ürəklərə yol taparaq sevilir. Nəsimi şeiri oxucuya müdriklik aşılayır, onu mənəvi cəhətdən yüksəldir, göylərə ucaldır, əqidə və məslək döyüşlərinə səsləyir.

“ Günəş batanda saralar”, ancaq Nəsimi sənəti saralmır, solmur, əksinə gündən-günə parlayaraq yeni-yeni üfüqlərə işıq saçlır. Zəmanəsinin eşq günəşi kimi parlayan şair orta əsrlərin poeziya göylərinə bir aydınlıq, şəfqət gətirmiş, dilimizə və bədii sözümüzü yeni-yeni zirvələrə qaldırmışdır.

Nəsimi insan ruhunun saflığı və yüksəkliyini tərənnüm edərək nəcib məhəbbət nəzəriyyəsinin nizamlı sistemini yaratmış dahi sənətkarlardandır. O, bütün əsərlərində eşq, vüsal, hicran, səadət haqqında söhbət açır, insan övladı üçün hünər, cəsarət, mədrlik, çalışqanlığın xüsusilə vacib olduğunu göstərir. Onun əsərlərində xalqına ilk növbədə öz keçmişini, tarixini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını, musiqisini göz bəbəyi kimi qoruyub saxlamağı məsləhət görür. Xalqın mədəniyyətini yaratmış dahi şəxsləri unutmamağı, onları daim xatırlamağı tövsiyyə edirəm. Bu hər şeydən əvvəl gələcək nəslin tərbiyəsi üçün olduqca vacibdir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat və internet resursları:

1.Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhəri.Tarix-e Şeyx Üveys.Bakı.1984

3.Fasih Əhməd ibn Cəlaləddin Məhəmməd əl-Xavafi.Mucmal-i Fasihi.(rusca)

4.Səyyahlar Azərbaycan haqqında.(rusca)Icild.Bakı.1961

6.A.A.Bakıxanov.Gülüstan-i İrəm.(rusca)Bakı 1991

7.B.D.Qrekov.A.Y.Yakubovski.Qızıl Orda və onun süqutu.(rusca)Moskva-Leninqrad.1950

8.Salih Zakirov.Qızıl Ordanın Misirlə diplomatik münasibətləri.(rusca)Moskva.1966

9.C.İbrahimov.XV əsr Azərbaycan ərazisində feodal dövlətlər.(rusca)Bakı.1962

10.V.P.Yeqorov.XIII-XIV əsrlərdə Qızıl Ordanın tarixi coğrafiyası.(rusca)Moskva.1985

11.M.Q.Safarqaliyev.Qızıl Ordanın tənəzzülü.(rusca)Saransk.1960

12.S.M.Onullahi.XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi.Bakı.1982

13Жидков С. Н. “Дольчино”. М,. Детская литература, 1965

14.XVI əsrdə yaşamış təzkirəçi Lətifi barədə anl.az›el/h/h_sh.pdf

16.Cəmaləddin Hüseyn “Məcalisül-üşşaq” (“Aşiqlər məclisi”) azkurs.org›xiii-respublika-elmi-konfransnn-mater-…

17.XV əsr ərəb tarixçisi Müvəffəqəddin Əhməd ibn İbrahim -əl Hələbi “Künuzuz – zəhəb, tarixi-hələb”( “Qızıl xəzinələri, Hələb tarixi”) anl.az›el/b/by_adlshiy.pdf

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu – Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü

Alim: Nəsiminin şeirlərindəki kamil insan obrazı Həzrət Əlidir – MÜSAHİBƏ

– Vüsal müəllim, istərdik ki, Nəsimi haqqındakı bu müsahibəmizi standart, şablon cümlə və frazalardan fərqli edək. Gəlin, bir qədər dərinə baş vuraq. Nəsiminin dünyagörüşü ilə bağlı niyə bu qədər mübahisə yaranır?

– Bu, çox aktual mövzudur. Nəsiminin fikirlərinin təəccüb doğuran, yaxşı mənada qəribəliyi barədə sizə bir fakt deyim. Bir dəfə “Nəsimi” filmini ərsəyə gətirənlər telekanallardan birində bu filmdən danışırdılar. Dedilər ki, “Nəsimi” filminin ssenarisi hazırlanarkən senzuradan keçmək üçün Moskvaya göndərilib. Moskvada ssenari ilə tanış olarkən “Doğrudanmı, bu şeirləri insan yazıb?” deyə fikir səsləndiriblər.

