Sas vəsaitlərin daxil olmasının sənədləşdirilməsi və uçotu

Aşağıdakılar əsas vəsaitlərə aid edilməyərək müəs­si­­sələrdə dövriyyədəki vəsaitlərin, idarələrdə isə azqiy­mət­li əşyaların və digər sərvətlərin tərkibində uçota alınırlar:

Mühasibat və Vergi uçotu

Əsas vəsaitlər istehsal prosesinin əsas elementlərindən biri olduğu üçün onların dəyəri məhsul istehsalına çəkilən xərclərin tərkibinə daxil edilməlidir. Bu əsas vəsaitlərə köhnəlmə (amortizasiya) hesablamaqla həyata keçirilir.
Amortizasiya – əsas vəsaitlərin dəyərinin istehsal edilmiş məhsula(işlərə, xidmətlərə) hissə-hissə keçirilməsidir.
Misal
Müha sibat uçotunda bir neçə amortizasiya metodu var:
• düzxətli metod;
• qalıq dəyəri metodu;
• istehsal metodu;
• istifadə müddətinin illərinin cəmi metodu.
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə görə əsas vəsaitlərin amortizasiyası qalıq dəyəri metodu ilə hesablanır. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əsasən amortizasiya olunan aktivlər üzrə illik amortizasiya normaları aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

Maddə 114.3
• binalar, tikililər və qurğular – 7%-dək;
• maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası – 25%-dək;
• nəqliyyat vasitələri – 25%-dək;
• iş heyvanları – 20%-dək;
• geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər – 25%-dək;
• qeyri-maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faizədək, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə;
• digər əsas vəsaitlər – 20%-dək;

Maddə 114.4
Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə amortizasiya ayırmaları hər kateqoriyaya aid olan əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amortizasiya normasını həmin kateqoriyaya aid əsas vəsaitlərinvergi ilinin sonuna qalıq dəyərinə tətbiq etməklə hesablanır.

• İlin sonuna əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri aşağıdakı üsul ilə müəyyən edilir:
  İlin sonuna ƏV qalıq dəyəri = İlin əvvəlinə ƏV qalıq dəyəri + cari ildə daxil olmuş ƏV dəyəri – təqdim edilmiş, ləğv edilmiş və ya qalıq dəyəri 500 manatdan və ya ilkin dəyərin 5 faizindən az olan ƏV dəyəri.

Maddə114.4 2ci abzas
Hər hansı kateqoriyaya aid olan əsas vəsaitlər üzrə vergi ili üçün müəyyən olunmuş amortizasiya normalarından aşağı norma tətbiq olunduqda, bunun nəticəsində yaranan fərq növbəti vergi illərində amortizasiyanın gəlirdən çıxılan məbləğinə əlavə oluna bilər.
Binalar, tikililər və qurğular (bundan sonra tikililər) üçün amortizasiya ayırmaları hər tikili üzrə ayrılıqda aparılır.
Misal

• 2013-cü il sonuna 10000 manatlıq avadanlığımız var və biz bu avadanlığa 25%-dək (2500 manat) amortizasiya hesablaya bilərik, lakin 5% (500 manat) hesablayırıq və bu zaman ehtiyatda 2000 manat (2500-500=2000) amortizasiya hüququmuz qalır. Amortizasiya hesablayırıq: 10000-10000*5%=9500
  ilin sonuna qalıq 9500 manat
  2014-cü ildə maksimum hesablama hüqüqumuz olan 25% dərəcini tətbiq edirik və amortizasiya hesablayırıq:
  9500-(9500*25%+2000)=5125
  Burada biz 2013-cü ildə ehtiyatda saxladığımız 2000 manatı bu ilki hesablanmış amortizasiya məbləğinin üzərinə gəlidik

Amortizasiya olunmur.
Torpaq, incəsənət əsərləri, nadir tarixi və maemarlıq abidələri olan binalar, qurğular (tikililər) və bu maddə ilə müəyyən edilən köhnəlməyə məruz qalmayan digər aktivlər amortizasiya olunmur:
• elmi-tədqiqat, tədris və təcrübə məqsədi üçün kabinetlərdə və laboratoriyalarda istifadə edilən avadanlıqlar, eksponatlar, nümunələr, fəaliyyətdə olan və olmayan modellər, maketlər və başqa əyani vəsaitlər;
• məhsuldar heyvanlar (damazlıq inəklər, camışlar, madyanlar, dəvələr, marallar, donuzlar, qoyunlar, keçilər, döllük buğalar, kəllər, ayğırlar, nərlər, qabanlar, qoçlar, təkələr və bunlar kimi digər məhsuldar heyvanlar);
• heyvanxanalarda və digər analoji müəssisələrdə olan heyvanat aləminin eksponatları;
• istismar vaxtı çatmayan çoxillik əkmələr;
• kitabxana fondları, kinofondlar (video, audio, foto), səhnə rekvizitləri, muzey sərvətləri (eksponatları);
• tam amortizasiya olunmuş əsas vəsaitlər, onlar istismara yararlı olduğu hallarda;
• konservasiya edilmiş əsas vəsaitlər;
• ümumi istifadədə olan avtomobil yolları;
• ümumi istifadədə olan parklardakı avadanlıqlar;
• istismara verilməmiş anbarda olan əsas vəsaitlər.
Müəssisəsinin öz mülkiyyətində olan və uzunmüddətə icarəyə götürülən əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası) haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün hesablar planında 02 N -li «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)» hesabı nəzərdə tutulmuşdur.
02 N-li “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)” hesabına aşağıdakı subhesablar açıla bilər:
02-1 “Xüsusi əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)” ;
02-2 “Uzunmüddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)”

Əsas vəsaitlərin amortizasiyasını əks etdirən müvafiq mühasibat yazılışları aparılır.
Əməliyyatın məzmunu Debet Kredit
1) Əsas vəsaitlərin illik amortizasiyasının hesablanması 20,23.26,44 02
2) Əsas vəsaitlər təsərrüfatdan çıxdıqda(satıldıqda, silindikdə, əvəzsiz olaraq verildikdə və s.) onlara hesablanmış köhnəlmə məbləğinin silinməsi 02 47
02 N -li “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiya)” hesabı üzrə analitik uçot hər bir əsas vəsaitlərin növləri və ayrı-ayrı inventar obyektləri üzrə aparılır.

Bunu paylaş:

• Twitter-də paylaşmaq üçün tıklayın (Yeni pəncərədə açılır)
• Facebook-da paylaşmaq üçün tıkla (Yeni pəncərədə açılır)
• Çap etmək üçün tıklayın (Yeni pəncərədə açılır)

Əsas vəsaitlərin daxil olmasının sənədləşdirilməsi və uçotu

1.2.Əsas vəsaitlərin daxil olmasının sənədləşdirilməsi və uçotu

Müəssisə və şirkətlərə əsas vəsaitlər yeni tikilmiş ob­ye­ktlərin istifadəyə verilməsi, başqa təşkilatdan əvə­z­siz da­xil olması, müəssisə yaradılarkən ni­zam­namə ka­pitalı for­masında səhmdarların verdikləri əsas vəsaitlər, digər mü­­əssisə və şəxslərdən pulla alınma, müəssisənin özü tə­rə­fin­­dən hazırlanan əsas vəsaitlər və s. formasında daxil olur. Möv­cud olan əsas vəsaitlərin müha­si­bat uçotu on­la­rın təs­nifat qrupu və yerləşdiyi obyektlər üzrə təşkil olunur.