Nəsiminin fikirləri öz zamanı və indiki dövr üçün də insanların dərrakəsinin fövqündə olub. Nəsimi üç dildə – ərəb, fars və Azərbaycan dillərində şeirlər yazıb.

Dövrünün bütün elmlərini bilirdi, bu, onun öz şeirlərində də əksini tapıb. Bu da Nəsiminin kamil səviyyədə elm sahibi olmasına dəlalət edir. Nəsimi “Quran” hafizi olub, Şərq, antik yunan fəlsəfəsini, bütün dinlər, təriqət və məzhəblərin mahiyyətini dərindən bilib. Həmin dövrdə insanların heç birindən olmamaq, eyni zamanda, onlarla bir cəmiyyətdə yaşamaq, lakin insanları özünə cəlb edə bilmək Nəsiminin böyüklüyü demək idi.

Nəsiminin əlyazmaları bütün ölkələrdə var, çünki onu çox seviblər. Nəsimidən sonra ortaya nə qədər “Nəsimi”lər çıxdı.

– “Nəsimi” filmi tarixi mənbələrlə nə qədər uyğunlaşır və filmdə nələr təhrif olunub?

– “Nəsimi” filmi bədii-üslub cəhətdən çox uğurlu filmdir. Ssenarisi çox gözəldir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı ən uğurlu filmimiz “Nəsimi”dir. Bu da yenə Nəsiminin şeirlərinin və Rasim Balayevin hesabınadır. Ancaq filmdə Nəsiminin əsas fikirlərini kənara qoyub, onu maddi gözəllik aşiqi kimi təbliğ ediblər. Bu, onu göstərir ki, həmin filmdə Nəsimi və onun fəlsəfəsi tam açılmayıb. Çünki Nəsimi göylər adamı olub. Nəsimini maddi, eşq tərənnümçüsü kimi tanısaq, bu zaman o, Nəsimi olmaz.

“Nəsimi” filmində Nəsimini şücaətli, qəhrəman kimi göstərirlər. Ancaq Nəsiminin daha dərin fəlsəfəsi, ideyası var idi.

– Daha dərin fəlsəfə və ideya deyərkən konkret nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Bu ideya insanlığın mərkəzə gətirilməsidir. Çoxları isə bunu demir, filmdə də bunun üzərindən çox ötəri keçiblər. Həmin dövrdə elmli, bilikli adamları Avropada da edam edirdilər, Şərqdə də. O zamanın hökmdarları Nəsimi və onun kimilərindən qorxurdular. Ona görə də Qərbdə və Şərqdə insanlığın əzilməsi dövründə Nəsimi ortaya çıxdı. Hökmdarlar isə ruhanilərin əli ilə fərqli fikir sahiblərini təqib edirdilər. Çünki Nəsiminin tərəfdarları çoxalırdı. Çox heyf ki, “Nəsimi” filmində Nəsiminin kamil insan fəlsəfəsi açıla bilməyib.

– Nəsiminin kamil insan fəlsəfəsi dinə qarşı idimi?

– Nəsimi kamil insan obrazında öz seçəcəyi şəxsi şeirlərində dəfələrlə bildirib. Nəsimi şeirlərində “şəha” deyir. Bəzən bu sözün Fəzlullah Nəimiyə işarə edildiyi fikrini səsləndirirlər.

Halbuki Nəsimi şeirlərində əksər yerdə “şəha” deyərkən Həzrət Əlini nəzərdə tutur. “Şəha” şahım deməkdir, müraciət formasıdır. Nəsiminin şeirlərindəki kamil insan obrazı Həzrət Əlidir.

– Haradan bu qənaətə gəlirsiniz ki, Həzrət Əlini nəzərdə tutub?

– Nəsimi şeirlərində özünü “Əhli-beyt” aşiqi kimi göstərir. “Eşq əlindən yandı canım, ya Əli, səndən mədəd” adlı bir şeiri var. Nəsiminin şeirlərində “Fəzli İlah” ifadəsi keçir, təqdiqatçılar isə deyir ki, burada Fəzlullah Nəimi nəzərdə tutulur. Düşünürəm ki, o ifadə “Allahın fəzli” mənasını verir.