Əsas vəsaitlərin daxil olması və onların əsas vəsait ki­mi uçotda əks olun­ma­­sı qəbul-təhvil aktı ilə rəs­mi­ləş­di­ri­lir. Yeni tikilmiş və istifadəyə verilən əsas və­­saitlər isə xü­susi qayda ilə dövlət tərəfindən təşkil olunmuş qəbul ko­mis­si­ya­sı vasitəsilə yoxlanıb, qəbul olunur və həmin döv­lət komissiyasının aktı ilə sə­nəd­ləşdirilir. Möv­cud qaydalara görə hər bir obyekt üzrə ayrılıqda qə­bul-təh­­vil aktı tərtib olunur. Tərtib olunmuş aktda ob­yektin tam xarakteristikası, ti­kil­mə, onun texniki gös­tə­ricilərə uy­ğunluğu, istifadə verildiyi tarix və s. gös­tə­­ri­­lir. Tərtib ol­unmuş akt ona əlavə olunmuş istehsal-tex­ni­ki sənəd­lər­lə birlik­də əsas vəsait kimi mədaxil olunması və inventar kartı açmaq üçün müəssisə mü­hasibatlığına təqdim olu­nur. İnventar karatları müəssisədə əsas vəsa­it­lə­rin ob­yektlər üz­rə uçotunun təşkili üçün açılır. İnventar kartında ob­yek­tin inven­tar nömrəsi, onun əsas gös­tə­ri­ci­lə­ri, ilkin də­yəri, amortizasiya norması, köh­nəl­mə həc­mi və s. göstərilir. İnventar kartı mü­ha­si­bat­lıqda xü­su­­si ay­rılmış əsas və­sa­it­lərin uçotu üzrə jur­nal­da əks olu­nur. Əsas vəsait müəssisədən çıxarkən in­­ven­tar kartı uçot­­dan çıxarılır. İnventar kartına əsasən müəssisə mü­ha­si­bat­lı­ğın­da daxil olmuş və çıxarılmış əsas vəsaitlərin qruplar üz­rə hərəkəti uçotu aparılır. Kiçik müəssisələrdə az miq­dar­da əsas vəsaitlərin olduğu halda onların ob­yekt­lər üz­rə uçotu inventar kitablarında aparılır.

Əsas vəsaitlərin sintektik uçotu aktiv hesab olan 01«Əsas vəsaitlər» hesabında aparılır. 01«Əsas vəsaitlər» hesabı müəssisənin mülkiyyə­tin­də­ki istismar­da, ehtiyatda olan, müvəqqəti dayandırılan, yaxud ica­rə­yə ve­­­ri­lən (uzun­müddətli icarəyə götürülənlərdən başqa) əsas vəsaitlərin mövcudluğu və hə­rəkəti haqqında məlu­mat­­ların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 01«Əsas vəsaitlər» hesabının debetində əsas vəsa­it­lə­rin daxil olması, yeni­dən qiymətləndirilməsi, kredi­tin­də isə əsas vəsaitlərin çıxması və qiymətlərinin aşağıya sa­lın­ma­sı əməliyyatları əks olunur. Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si 02«Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» (amor­ti­za­si­yası) he­sabında uçota alınmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Naztirliyinin 20 ok­tyabr 1995-ci il tarixli «Müəssisələrin mühasibat uço­tu­­­nun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimat»da mü­əyyən olunduğu kimi 01«Əsas vəsaitlər» he­sa­bın­da əsas vəsaitlər ilk dəyərləri ilə uçota alınır. Həmin də­yə­rlər obyektlər üzrə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

– təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə ka­pi­ta­lı kimi qoyulan obyektlər üçün tərəflərin mü­qavilə qiy­­məti ilə;

– müəssisənin özündə hazırlanmış, həmçinin baş­qa müəssisə və şəxslər tərəfindən pulla alınmış obyektlər üçün daşınma və quraş­dır­ma üzrə xərclər də daxil edil­məklə quraş­dı­rıl­mış (tikilmiş), yaxud alınmış obyektlərə faktiki məsrəflərdən asılı olaraq;

– dövlət orqanlarından maddi yardım kimi, digər müəssisə və şəxslərdən isə əvəzsiz alınmış ob­yek­tlər üçün ekspert yolu ilə yaxud qəbul-təhvil sənədlərindəki məlu­mat­lar üzrə müəy­yən edilmiş dəyərlə.

Əsas vəsaitlərin daxil olmasının xarakterindən, yəni hansı mənbəədən daxil olması ilə əlaqədar olaraq müvafiq mü­ha­si­bat yazılışı aparılır.

Təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapi­ta­lına pay kimi qoyulan əsas vəsaitlər mədaxil edildikdə 01«Əsas vəsaitlər» hesabının debetində və 75«Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının «Nizamnamə (yı­ğım) kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar» sub­he­sa­bı­nın kreditində əks etdirilir.

Dövlət orqanlarından maddi yardım kimi, digər mü­­əssisə və şəxslərdən əvəssiz alınmış əsas vəsaitlərin mə­­daxili 01«Əsas vəsaitlər» hesabının de­be­tində və 87«Əlavə kapital» hesabının «Əvəzsiz olaraq alın­mış sərvət» sub­hesabının kreditində əks etdirilir. Əgər əvəs­siz daxil olan əsas vəsaitlər qey­ri-istehsal təyinat­lı­dırsa onda 87hesabın əvəzinə 88«Bölüş­dü­rül­mə­miş mən­fə­ət (ödənilməmiş zərər)» hesabının müvafiq subhesabı tətbiq edilir.

Müəssisənin özü tərəfindən yaradılmış yaxud başqa mü­əssisə və şəxs­lər­dən pulla alınmış əsas vəsaitlər 01«Əsas vəsaitlər» hesabının debeti və 08 «Ka­pi­tal qo­yu­luşları» hesabının kreditinə mühasibat yazılışını tərtib et­mək­lə mədaxil edilir.

Göstərilən qaydada tikintisi başa çatmış və istis­ma­ra verilmiş əsas vəsaitlər mühasibat uçotunda əks olu­nur. Burada obyektin tikintisi ilə əlaqədar olan və sme­ta-titul siyahısı, kapital qoyuluşu üzrə müəyyən olunmuş bütün məsrəflər tikintinin təsərrüfat və ya podrat üsulu ilə apa­rıl­masından asılı olmayaraq 08«Kapital qo­yu­luş­la­rı» hesabında əks olunmalıdır.

1.3. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amorti­za­si­ya­sının) uçotu

Əsas vəsaitlər istifadə olunması nəticəsində köhnə­lir, özünün ilkin key­fiy­yə­tini və istifadə olunması im­kan­larını azaldır. Köhnəlmə fiziki və mənəvi formada özünü göstərir.