Bəzən sovet tədqiqatçıları Nəsimini elə göstərirlər ki, guya o, Nəimini kamil insan bilib və onu imam Mehdi hesab edib. Halbuki Nəsimi bütün dinlərdə, təriqət və məzhəblərdə mövcud olan “Mehdi” konsepsiyasını çox gözəl dərk edib. Dəqiq başa düşürdü ki, Mehdi heç zaman edam edilə və asıla bilməz.

Fəzlullah Nəimini edam edib bir neçə yerə parçalayırlarsa, təbii ki, Nəsimi heç vaxt Nəimini Mehdi kimi tanıya bilməzdi.

Ərəb dilində “mehdi” sözü həm leksik, həm də terminoloji, yəni həm hidayətedici, həm də dinlərdə nəzərdə tutulan xilaskar mənasında işlədilir. Nəsimi Nəimini hidayətedici kimi təbliğ edirdi. Çünki Nəimi o dövrün insanlarını haqq yoluna çəkirdi.

Həzrət Əliyə gəlincə, Nəsiminin bir neçə şeirində Həzrət Əli ilə bağlı məqamlar var. Məsələn, “Qibləgahımdır Məhəmməd, səcdəgahımdır Əli” və ya “Çu şahi-cümleyi-mərdan Əlidir, İnsü həmdəmi-rəhman Əlidir” qafiyəli şeirləri də var.

Bundan başqa, bir şeirində “Əlidən gözəl cavan, Əlinin qılıncından iti qılınc görmədim” deyir. Bu, bir hədisdir. Nəsimi hədisi şeirə çevirib. Hətta Nəsimi bir neçə şeirində hürufilik fəlsəfəsini Həzrət Əliyə bağlayır.

– Yəni Nəsimidəki hürufilik ideyaları imam Əlidən qaynaqlanır?

– Öncə onu deyim ki, Nəsimidə sufilik elementləri azdır. Daha çox hürufilik elementləri var. Məhəmməd Peyğəmbərdən Nəsimiyə qədər olan dövrdə kamil insanlar barədə deyilən bəzi terminlər aradan götürüldü: “mömin”, “müqərrəb”, “müslim” kəlməsi kimi. Bunların yerinə irfani terminlər ortaya çıxdı. Bunlardan da biri sufi idi, mənası isə qoyun dərisi geyinmiş və ya saflıq deməkdir. Nəsimi isə sufiləri kəskin tənqid edirdi.

Eyni zamanda, Nəsimi kimilərinin də sufi adlanması təbii idi. Çünki sufi anlayışını İslam dünyasında yeni termin kimi işlədirdilər. Halbuki sufilik Nəsimindən 500-600 il əvvəl yaranmışdı. Amma Nəsiminin dövründə şəxslərə sufi deyilməsi də artıq bariz idi.

Bilirik ki, sufilikdə üç məqam var: zahidlik, abidlik və ariflik. Zahidlik çəkinmə, abidlik ibadət deməkdir. Yəni mən ibadət edirəm ki, Allah məni cəhənnəmə salmasın və ya cənnəti qazanım. Arif isə mərifət əhli, bilən deməkdir. Yəni mən arif olmaq istəyirəm ki, Allahı tanıyım.

Məqsəd Allahı tanımaq idi. Nəsimi sufiləri ona görə tənqid edirdi ki, onlar abidlik məqamında dolaşıb qalıblar, ən yüksək məqama çata bilməyiblər.

İmam Əlinin belə bir hədisi var: “Quran” kitabı “Fatihə” surəsi ilə başlayır. “Fatihə”nin ilk kəlməsi bismillahdır. Bismillahın isə ilk hərfi b hərfidir”.

Nəsimi isə yazırdı: “Nöqteyi-ba gəlmiş şəninə”. Yəni o deməkdir ki, Əli ərəbcə b hərfinin nöqtəsidir. Biz bilirik ki, hürufilikdə əsas rəmzlər hərflərdir. Nəsimi bu hərflərlə həzrət Əliyə də işarə edir. Maraqlıdır ki, həmin dövrdə əhli-beyt mövzusunu qabartmaq çətin idi.

– Dediklərinizdən bu nəticəni çıxarmaq olarmı ki, Nəsimi Nəimidən çox, imam Əlidən öyrənib?

– Nəsiminin yaradıcılığını üç dövrə bölmək olar. Nəimiyə qədər, Nəimi dövrü və Nəimidən sonrakı dövr. Nəsimi bir sıra şeirlərində Nəimiyə çox böyük ehtiram bəslədiyini göstərir. Nəsiminin bir şeiri var, mənə həmişə maraqlı gəlirdi ki, o misralar nə məna verir.

“İbtidadır, ibtidadır, ibtida,
İbtidadan hasil oldu intəha”.

İbtida başlamaq, intəha isə son deməkdir. Yəni deyir:

“Başlanğıcdır, başlanğıcdır, başlanğıc,
Başlanğıcdan hasil oldu sonluq”.

Bu beytləri bəzi tədqiqatçılar Nəsimiyə aid etmir. Amma mən Nəsiminin əlyazmalarının olduğu kimi köçürüldüyü mətnlərdə görmüşəm ki, bu beyt Nəsimiyə məxsusdur.

2004-cü ildə çap olumuş Həmid Araslının kitabında da bu şeirin Nəsimiyə məxsus olması yazılıb. İranda Darülfünun mərkəzində, yəni orada olan əlyazmasında da bu şeir Nəsimiyə aid edilib.

Nəsimi bu şeirində sufiləri, zahidləri tənqid edirdi. Deyirdi ki, onlar özlərini arıya oxşatsalar da, milçəkdirlər. Eyni zamanda, yazırdı ki, sufilər özlərini bar verən ağaca bənzətsələr də, onlar meyvəsiz ağac kimidirlər.

Mən Fəzlullah Nəiminin “Cavidannamə” əsəri ilə bağlı araşdırma aparırdım. “Cavidannamə”də altı dəfə ibtida kəlməsi ilə başlayır. Bölüm isə imam Əli ilə bağlı məqamlarla bitir.

Nəsimi “İbtidadır” şeiri ilə “Cavidannamə”yə işarə edir. Hürufilik barədə yaxşı məlumat almaq üçün mütləq Nəsiminin “İbtidadır” şeirini diqqətlə oxumaq lazımdır.

“Cavidannamə” də başdan-ayağa “Quran” və hədislərin təfsirindən ibarətdir. Halbuki Nəimiyə də allahsız deyirdilər.

Bu cəhətdən bildirirəm ki, Nəsimi Nəimiyə işarə etməklə yenə də imam Əliyə qayıdır.

Ümumiyyətlə, Nəsimi və Nəimini birləşdirən məqam əhli-beyt idi. Maraqlıdır ki, sovet tədqiqatlarında bu şeirlər verilmirdi. Həm də kamil insan mövzusunda Nəsiminin üz tutduğu şəxsiyyətin kim olması məsələsində boşluq qoyublar.

– Bayaq “Nəsimi” filmindən danışdınız. Bu dəfə də filmlə bağlı başqa bir sual yarandı. Filmdə bizə çoxlarının sezə bilmədiyi hansı tarixi mesajlar verilir?

– Maraqlı sualdır. Filmdə belə bir epizod var – Əmir Teymur ruhanilərə deyir ki, varidatımın yarısını sizə xərclədim, amma insanlar Nəsimi ideyalarının ardınca gedir.

Bütün ruhanilər başını aşağı salır. Bu zaman Teymur ehtiramla bir nəfərə üz tutur. “Şeyx Əli, sən bu barədə nə deyə bilərsən?” deyə sual edir. Şeyx Əli də deyir ki, Nəsimi haqdan, Allahdan yazır.

Əslində, sovet senzurasına görə, Şeyx Əli obrazı o sözü deməməli idi. Lakin rejissor və ssenaristlər göstərirdilər ki, Nəsimi Allahdan yazmaqla haqqa səsləyib. Şeyx Əli obrazı ssenaristlərin təxəyyülünün məhsulu deyil. Şeyx Əli tarixi şəxsiyyətdir. Fərman Kərimzadə “Çaldıran döyüşü” romanında da Şeyx Əlidən bəhs edir. Amma həmin şəxsin kimliyi tam açılmır.