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlməsi ilə əlaqədar özü­nün fiziki keyfiyyətini tex­­niki-iqtsadi xassəsini itirir və yararsız vəziyyətə dü­­şür. Əsas vəsaitlərin mə­nə­vi köhnəlməsi ölkələrdə apa­­rılan elmi-texniki inkişafla, əlaqədar olaraq on­la­rın də­yə­ri­nin aşağıya düşməsi və daha məhsuldar vəsaitlərin ya­ran­ması ilə əlaqədardır.

Başqa sözlə əsas vəsaitlərin aşınmasının (köhnəlməsinin) pula ifadəsi köhnəlmə adlanır.

Əsas vəsaitlər istehsal prosesinin əsas elementlərindən biri olduğu üçün on­ların dəyəri məhsul istehsalına çəkilən xərclərin tərkibinə daxil edilməlidir. Bu əsas vəsaitlərə köhnəlmə (amortizasiya) hesablamaqla həyata keçirilir. Bu­nun üçün amortizasiya olunan əmlak üçün amortizasiya (köhnəlmə) normaları müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının11 iyul 2000-ci il tarixli, 905-11 saylı Qanunu ilə təsdiq edilmiş «Azər­bay­­can Respublikasının Vergi Məcəlləsi»nin 114-cü mad­də­sində amortizasiya ayırmaları və gəlirdən əsas və­saitlər üzrə çıxılan məbləğlər üzrə bir sıra yeni qaydalar müəy­yən edilmişdir. Beləliklə, əsas vəsaitlərin kateqo­ri­ya­ları üz­rə illik amortizasiya normaları aşağıdakı kimi müəy­yən edilir:

a) binalar, tikililər və qurğular – 7 faizədək;

b) maşınlar, avadanlıqlar və hesablama texnikası – 25 faizədək;

v) nəqliyyat vasitələri – 25 faizədək;

q) iş heyvanları – 20 faizədək;

d) geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların ha­si­latına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər – 25 faizədək;

e) qeyri-maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum ol­mayanlar üçün – 10 faiz, istifadə müddəti müddəti mə­lum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mü­tə­na­sib məbləğlərlə;

k) digər əsas vəsaitlər – 20 faizədək.

Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə amortizasiya ay­ır­maları hər bir kateqoriyaya aid olan əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amortizasiya normasını həmin ka­teqoriyaya aid əsas vəsaitlərin vergi ilinin sonuna ba­lans üzrə qalıq dəyərinə tətbiq edilməklə hesablanır.

Binalar, tikililər və qurğular (bundan sonra ti­ki­li­lər) üçün amortizasiya ayırmaları hər tikili üzrə ayrılıqda aparılır.

Müəssisələr əsas vəsaitlərə ayrı-ayrılıqda hər ay köh­­­nəlmə (amortizasiya) hesabladıqları üçün qəbul olun­muş illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarını 12 aya böl­məklə aylıq köhnəlmə normalarını müəyyən edirlər.

Mövcud qanunvericiliyə görə torpaq, incəsənət əsər­­ləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən mü­­əyyən edilən köhnəlməyə məruz qalmayan digər ak­tiv­­lər amortizasiya olunmur.

Mühasibat uçotunda aylıq hesablanmanı köhnəlmə (amortizasiya) məblə­ği 02 «Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si» hesabında əks olunur. 02 «Əsas və­saitlərin köh­­­nəlməsi» hesabı passiv hesab olub müəssisənin öz mül­­kiy­yə­tin­də olan, uzun müddətə icarəyə götürülən əsas və­saitlərin köhnəlməsi (amorti­za­siyası) haq­qında mə­lu­mat­ları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutul­muş­dur. Və­­sa­itlərə qa­­nunvericilikdə nəzərdə tutulmuş nor­ma­larla he­sablanmış köhnəl­mə (amor­ti­za­siya) məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabının kre­­di­­tin­də, is­teh­sal (tədavül) xərclərini uçota alan hesabların, yə­ni 20 «Əsas istehsalat», 23 «Kö­mək­çi isteh­sa­lat», 25«Ümumi istehsalat xərc­­ləri», 26Ümumtəsərrüfat xərc­lə­ri», 44«Tədavül xərcləri» hesa­bı­nın de­betində əks etdirilir. Bu müxabirləşmədə əsas vəsaitin harada yerləş­mə­sindən asılı olaraq həmin hesabda yazılış aparılır.

İcarəyə verilmiş əsas vəsaitlərə (uzun müddətə ica­rə­yə verilənlərdən baş­qa) hesablanmış köhnəlmə (amor­ti­zasiya) məbləğləri 02«Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si» hesabının kreditində və 80Mənfəət və zərər» he­sa­bı­nın debetində əks etdirilir. Tam amortizasiya olun­muş əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmır.

Müəssisələrin mülkiyyətində olan əsas vəsait ob­yek­t­ləri təsərrüfatdan çıx­dıq­da (satıldıqda, silindikdə, əvəz­siz olaraq verildikdə və s.) onlara hesab­lan­mış köh­nəlmə məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» he­sa­bının debe­tin­də və 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabının kredi­tin­də əks etdirilir. Ta­ma­­milə xarab olmuş yaxud çatışmayan əsas vəsaitlərə he­sablanan köhnəlmə məbləğlərinin silinməsi zamanı da eyni yazılış tərtib edilir.

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

I MÖVZU. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN UÇOTU 1 comment

1.1.Əsas vəsaitlərin iqtisadi mahiyyəti, istehsalda rolu və təsnifatı

Əsas vəsaitlərin daxil olmasının sənədləşdirilməsi və uçotu

Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amortizasiyasının) uçotu

Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu

Əsas vəsaitlərin təsərrüfatdan çıxmasının uçotu

Əsas vəsaitlərin icarəsinin uçotu

1. 1.V.A.Pipko, L.İ.Umviükiy. Vneoborotnıe aktivı: uçet, analiz, audit. Moskva, 1999
2. 2.E.A.Rusakova, N.A.İbraqimova. Uçet osnovnıx sredstv, Moskva, 1999
3. 3.S.M.Süleyvanov «Əsas vəsaitlərin uçotu və auditi», Bakı-2003
4. 4.Q.Ə.Abbasov «Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əsas vəsaitlərin uçotunun təşkili», «Maliyyə və uçot» jurnalı, №1-2, №3-4 2003
5. 5.E.O.Səfərov «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi və onun mühasibat uçotunda əks etdirilməsi», «Maliyyə və uçot» jurnalı, №4 – 2003

1.1.Əsas vəsaitlərin iqtisadi mahiyyəti, istehsalda rolu və təsnifatı

Əsas vəsaitlər hər bir müəssisə və firmanın maddi-texniki bazasının əsasını təş­kil edir. Əsas vəsaitlərin sə­ciy­­yəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar mü­əs­sisənin istehsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edir, dəyəri normativ sənədlərlə tənzimlənir, köhnəldikcə öz dəyərini müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məh­su­lun (xidmətin) dəyərinə keçirir, istehsal prosesində öz na­tural formasını saxlayır.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il ta­rix­li əmri ilə təsdiq olunmuş və 01 yanvar 1996-cı ildən qüvvədə olan «Müəs­sisə­lə­rin mü­ha­si­bat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimat»a mü­vafiq olaraq, ölkədə inflyasiyanın sürətini nəzərə alaraq 01 yanvar 1996-cı il­dən sonra alınan əsas və­saitlərin vahidinin və dəstinin dəyərinin minimum həd­­di 500 min manat həcmində müəyyən olunmuşdur. AR-nın vergi nəticəsinə edilmiş əlavə və dəyişikliklərə əsasən bu məbləğ hazırda 550 min manat təşkil edir

Əsas vəsaitlər mühasibat uçotunda ilk dəyəri ilə, yəni onların alınmasına, quraşdırılmasına və hazırlan­ma­­sına çəkilən faktiki xərc məbləğində əks et­di­ri­lir. Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa əsas vəsaitlərin ilk dəyə­ri onlar yenidən qiymətləndirildikdə, yenidən qurulduqdu, onlarda yeni tikinti iş­ləri aparıldıqda, yeni avadanlıqlar quraşdırıldıqda və onların mü­va­fiq ob­yekt­ləri qismən ləğv edildikdə dəyişə bilər.