Teymurləng İldırım Bəyazidi əsir götürdükdən sonra Ərdəbilə gəlir və səfəvi təriqətinin nümayəndələri ilə görüşür. Şeyx Əli də onların içərisində olur. Şeyx Əli Şah İsmayıl Xətainin ulu babası idi.

Şeyx Əli Teymurun verdiyi suallara cəsarətlə və elmli şəkildə cavab verir. Teymur “nə istəyirsən məndən” deyir. Şeyx Əli də cavabında deyir ki, əsirləri azad etsin. Teymur sünni əsirləri azad edir. İndi də Ərdəbildə rumlular məhəlləsi var. Orada sünnilər əsrlərdir şiələrlə birgə yaşayırlar. Şeyx Əli tarixi, yaxşı keyfiyyətlərə malik şəxsiyyət olub.

– Nəsiminin “Ağrımaz” qəzəli var. Bildirilir ki, guya həmin qəzəli edam zamanı səsləndirib. İnsan dərisi soyula-soyula necə qəzəl deyə bilər? Əgər Nəsimi bu qəzəli deyibsə, onu kim qələmə alıb?

– Keçən əsrdə yaşamış Azərbaycan əsilli türkiyəli alim Əbdülbaqi Gölpınarlının məqaləsində bu barədə yazılır. Düzdür, mərhum akademik Ziya Bünyadov ərəb müəlliflərindən İbn Həcər Əsqəlani, Şəmsəddin Səxavi və İbn əl-İmdad əl-Hənbəlinin əsərlərindən nümunə gətirsə də, bu məsələyə şübhə ilə yanaşır və deyir ki, həmin müəlliflərin əsərlərində Nəsimi deyil, Nəsiməddin Təbrizi yazılır, Nəsiminin vətəni isə Şamaxı deyil, Təbriz göstərilir.

Qeyd edək ki, sözügedən əsərlərdə Nəsiməddinin əvvəlcə başının kəsilməsi, sonra isə dərisinin soyulması qeyd edilir. Bəzi tədqiqatçılara görə, Nəsimi soyulub, sonra edam edilib. Bəzi şərqşünaslar isə deyir ki, edam olunandan sonra soyulub. Əslində Ziya Bünyadov da ikinci versiyanın tərəfdarı idi. Tədqiqatçılar bu qənaətə gəlirlər ki, Nəsimi soyulmadan sonra edam olunub. Çünki edam olunandan sonra soyulmağın nə mənası var idi?

Gəlin, başqa maraqlı bir məqama diqqət yetirək. Ərəb tarixçiləri Nəsiməddin Təbrizi adlı bir nəfərin soyulmasını deyir. Çox güman ki, Nəsiməddin Təbrizi elə Nəsiminin özüdür. Çünki tarixdə ikinci bir Nəsiminin soyulması faktı yoxdur. Orta əsr ərəb tarixçiləri, Hənbəli, Səxavi deyir ki, Nəsiməddin Təbrizi adlı bir nəfər küfr danışırdı və Məmlüklər onu həbsxanaya atdılar. Dövrün ruhaniləri fitva verdilər ki, bu adam edam olunmalıdır.

Nəsimi şeirlərində qeyd edir:

“Şul pusitimi (yəni bu dərimi) soydu Yezid-Mərvanilər,
Mən ol zaman Mənsur ilə bir dar idim”.

Nəsimi bununla da Mənsur Həllacı öz edam dövrünə gətirib çıxarır. Siz dediyiniz kimi, təbii ki, kimsə dərisi soyula-soyula soyulmaq prosedurunu elə dəqiqliklə qəzəl vasitəsilə deyə bilməzdi.

Ona görə də bir versiya budur ki, “Ağrımaz” qəzəlini əvvəlcədən yazıb. Çünki soyulacağını bilirdi.

Digər versiya da budur ki, Nəsimidən sonra onun tərəfdarları “Ağrımaz” qəzəlini yazıblar. Həqiqət isə budur ki, Nəsimi soyulub, edam olunub.