Əsas vəsaitlər istehsal prosesinin mühüm amillə­rin­dən biri olduğundan onların dəyəri məhsul istehsalına çə­ki­lən xərclərin tərkibində öz əksini tapma­lıdır. Bu əsas vəsaitlərin dəyərinin müəyyən dövr ərzində istehsal olun­muş məh­sulların, görülmüş işlərin maya dəyərinə və ya tədavül xərclərinə silinməsi yolu ilə həyata keçirilir. Bu əməliyyatların yerinə yetirilməsi əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanması ilə həyata keçirilir.

Əsas vəsaitlərin uçotunun təşkili və obyektləri haq­qında dəqiq informa­si­ya­nın formalaşdırılması üçün on­la­rın əsaslandırılmış təsnifləşdirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təli­matda əsas vəsaitlər aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilir:

b) Qurğular (tikintilər);

v) Ötürücü qurğular;

q) Maşınlar və avadanlıqlar;

d) Nəqliyyat vasitələri;

e) İstehsalat alətləri və təsərrüfat inventarları (ləva­zi­­mat­­ları);

k) İşçi və məhsuldar heyvanlar;

p) Sair əsas vəsaitlər.

Aşağıdakılar əsas vəsaitlərə aid edilməyərək müəs­si­­sələrdə dövriyyədəki vəsaitlərin, idarələrdə isə azqiy­mət­li əşyaların və digər sərvətlərin tərkibində uçota alınırlar:

a) dəyərindən asılı olmayaraq xidmət müddəti bir il­dən az olan əşyalar;

b) istehsal (xidmət) prosesində bir dəfə iştirak edən, öz də­yə­rini tamamilə məhsulun dəyərinə keçirən və bu prosesdə natural formasını saxlamayan sərvətlər;

v) dəyərindən asılı olmayaraq fərdi sifarişlərin ya­xud məmulatların seriyalı və kütləvi istehsalı üçün düzəl­dil­miş xüsusi mexanizmlər və alətlər;

q) dəyərindən asılı olmayaraq kirayəyə vermək üçün təyin olunmuş əşyalar və s.

Əsas vəsaitlərin uçotunun düzgün aparılması üçün onların qiymətlən­dirilməsinin vahid prinsiplərinin müəy­yən olunmasının da əhəmiyyəti böyükdür. Əsas vəsaitlər üç cür – ilk, qalıq və bərpa dəyəri ilə qiymətləndirilir.

Əsas vəsaitlər (ilk dəyərlə) müəssisə balansına götürüldüyü vaxt­­dan uçotda əks olunur. Onun müəyyən edil­mə­si onların əldə edilmə mənbəyindən asılıdır. Əsas və­saitlər ka­pital qoyuluşu vasitəsilə müəssisənin özü tə­rə­findən ya­radıla bilər və ya digər müəssisələrdən və şəxs­lərdən satın alına bilər.

Bu zaman həmin əsas və­sa­it­lə­rin yara­dıl­masına və ya alınmasına çəkilən faktiki məs­rəf­lər da­şın­ma, quraşdırma xərcləri də daxil olmaqla əsas vəsaitin ilkin dəyərini təşkil edir.

Əsas vəsaitin ilkin dəyəri daimi ölçü vahidi kimi qə­bul olunur. Lakin obyekt yenidən qurulduqda, geniş­lən­dik­də, qismən ləğv olunduqda onun dəyəri dəyiş­diri­lir. Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri dövlət tərəfindən onların ye­ni­dən qiymətləndirilməsi əsasında dəyişilə bilər.

Əsas vəsaitin bərpa dəyəri, dedikdə, müasir şəraitdə onların təkrar istehsalının dəyəri başa düşülür..

Əsas vəsaitlər istifadə olunduqları vaxtda köhnəlir və onun köhnəlməsi nə­­ticəsində özünün əvvəlki dəyərini iti­rir, yəni dəyərinin azalmasına səbəb olur.

Beləliklə, əsas vəsaitin köhnəlməsi ilə əlaqədar dəyərinin azalma­sı­nı­­nı pul şəklində ifadəsi onun amortizasiyası (köh­nəl­mə­si) adlanır. Bu əməliyyat əsas vəsaitlərin dəyərini müəy­yən olunmuş nisbətlərlə istehsal olunan məhsulların ma­ya dəyərinə və ya tədavül xərclərinə silinməsi yolu ilə ic­ra olu­nur. Mühasi­bat uçotunda əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si ayrılıqda əks olunur. Əsas vəsaitin ilkin dəyəri ilə he­sab­lan­mış köhnəlmə məbləği arasındakı fərqi çıxdıqdan sonra onun qalıq dəyəri müəyyən edilir.

1.2.Əsas vəsaitlərin daxil olmasının sənədləşdirilməsi və uçotu

Müəssisə və şirkətlərə əsas vəsaitlər yeni tikilmiş ob­ye­ktlərin istifadəyə verilməsi, başqa təşkilatdan əvə­z­siz da­xil olması, müəssisə yaradılarkən ni­zam­namə ka­pitalı for­masında səhmdarların verdikləri əsas vəsaitlər, digər mü­­əssisə və şəxslərdən pulla alınma, müəssisənin özü tə­rə­fin­­dən hazırlanan əsas vəsaitlər və s. formasında daxil olur. Möv­cud olan əsas vəsaitlərin müha­si­bat uçotu on­la­rın təs­nifat qrupu və yerləşdiyi obyektlər üzrə təşkil olunur.

Əsas vəsaitlərin daxil olması və onların əsas vəsait ki­mi uçotda əks olun­ma­­sı qəbul-təhvil aktı ilə rəs­mi­ləş­di­ri­lir. Yeni tikilmiş və istifadəyə verilən əsas və­­saitlər isə xü­susi qayda ilə dövlət tərəfindən təşkil olunmuş qəbul ko­mis­si­ya­sı vasitəsilə yoxlanıb, qəbul olunur və həmin döv­lət komissiyasının aktı ilə sə­nəd­ləşdirilir. Möv­cud qaydalara görə hər bir obyekt üzrə ayrılıqda qə­bul-təh­­vil aktı tərtib olunur. Tərtib olunmuş aktda ob­yektin tam xarakteristikası, ti­kil­mə, onun texniki gös­tə­ricilərə uy­ğunluğu, istifadə verildiyi tarix və s. gös­tə­­ri­­lir. Tərtib ol­unmuş akt ona əlavə olunmuş istehsal-tex­ni­ki sənəd­lər­lə birlik­də əsas vəsait kimi mədaxil olunması və inventar kartı açmaq üçün müəssisə mü­hasibatlığına təqdim olu­nur. İnventar karatları müəssisədə əsas vəsa­it­lə­rin ob­yektlər üz­rə uçotunun təşkili üçün açılır. İnventar kartında ob­yek­tin inven­tar nömrəsi, onun əsas gös­tə­ri­ci­lə­ri, ilkin də­yəri, amortizasiya norması, köh­nəl­mə həc­mi və s. göstərilir. İnventar kartı mü­ha­si­bat­lıqda xü­su­­si ay­rılmış əsas və­sa­it­lərin uçotu üzrə jur­nal­da əks olu­nur. Əsas vəsait müəssisədən çıxarkən in­­ven­tar kartı uçot­­dan çıxarılır. İnventar kartına əsasən müəssisə mü­ha­si­bat­lı­ğın­da daxil olmuş və çıxarılmış əsas vəsaitlərin qruplar üz­rə hərəkəti uçotu aparılır. Kiçik müəssisələrdə az miq­dar­da əsas vəsaitlərin olduğu halda onların ob­yekt­lər üz­rə uçotu inventar kitablarında aparılır.

Əsas vəsaitlərin sintektik uçotu aktiv hesab olan 01«Əsas vəsaitlər» hesabında aparılır. 01«Əsas vəsaitlər» hesabı müəssisənin mülkiyyə­tin­də­ki istismar­da, ehtiyatda olan, müvəqqəti dayandırılan, yaxud ica­rə­yə ve­­­ri­lən (uzun­müddətli icarəyə götürülənlərdən başqa) əsas vəsaitlərin mövcudluğu və hə­rəkəti haqqında məlu­mat­­ların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 01«Əsas vəsaitlər» hesabının debetində əsas vəsa­it­lə­rin daxil olması, yeni­dən qiymətləndirilməsi, kredi­tin­də isə əsas vəsaitlərin çıxması və qiymətlərinin aşağıya sa­lın­ma­sı əməliyyatları əks olunur. Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si 02«Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» (amor­ti­za­si­yası) he­sabında uçota alınmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Naztirliyinin 20 ok­tyabr 1995-ci il tarixli «Müəssisələrin mühasibat uço­tu­­­nun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimat»da mü­əyyən olunduğu kimi 01«Əsas vəsaitlər» he­sa­bın­da əsas vəsaitlər ilk dəyərləri ilə uçota alınır. Həmin də­yə­rlər obyektlər üzrə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

– təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə ka­pi­ta­lı kimi qoyulan obyektlər üçün tərəflərin mü­qavilə qiy­­məti ilə;

– müəssisənin özündə hazırlanmış, həmçinin baş­qa müəssisə və şəxslər tərəfindən pulla alınmış obyektlər üçün daşınma və quraş­dır­ma üzrə xərclər də daxil edil­məklə quraş­dı­rıl­mış (tikilmiş), yaxud alınmış obyektlərə faktiki məsrəflərdən asılı olaraq;

– dövlət orqanlarından maddi yardım kimi, digər müəssisə və şəxslərdən isə əvəzsiz alınmış ob­yek­tlər üçün ekspert yolu ilə yaxud qəbul-təhvil sənədlərindəki məlu­mat­lar üzrə müəy­yən edilmiş dəyərlə.

Əsas vəsaitlərin daxil olmasının xarakterindən, yəni hansı mənbəədən daxil olması ilə əlaqədar olaraq müvafiq mü­ha­si­bat yazılışı aparılır.

Təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapi­ta­lına pay kimi qoyulan əsas vəsaitlər mədaxil edildikdə 01«Əsas vəsaitlər» hesabının debetində və 75«Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının «Nizamnamə (yı­ğım) kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar» sub­he­sa­bı­nın kreditində əks etdirilir.

Dövlət orqanlarından maddi yardım kimi, digər mü­­əssisə və şəxslərdən əvəssiz alınmış əsas vəsaitlərin mə­­daxili 01«Əsas vəsaitlər» hesabının de­be­tində və 87«Əlavə kapital» hesabının «Əvəzsiz olaraq alın­mış sərvət» sub­hesabının kreditində əks etdirilir. Əgər əvəs­siz daxil olan əsas vəsaitlər qey­ri-istehsal təyinat­lı­dırsa onda 87hesabın əvəzinə 88«Bölüş­dü­rül­mə­miş mən­fə­ət (ödənilməmiş zərər)» hesabının müvafiq subhesabı tətbiq edilir.

Müəssisənin özü tərəfindən yaradılmış yaxud başqa mü­əssisə və şəxs­lər­dən pulla alınmış əsas vəsaitlər 01«Əsas vəsaitlər» hesabının debeti və 08 «Ka­pi­tal qo­yu­luşları» hesabının kreditinə mühasibat yazılışını tərtib et­mək­lə mədaxil edilir.

Göstərilən qaydada tikintisi başa çatmış və istis­ma­ra verilmiş əsas vəsaitlər mühasibat uçotunda əks olu­nur. Burada obyektin tikintisi ilə əlaqədar olan və sme­ta-titul siyahısı, kapital qoyuluşu üzrə müəyyən olunmuş bütün məsrəflər tikintinin təsərrüfat və ya podrat üsulu ilə apa­rıl­masından asılı olmayaraq 08«Kapital qo­yu­luş­la­rı» hesabında əks olunmalıdır.

1.3. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amorti­za­si­ya­sının) uçotu

Əsas vəsaitlər istifadə olunması nəticəsində köhnə­lir, özünün ilkin key­fiy­yə­tini və istifadə olunması im­kan­larını azaldır. Köhnəlmə fiziki və mənəvi formada özünü göstərir.

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlməsi ilə əlaqədar özü­nün fiziki keyfiyyətini tex­­niki-iqtsadi xassəsini itirir və yararsız vəziyyətə dü­­şür. Əsas vəsaitlərin mə­nə­vi köhnəlməsi ölkələrdə apa­­rılan elmi-texniki inkişafla, əlaqədar olaraq on­la­rın də­yə­ri­nin aşağıya düşməsi və daha məhsuldar vəsaitlərin ya­ran­ması ilə əlaqədardır.

Başqa sözlə əsas vəsaitlərin aşınmasının (köhnəlməsinin) pula ifadəsi köhnəlmə adlanır.

Əsas vəsaitlər istehsal prosesinin əsas elementlərindən biri olduğu üçün on­ların dəyəri məhsul istehsalına çəkilən xərclərin tərkibinə daxil edilməlidir. Bu əsas vəsaitlərə köhnəlmə (amortizasiya) hesablamaqla həyata keçirilir. Bu­nun üçün amortizasiya olunan əmlak üçün amortizasiya (köhnəlmə) normaları müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının11 iyul 2000-ci il tarixli, 905-11 saylı Qanunu ilə təsdiq edilmiş «Azər­bay­­can Respublikasının Vergi Məcəlləsi»nin 114-cü mad­də­sində amortizasiya ayırmaları və gəlirdən əsas və­saitlər üzrə çıxılan məbləğlər üzrə bir sıra yeni qaydalar müəy­yən edilmişdir. Beləliklə, əsas vəsaitlərin kateqo­ri­ya­ları üz­rə illik amortizasiya normaları aşağıdakı kimi müəy­yən edilir:

a) binalar, tikililər və qurğular – 7 faizədək;

b) maşınlar, avadanlıqlar və hesablama texnikası – 25 faizədək;

v) nəqliyyat vasitələri – 25 faizədək;

q) iş heyvanları – 20 faizədək;

d) geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların ha­si­latına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər – 25 faizədək;

e) qeyri-maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum ol­mayanlar üçün – 10 faiz, istifadə müddəti müddəti mə­lum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mü­tə­na­sib məbləğlərlə;

k) digər əsas vəsaitlər – 20 faizədək.

Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə amortizasiya ay­ır­maları hər bir kateqoriyaya aid olan əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amortizasiya normasını həmin ka­teqoriyaya aid əsas vəsaitlərin vergi ilinin sonuna ba­lans üzrə qalıq dəyərinə tətbiq edilməklə hesablanır.

Binalar, tikililər və qurğular (bundan sonra ti­ki­li­lər) üçün amortizasiya ayırmaları hər tikili üzrə ayrılıqda aparılır.

Müəssisələr əsas vəsaitlərə ayrı-ayrılıqda hər ay köh­­­nəlmə (amortizasiya) hesabladıqları üçün qəbul olun­muş illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarını 12 aya böl­məklə aylıq köhnəlmə normalarını müəyyən edirlər.

Mövcud qanunvericiliyə görə torpaq, incəsənət əsər­­ləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən mü­­əyyən edilən köhnəlməyə məruz qalmayan digər ak­tiv­­lər amortizasiya olunmur.

Mühasibat uçotunda aylıq hesablanmanı köhnəlmə (amortizasiya) məblə­ği 02 «Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si» hesabında əks olunur. 02 «Əsas və­saitlərin köh­­­nəlməsi» hesabı passiv hesab olub müəssisənin öz mül­­kiy­yə­tin­də olan, uzun müddətə icarəyə götürülən əsas və­saitlərin köhnəlməsi (amorti­za­siyası) haq­qında mə­lu­mat­ları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutul­muş­dur. Və­­sa­itlərə qa­­nunvericilikdə nəzərdə tutulmuş nor­ma­larla he­sablanmış köhnəl­mə (amor­ti­za­siya) məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabının kre­­di­­tin­də, is­teh­sal (tədavül) xərclərini uçota alan hesabların, yə­ni 20 «Əsas istehsalat», 23 «Kö­mək­çi isteh­sa­lat», 25«Ümumi istehsalat xərc­­ləri», 26Ümumtəsərrüfat xərc­lə­ri», 44«Tədavül xərcləri» hesa­bı­nın de­betində əks etdirilir. Bu müxabirləşmədə əsas vəsaitin harada yerləş­mə­sindən asılı olaraq həmin hesabda yazılış aparılır.

İcarəyə verilmiş əsas vəsaitlərə (uzun müddətə ica­rə­yə verilənlərdən baş­qa) hesablanmış köhnəlmə (amor­ti­zasiya) məbləğləri 02«Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si» hesabının kreditində və 80Mənfəət və zərər» he­sa­bı­nın debetində əks etdirilir. Tam amortizasiya olun­muş əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmır.

Müəssisələrin mülkiyyətində olan əsas vəsait ob­yek­t­ləri təsərrüfatdan çıx­dıq­da (satıldıqda, silindikdə, əvəz­siz olaraq verildikdə və s.) onlara hesab­lan­mış köh­nəlmə məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» he­sa­bının debe­tin­də və 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabının kredi­tin­də əks etdirilir. Ta­ma­­milə xarab olmuş yaxud çatışmayan əsas vəsaitlərə he­sablanan köhnəlmə məbləğlərinin silinməsi zamanı da eyni yazılış tərtib edilir.

02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabı üzrə ana­litik uçot hər bir əsas vəsaitlərin növləri və ayrı-ayrı inventar obyektləri üzrə aparılır.

1.4. Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu

Əsas vəsaitlərin işlək vəziyyətdə təmin etmək üçün on­ların təmiri vacib mə­sələlərdən hesab olunur. Təmirin öz vaxtında və yüksək keyfiyyətlə apa­rıl­ma­sı işin ahəng­dar­­lığına müsbət təsir göstərir, maşın və avadanlıqların boş da­yan­masının qarşısını alır. Hər bir müəssisədə apa­rı­lan işin həcmindən və xa­rak­terindən asılı olaraq əsas və­sa­itlərin cari və əsaslı təmiri bir-birindən fərqləndirilir.

Əsaslı təmir nəticəsində əsas vəsaitlərin bir sıra his­sə­lərinin dəyişilməsi və bərpa olunması həyata keçirilir. Ca­ri təmirin aparılması nəticəsində isə əsas vəsaitlərin vaxt­ından əvvəl köhnəlməsinin qarşısı alınır. Əsas vəsa­it­­lə­rin əsaslı və cari təmiri təsərrüfat üsulu və podrat üsulu ilə aparıla bilər.

Podrat üsulla təmirin aparılması zamanı ixtisas­laş­dırılmış tikinti təşkilat­ları ilə müqavilə bağlanılır və apa­rı­­lan təmir işi həmin təşkilata tapşırılır. Əsas vəsaitin tə­mi­ri ilə əlaqədar olan bütün məsrəflər podratçı təşkilatın mü­hasibatlığında uçota alınır. Podratçı tikinti təş­kilat­la­rı tərtib olunmuş smeta əsasında yerinə yetirilən işlərin həc­mi­nə müvafiq olaraq sifarişçi təşkilata hesabnamə təq­dim edir. Hesab-qaiməyə əsasən yerinə yetirilən təmir iş­lə­rinin dəyərini sifarişçi təşkilat podratçı təşkilata ödə­yir. Podratçı təşkilatla aparılan təmir üzrə hesab­laş­ma­ların uçotu 60«Malsatan və podratçılarla hesab­laş­malar» he­sabında aparılır. Həmin hesabın kreditində gö­rülmüş tə­mir işləri üzrə podratçı təşkilata hesablanan (ödənməli borc məbləği) məbləğ, debetində isə hesab­laş­ma he­sa­bın­dan onlara ödənmiş məbləğ əks olunur.

Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən təmir işlərində bü­­tün məsrəflərin uçotu müəssisənin özünün müha­si­bat­lığında aparılır. Bir sıra hallarda müəs­si­sə­lərin tər­ki­bin­də təmir-tikinti qruppası və ya təmir sexi yaradılır ki, be­lə halda sərf olunmuş məsrəflər 23«Köməkçi isteh­sa­lat» hesabında uçota alınır. Tə­mirlə aparılan bütün fak­ti­ki məsrəflər istehsal xərclərinə və ya tədavül xərc­lə­rinə ke­çirilir. Məsrəflərin mühasibat uçotunda əks olunması təmirin aparıl­ma­sı formasından, təmir həcmindən və apa­rılma vaxtından asılıdır.