– “Məndə sığar ikən cahan”, “Məndə sığar iki cahan”. Sizə elə gəlmir ki, “ikən” və ya “iki” məsələsi mənasız mübahisəyə çevrilib? Belə düşünmək olmazmı ki, bu qəzəldə “iki” də, “ikən” də eyni mənanı verir? “İki” olanda da, “ikən” olanda da o biri dünya ilə bu dünya nəzərdə tutula bilməzmi? Cahan geniş anlayışdır, Nəsimi eyni zamanda cənnət və cəhənnəmi də bura sığdırırdımı?

– Məntiqinizlə mənə bir ipucu verdiniz ki, gələcək tədqiqatlarımda bu məsələni daha da diqqətlə araşdırım. Doğrudan da, cahan, yəni aləm deyərkən o biri dünya da, bu dünya da nəzərdə tutula bilər.

Əslində, “iki” və ya “ikən” olması köklü şəkildə fərq etmir. Ancaq biz Nəsiminin digər şeirlərinə də baxsaq, görərik ki, 300 dəfə “iki cahan” kəlməsi işlənir. Bu da praktiki cəhətdən onu göstərir ki, “iki cahan” versiyası daha düzgündür.

“İkən” sözü mərhum şairimiz Bəxtiyar Vahabzadədən gələn fikirdir. Ola bilsin ki, Bəxtiyar Vahabzadənin qarşısına şərt qoymuşdular ki, “ikən” deyilsin. Bəxtiyar Vahabzadədən başqa heç kim “ikən” deməyib. Çünki sovet dönəmində o dünyanı da, bu dünyanı da mərkəzə gətirmək olmazdı. Bəxtiyar Vahabzadə də yəqin, məcbur idi ki, “ikən” sözünü önə çəksin.

– Nəsimi ibadət edibmi?

– Nəsimi şeirində cümə namazı qıldığını göstərir.

“Camedə cüməyi uş hər gün qılan mənəm bil,
Quran imamım oldu, daim yönüm həqadır”.

Nəsimi şeirlərində yazır ki, kim ki namaz davamçısı deyil, düzgün yolda deyil. Nəsimi qeyd edir ki, “Fatihə” deyilməsə, qılınan səlat batildir.

– Nəsiminin hansısa hökmdarla görüşü olubmu?

– Hürufilərin türk tayfaları olan zülqədərlərlə, hətta Ağqoyunlu Osman Qara Yuluqla əlaqəsindən danışılır. Ola bilsin ki, bu, ərəb dünyasını qorxudurdu. Amma Nəsiminin hansısa sultan və ya başqa hökmdarla görüşü barədə məlumata malik deyiləm. Bu, tarixçilərin tədqiqat obyektidir. Bir məsələ də var ki, Nəsimi soyulduqdan sonra onun parçalarını türk tayfa başçılarına göndəriblər. Bu isə Nəsiminin türk kimliyinin göstəricisidir.

– Bayaq dediniz ki, tarixçilər Nəsiməddin Təbrizidən bəhs ediblər, bu isə elə Nəsimidir. Bəs niyə şamaxılı ola-ola təbrizli adlandırıblar?

– Bu, yəqin ki, Nəsiminin bir müddət Təbrizdə qalması ilə əlaqəlidir. Mübahisəli mövzudur. Amma düşünürəm ki, Nəsimi Şamaxıda doğulub. Bunu çar dövrü araşdırmaçıları, sovet dönəmi tarixçiləri, müasir dövr Azərbaycan tədqiqatçıları da deyir. Hətta bəzi iranlı nəsimişünasların araşdırmalarında da Nəsiminin Şamaxıda doğulması ilə bağlı yazılara rast gəlmişəm.