Əgər aparılan təmirlə əlaqədar məsrəflər istehsal xərc­­lərinə və ya tədavül xərc­­lərinə daxil olunursa, müha­si­­bat uçotunda aşağıdakı qaydada yazılış aparılır:

a) təmir təsərrüfat üsulu ilə müəssisənin özü tə­rə­fin­dən icra olunursa 20 № -li «Əsas istehsalat», 23 «Kö­mək­çi istehsalat», 25 «Ümumi isteh­sa­lat xərc­­lə­ri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri», 44 «Təda­vül xərc­ləri» he­sab­larının debetinə və 10 «Mate­ri­al­lar», 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesab­laş­ma­lar», 69 «So­sial sığorta və təminat üzrə hesab­laş­ma­lar», 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə he­sab­laşmalar» və s. hesabların kreditinə;

b) təmir podrat üsulu ilə kənar təşkilat tərəfindən hə­­yata keçirildikdə 20 «Əsas istehsalat», 25 «Ümu­­mi istehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərc­ləri», 44 «Tədavül xərcləri» hesablarının debe­ti­nə və 60 «Malsatan və podrat­çı­lar­la hesablaşmalar» he­sab­ının kreditində əks olunur.

Müəssisələrdə böyük həcmdə təmir işlərinin aparıl­ma­­sını təmin etmək üçün təmir fondu yaradılır. Təmir iş­lə­rinə məsrəflərin tərtib olunmuş plan-sme­tasına əsasən bu fonda ayırmaların həcmi müəssisənin özü tərəfindən mü­əyyən edilir. Bu fond mühasibat uçotunda 89 «Qar­­­şıdakı xərclər və ödə­mə­lər üçün ehtiyatlar» adlı pas­­siv hesabının «Təmir fondu» subhesabında uçota alınır.

İstehsal və tədavül xərcləri hesabına ehtiyat məb­ləğ­lərinin yaradılması qay­dası müvafiq qanunvericiliyə və di­gər normativ aktlara əsasən nizamlanır. Bu və ya di­gər məbləğlər üzrə ehtiyatların yaradılması istehsal məs­rəf­lə­ri ya­xud tədavül xərclərini uçota alan hesablarla müxa­bir­ləşdirilməklə 89«Qar­­şıdakı xərclər və ödə­mə­lər üçün ehtiyatlar» hesabının kreditində əks etdirilir.

Əvvəlcədən ehtiyatı yaradılmış faktiki xərclər və ödə­­nişlər müəssisənin sexləri tərəfindən aparılmış əsas və­­saitlərin təmiri dəyərində 23«Köməkçi istehsalat» və digər hesablarla müxabirləşməklə, 89«Qarşıdakı xərc­lər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesabının debetinə yazılır.

1.5.Əsas vəsaitlərin müəssisədən çıxmasının uçotu

Müəssisədə gündəlik aparılan təsərrüfat fəaliyyəti nə­­ticəsində əsas vəsait­lərin çıxması əməliyyatları baş ve­rir. Əsas vəsaitlərin obyektləri müəssisədən müxtəlif sə­bə­b­lər nəticəsində çıxa bilər.

Əsas vəsaitlər aşağıdakı səbəblər nəticəsində yəni, sa­­tıldıqda, ləğv edilib si­lin­dikdə, əvəzsiz olaraq başqa təş­ki­­lata və fiziki şəxsə verildikdə, maliyyə qo­yu­luşu qay­da­sın­da digər müəssisələrin kapitalında iştirak payı kimi ve­rildikdə, invertarlaşma nəticəsində əksikgəlmə müəy­yən olun­duqda, müəssisənin tabeçi­li­yində olan başqa mü­əs­si­səyə verildikdə (daxili yerdəyişmə) müəssisədən çıxa bi­lər­lər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisəyə hər hansı bir əsas vəsait lazım ol­ma­dıqda, onun satınalmasını həll et­məyi düşünür. Alıcı ilə onun satqı-alqı şərt­ləri və satış qiy­məti müəyyənləşdirilir. Bu isə bilavasitə satılması nə­zə­r­də tu­­tu­lan əsas vəsaitin qalıq dəyərindən, onun texniki-iqtisadi səviyyəsindən və ona olan tələbdən asılıdır. Ümu­miy­yətlə müəssisənin satacağı əsas vəsaitin qiy­məti onun qa­lıq qiyməti səviyyəsindən, ondan aşağı və yuxarı müəy­yən oluna bilər.

Əsas vəsaitin satış üçün buraxılması mövcud olan qay­dalara əsasən icra olu­nur. Belə halda əsas vəsaitə ca­vab­deh olan maddi-məsul şəxs əmtəə-nəq­liy­yat qaiməsi tərtib edilir və orada əsas vəsaitin adı, texniki gös­tə­ri­ciləri, ilk, bər­pa dəyəri, istismar dövründə hesab­lan­mış amortizasiya məbləği və s. əks olunmalıdır.

Bir sıra hallarda əsas vəsaitin tamamilə istifadə olun­­ması imkanı olma­dıq­da, müəssisənin onları ləğv et­mək və balansdan silmək hüququ vardır.

Əsas vəsaitlərin müəssisədən çıxmasının səbəb­lə­ri­nin müxtəlif olmasına bax­mayaraq (satıldıqdı, silin­dik­də, əvəz­siz olaraq verildikdə və s.) onlar müəs­si­sədən çı­xan za­man onların ilkin dəyəri 01 «Əsas vəsaitlər» he­sabından 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xa­ric­ol­ma­lar» hesabının debetinə silinir. Tama­mi­lə xa­rab ol­muş, yaxud çatışmayan əsas vəsaitlərin ilk dəyər­lərinin si­­linməsi zamanı da bu cür mühasibat yazılışı tərtib edilir.

Əsas vəsaitlərin hesablaşma sənədləri əsasında satışdan daxil olan pul vəsaiti üçün 62«Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının de­be­­tinə və 47«Əsas vəsaitlərin satışı və sair xa­ric­ol­ma­ları» hesabının kreditinə yazılış aparılır. Satışdan fa­k­ti­ki daxil olmuş pul vəsaiti 51«Hesablaşma he­sa­bı»­nın debetinə və 62«Alıcılar və sifarişçilərlə he­sa­b­laş­ma­lar» hesabının kreditinə yazmaqla uçotu aparılır.

Əsas vəsaitlərin ləğv olunub silinməsi Azərbaycan Res­­publikası Maliyyə Nazirliyinin 1 iyun 1998-ci il tari­xli əm­­ri ilə qəbul olunmuş «Əsas vəsaitlərin (fondların) ləğv edilməsi haq­­qındakı» nümunəvi və ona edilmiş əlavə və dəyişikliklərə təlimata müvafiq olaraq həyata keçirilir və mü­­əssisə rəhbərinin təsdiq etdiyi akt əsasında mühasibat uçotunda aşağıdakı yazılışlar aparılır:

a) əsas vəsaitlərin ilk dəyəri üzrə 47 «Əsas vəsa­itlərin satışı və sair xa­ric­olmalar hesabının» debeti, 01 «Əsas vəsaitlər» hesabının kreditinə;

b) silinən əsas vəsaitlərin köhnəlmə məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köh­nəl­məsi hesabının debetinə və 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar» hesabının kreditinə;

v) silinən vəsaitlərin ləğvində iştirak edən işçilərin əməyinin ödənilməsinə hesabla­nı­lan məbləğ 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric­ol­ma­lar» hesabının debetinə və 70«Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar hesabının kreditinə;

q) əsas vəsaitlərin ləğvi nəticəsində əldə edilən ma­te­ri­al qiymətlərinin dəyəri mümkün istifadə qiyməti ilə 10 «Materiallar», 12 «Azqiymətli və tez­köh­­nə­lən əş­yalar» hesablarının debetinə, 47 «Əsas vəsait­lə­rin sa­tışı və sairə xaricolmalar» hesabının kreditində əks olunur.