Aqşin Kərimov

Nesimi Şiirleri – En Güzel 15 Şiiri

Nesimi 1369 yılında dünyaya gelmiştir. Azerbaycan’da doğduğu düşünülen Nesimi yaşadığı dönem boyunca birçok eser üretmiştir. Bu içeriğimizde sizler için en güzel ve kısa Nesimi şiirlerini derledik. İşte Nesimi şiirleri…

Haber güncelleme tarihi 18.11.2020 17:08

En Güzel ve Kısa Nesimi Şiirleri

Nesimi Seyyid Ali İmadeddin Nesimi 1369 yılında Azerbaycan’da doğmuştur. Hakkında çok fazla bilgi bulunmayan Nesimi’nin doğum tarihi ve doğum yeri ile ilgili farklı rivayetler vardır. Babasının çok eğitimli bir alim olduğu bilinmektedir. Farklı kaynaklardaki bilgilere göre soyunun Hz. Muhammed’e dayandığı ve bu nedenle babasının “Seyyid” ünvanı ile anıldığı belirtilmiştir. Edebiyatı çok seven Nesimi şiirlerinde Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapça kullanmıştır. Birçok şairin etkilendiği Nesimi’nin fikirleri İslam’a aykırı olduğu ileri sürüldü. Bu nedenle 1417’de boynu vuruldu ve derisi yüzüldü. Bu içeriğimizde sizler için en güzel ve özlü Nesimi şiirlerini derledik.

İçindekiler

1. Har İçinde Biten Gonca Güle Minnet Eylemem
2. Her Dil Alem Serveririz Ya Muhammed Ya Ali
3. Kadir Geceleri Fırsat Sizindir
4. Kalbim Defter, Dilim Kalem Yazarım
5. Kemter Kuluyum Ali’nin Ol Şah-ı Karemdir
6. Merhaba, Hoş Geldin, Ey Ruh-i Revanım, Merhaba!
7. Sabahın Seherinde Kakdım Uyandım
8. Seher Oldu Ey Nigarım
9. Şem’e Düşen Pervâneler
10. Sorma Be Birader Mezhebimizi
11. Uykudan Uyanmış Şahin Bakışlım
12. Vahdet Kaynağından Dolu İçenler
13. Yandı Yürek Yâr Elinden
14. Yaptığımız Kabe’dir
15. Yoluna Canlar Fedadır Ya Aliyyelmürtaza