Hesabat dövrünün sonunda 47«Əsas vəsait­lə­rin satışı və sairə xaricolmalar» hesabı bağlanır və həmin he­sabın debet və kredit dövriyyələri arasındakı fərq mü­əy­­yənləşdirilir və 80«Mənfəət və zərərlər» hesabına silinir. Hesabın debet dövriyyəsinin kredit dövriyyəsindən çox ol­ması əsas vəsaitlərin müəssisədən çıxmasından əldə edil­ən zərəri, kredit dövriyyəsinin debet döariyyəsindən çox ol­ması isə alınmış mənfəəti göstərir və bu zaman müvafiq olaraq Dt 80 Kt 47 və ya Dt 47 Kt 80 yazılışı tərtib olunur.

1.6. Əsas vəsaitlərin icarəsinin uçotu

İcarə – tərəflər arasında bağlanmış müqavilə əsa­sın­da, əvəzi ödənilməklə əsas vəsaitlərə müəyyən müddətə sahib olmaq və onlardan istifadə etməyin müəyyən edil­mə­sidir. İcarə münasibətləri zamanı icarəyə vnrənlə icarədar arasında icarə müqaviləsi rəsmiyyətə salınır ki, orada icarənin bütün şərtləri əks etdirilir.

Azərbaycan Respublikasında əmlakın icarəyə veril­mə­si qaydaları 30 aprel 1992-ci il tarixli «İcarə haq­qın­da» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir. Hazırda mövcud olan qanunvericiliyə görə aşa­ğı­dakılar icarəyə verilə bilər:

– bina və avadanlığın icarəsi;

– nəqliyyat vasitələrinin icarəsi;

– ayrıca obyektlərin və ya komplekslərin ica­rəsi;

– sexlərin, istehsalatların icarəsi və s.

Əgər tərəflər arasında başlanmış müqavilədə başqa şərt müəyyən olun­mamışsa, icarəyə verilmiş əmlakın əsa­slı təmiri icarə verən tərəfindən yerinə yetirilməlidir. İca­rə­çi qəbul etdiyi əmlakın normal vəziyyətini təmin et­məlidir.

Əmlakın istifadə olunması ilə əlaqədar tərəflər ara­sın­­da bağlanmış mü­qa­vilə üzrə müəyyən olunmuş icarə haq­­qını icarədar vaxtında ödəməyə borcludur.

İcarəyə verilmiş əsas vəsaitlərin mühasibat uçotu aşa­ğıdakı qaydada həyata keçirilir.

İcarəyə verən müəssisədə icarənin uçotu.Cari icarə­çi­nin obyekti icarəyə verənin əmlakı hesab olunmaqla onun balansında əks olunur. Obyektin icarədara veril­mə­si qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Bundan sonra ica­rəyə verən əsas vəsaitin inventar kartında qeydiyyat apar­maqla 01«Əsas vəsaitlər» hesabı üzrə «Özü­nə­məx­sus əsas vəsaitin icarəyə verilməsi» subhesabını aç­maq­la müəssisədaxili aşağıdakı yazılış aparılır:

Dt 01 – «Əsas vəsaitlər» hesabının «İcarədə olan əsas vəsaitlər» subhesabı.

Kt 01 «Əsas vəsaitlər» hesabının «Özünəməxsus əsas vəsaitlər» subhesabı.

Beləliklə, icarəyə verən müəssisə mülkiyyət sahibi ki­mi icarəyə verilən əsas vəsaitə görə köhnəlmə he­sab­la­yır. Hesablanmış köhnəlmə məbləği icarə xərcindən ödənilir və ona görə də 80«Mənfəət və zərər» hesabında əks etdirilir. He­­sablanmış köhnəlmə məbləği üçün aşağıdakı yazılış tərtib edilir:

Dt 80 – «Mənfəət və zərər»

Kt 02 – «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi».

İcarəyəverən müəssisə üçün icarə haqqı hə­min müəssisənin mənfəəti hesab olunur və ona görə də icarə haqqının hesablanması üçün aşağıdakı yazılış apa­rı­lır:

Dt 76 – «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesab­laş­malar» hesabı

Kt 80 – «Mənfəət və zərər» hesabı.

Daha sonra icarədardan icarə haqqı daxil olduqda ya­zılış aparılır:

Dt 51 – «Hesablaşma hesabı»

Kt 76 – «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesab­laş­malar»

İcarə üzrə bağlanmış müqavilə ləğv olunduqda və ica­rədar ona məxsus olan əsas vəsaiti geri qəbul etdikdən sonra inventar kartoçkasında yazılış aparmaqla Aşa­ğı­da­kı müxabirləşməni tərtib edir.

Dt 01 – «Əsas vəsaitlər», «Özünəməxsus əsas vəsa­it­lər» subhesabı

Kt 01 – «Əsas vəsaitlər», «İcarəyə verilmiş əsas vəsaitlər» icarəyə verilməsi subhesabı.

İcarədar icarəyə götürdüyü əsas vəsaitin qəbul-təh­vil aktı əsasında mühasibat uçotu hesablar planının 001balansarxası «İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər» hesabında əks etdirir.

İcarədar müəssisədə icarə haqqı onun istehsal (tədavül) xərclərinə da­xil edilir və bu əsasda aşağıdakı yazılış aparılır:

Dt 20 – «Əsas istehsalat»

25 – «Ümumi istehsalat xərcləri»

26 – «Ümumtəsərrüfat xərcləri»

44 – «Tədavül xərcləri»

Kt 76 – «Müxtə\lif debitor və kreditorlarla hesab­laşmalar».

İcarə haqqının ödənilməsi və ya köçürülməsi zamanı 76«Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla he­sab­laşmalar» hesabının debetinə və 50«Kassa» və 51«Hesablaşma hesabının kreditində əks olunur.

Nəticə olaraq icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin ica­rəyəverənə qaytarılması001balansarxası hesabdan silinməsi ilə yekunlaşdırılır.

Özünüyoxlama sualları

1. 1.Əsas vəsaitlərə nələr aiddir və onları müəyyən edən əsas kriteriyalar hansılardır?
2. 2.Əsas vəsaitlərin daxil olması hansı sənədlərlə rəsmiləşdirilir?
3. 3.Əsas vəsaitlərin daxil olması hansı hesabda uçota alınır?
4. 4.Əsas vəsaitlərin təmirinin hansı növləri vardır?
5. 5.Təmirin həyata keçirilmə üsulları neçə cürdür və onların uçotu qaydası necədir?
6. 6.Əsas vəsaitlərin amortizasiyası hansı hesabda uçota alınır?
7. 7.Əsas vəsaitlərin xaric olmasından nəticə necə müəyyən olunur və uçota alınır?
8. 8.Əsas vəsaitlərin icarəsi dedikdə nə başa düşülür və necə sənədləşdirilir?