1. Har İçinde Biten Gonca Güle Minnet Eylemem

Har içinde biten gonca güle minnet eylemem

Arabi farisi bilmem, dile minnet eylemem

Sırat-i müstakim üzre gözetirim rahimi

iblisin talim ettiği yola minnet eylemem

Bir acaip derde düştüm herkes gider karına

Bugün buldum bugün yerim, hak kerimdir yarına

Zerrece tamahım yoktur şu dünyanın varına

Rızkımı veren hüda’dır, kula minnet eylemem

Oy Nesimi, can Nesimi ol gani mihman iken

Yarın şefaatlarım ahmed-i muhtar iken

Cümlenin rızkını veren ol gani settar iken

Yeryüzünün halifesi hünkara minnet eylemem

2. Her Dil Alem Serveririz Ya Muhammed Ya Ali

Her dil alem serveririz ya Muhammed ya Ali

Cümlenin hem mihterisiz ya Muhammed ya Ali

Hadi- i rahman çü sizsiz her dü alemde bu gün

Cümle nazır manzarısız ya Muhammed ya Ali

Du cihanın afitab u mab- tab u şems’ısız

Zulmetin hem enverisiz ya Muhammed ya Ali

Şanınızda geldi hem taba ve yasin hel eta

Ve’d- duhanun defterisiz ya Muhammed ya Ali

Ayet- i lev- lak ilen hem la- fetanın ma’nisi

Lahmike lahmi yerisiz ya Muhammed ya Ali

Emr- i ma’rufun beyanı sizden oldu aşkar

Nehy işlerden berisiz ya Muhammed ya Ali

Dürr- i şeb- var ile gevher nutkunuzdur bi- güman

La- mekanın cevherisiz ya Muhammed ya Ali

Ol zaman kim kıldınız cümcümeyi ihya eden

Padişah- ı Berberisiz ya Muhammed ya Ali

Hayberiler tek zeberdesti yine katl eyleyen

Öldüren hem Anterisiz ya Muhammed ya Ali

Tanlagı günde şefa’at hem yine sizden olur

Hem ResUl ü Haydarisız ya Muhammed ya Ali

Fatıma Zehra betül- i kurratü’l aynı resul

Bab- ı Şeberr ü Şübbersiz ya Muhammed ya Ali

Şah Zeynü’l- Abidindir ol imam- ı reh- nüma

Şah Bakır Ca’ferısiz ya Muhammed ya Ali

Musi- i Kazım imam ü hem Rıza vü hem Taki

Hem Ali- i Askerisiz ya Muhammed ya Ali

Mehdi- i sahib- zamandır Hadi- i rahman bu gün

Evvel ü hem ahırısız ya Muhammed ya Ali

Tanlağı günde şefa’at sizden umar has uam

Şah- ı yevmü’l- mahşerisiz ya Muhammed ya Ali

Ma’den – i sıdk u safa vü hem yine lutf u kerem

Hem sadefin cevherisiz ya Muhammad ya Ali

Bu fakir – i bi – neva sizden umar her dem deva

Lutf ile ihsan verisiz ya Muhammed ya Ali

Bu Nesimi pür – zebandır vasfınıyzda neylesin

Gece gündüz sözlerisiz ya Muhammed ya Ali

3. Kadir Geceleri Fırsat Sizindir

Kadir geceleri fırsat sizindir

Böyle Hakk mihmanı can ele girmez

Peygambere yüzler sürmek bizimdir

Gitti bu günkü gün dün ele girmez

Azrail el sunar alır canı

Cehteyle burada menzil alasın

Nasip olur mu bir daha göresin

Duasın alacak kul ele girmez

Kimler dinler avazını ününü

Allah’ın velisi imam soyunu

Böyle Hakk mihmanı can ele girmez

Özünü kul eyle iman bulasın

Ey Nesimi sakın durup oturma

Sırrını sakla nadana taş götürme

Cehteyle de imanını yitirme

Zay edersin din iman ele girmez

4. Kalbim Defter, Dilim Kalem Yazarım

Kalbim defter, dilim kalem yazarım

Hakikat emrini duyaldan beri

Yitirdim Leyla’mı gurbet gezerim

Mecnun gibi aşka uyaldan beri

Bize dört kitaptan haber verildi

Kamil olduk akıl başa derildi

Kafir Şeytan merdut oldu sürüldü

Hakkın dergahından sürelden beri

Çıkıncak Mi’raca Hazret-i İmam

Diledi Mevladan ümmetin tamam

Nur ile sarıldı bu cümle alem

Saadet tacını geyelden beri

Mahlasım Nesimî ismim ALİ’dir

Bu çarh dönmektedir, sanman halidir

Şükür kalbim iman ile doludur

Cürm-ü isyanımız bilelden beri

5. Kemter Kuluyum Ali’nin Ol Şah-ı Karemdir

Kemter kuluyum ALİ’nin ol Şah-ı karemdir

HASAN başımın tacı, HÜSEYN gözümde nemdir

İmam ZEYNEL’ABA, BAKIR mihr-i hürremdir

‘Ve salli ala seyyidina al-i Muhammed’

İmam CAFER-İ SADIK gibi bir dahi arifan

İmam MUSY-I KAZIM olmaya sultan

Cihan yüzünü görse değer o şah-ı Horasan

‘Ve salli ala seyyidina al-i Muhammed’

İmam MUHAMMED TAKİ gözlerime ayni ziyadır

İmam NAKİ sayesi ol mürg-ü Hümadır

İmam Hasen-ül Askeri derdimize ayni şifadır

‘Ve salli ala seyyidina al-i Muhammed’

MUHAMMED MEHDİ zuhur ede nihan kalmaya perde

Havariçler geçse gerek tig-ü teberde

Seyyid Nesimî mehdin okur şam-u seherde

‘Ve salli ala seyyidina al-i Muhammed’

6. Merhaba, Hoş Geldin, Ey Ruh-i Revanım, Merhaba!

Merhaba, hoş geldin, ey ruh-i revanım, merhaba!

Ey şekerleb yar-i şirin, lamekanım, merhaba!

Çün lebin cam-i cem oldu nefhe-i Ruhülkudus,

Ey cemilim, ey cemalim, behr-ü kanım, merhaba.

Könlüme heç senden özge nesne layık görmedim,

Suretim, aklım, ugulum, cismü canım, merhaba.

Ey melek suretli dilber, can fedadır yoluna,

Çün dedin lehmike lehmi, gane kanım, merhaba.

Geldi yarim naz ile, sordu, Nesimi, nicesen?

Merhaba, hoş geldin, ey hırdadehanım, merhaba.