Бакиханов Аббас-Кули-ага

1838-ci ildə Əlqadar kəndinə qayıdan Abdulla Əlqadari burada mədrəsə açmışdır. Mədrəsənin açılmasında Abbasqulu Ağa Bakıxanovun yeznəsi qazıqumuqlu Mirzə Məhəmməd xan yaxından köməklik göstərmişdir. Mədrəsədə Abbasqulu Ağa Bakıxanovun əsərlərinin də tədris edildiyini güman etmək olar. Sonralar şeyxin oğlu Həsən Əlqadari “Asari-Dağıstan” əsərini məhz “Gülüstani-İrəm”in təsiri altında və ona istinadən Azərbaycan türkcəsi ilə yazmışdır.

Abbasqulu ağa Bakıxanov

Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan ədəbiyyatında, ümumiyyətlə söz sənəti və ictimai fikir tarixində özünəməxsus yeri olan dahi şəxslərdən biridir. Uşaq və yeniyetmələrin onun “Nəsihətlər” və ya “Nəsihətnamə” adlanan kiçik həcmli kitabını oxumasında böyük fayda var. Ruhu şad olsun, millətinin gələcəyini düşünən ziyadar bir yazar olub…

QISA ARAYIŞ:

Abbasqulu ağa Bakıxanov 1794-cü il iyunun 21-də Bakı şəhəri yaxınlığında Əmircan (köhnə adı Xilə) kəndində Bakı xanları nəslindən olan II Mirzə Məhəmməd xanın ailəsində anadan olub. Səkkiz yaşına qədər Bakıda yaşayıb, uşaqlığının ilk dövrünü Abşeronun Əmircan, Maştağa, Balaxanı, Ramana kəndlərində keçirib. Atası xanlıq taxtı uğrunda mübarizədə öz əmisi oğlu Hüseynqulu xana uduzduqdan sonra məcburiyyət qarşısında qalaraq ailəsi ilə birlikdə Qubaya, vaxtı ilə yaxın qohumu olan Fətəli xanın bağışladığı Amsar kəndinə köçməli olub. 1819-cu ildə Abbasqulu ağa general Yermolovun dəvəti ilə Tiflisə gələrək Qafqaz Baş Hərbi İdarəsində şərq dilləri tərcüməçisi vəzifəsinə təyin olunub. Azərbaycan elmi tarixində özünəməxsus yer tutan Abbasqulu ağa Bakıxanov “Qanuni-Qüdsi”, “Əsrarül-mələküt”, “Təhzibül-əxlaq”, “Eynül-mizan”, “Gülüstani-İrəm” kimi əsərləri ilə böyük şöhrət qazanıb. Dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və digər elmlərə aid əsərləri onun hərtərəfli bir alim olduğunu göstərir. Həmçinin Amerikanın kəşfindən və bu qitədən bəhs edən “Kəşfül-qəraib” və dövrümüzə gəlib çatmayan “Ümumi coğrafiya” əsərlərinin müəllifidir. Bakıxanov pedaqoji məsələlərlə də məşğul olub, uşaqların və gənclərin tərbiyəsi ilə əlaqədar mülahizələrini “Təhzibül-əxlaq” əsərində qələmə alıb. O, dərin əxlaqi-fəlsəfi məzmuna malik olan bu əsərində cəmiyyət haqqındakı fikirlərini bir sistem şəklində şərh edərək, gənclər arasında nəcib əxlaq normalarını təbliğ edib. Alimin ən dəyərli əsəri isə, heç şübhəsiz uzun illər boyu apardığı ciddi tədqiqatlar nəticəsində ərsəyə gəlmiş “Gülüstani-İrəm” əsəridir. Bu əsərlə o eyni zamanda Azərbaycan tarixşünaslığının əsasını qoyub. Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının tarixindən bəhs edən “Gülüstani-İrəm” faktlarla olduqca zəngindir. Müəllif əsəri yazarkən bir sıra arxeoloji tədqiqatlar aparmış, tarixi abidələrdən, köhnə binaların qalıqlarından, sikkələrdən, padşahların və xanların fərmanlarından, milli əfsanələrdən, dini kitablardan, “Avesta”dan, yaşlı nəslin nağıl və rəvayətlərindən, səyyahların yol qeydlərindən, gürcü və ləzgi salnamələrindən, çoxlu şərq mənbələrindən, qədim yunan, qədim Roma, Azərbaycan, Rus alimlərinin əsərlərindən istifadə etmişdir. Əsərin müqəddiməsində Azərbaycanın və Dağıstanın qısa coğrafi təsviri verilir, qədim yunan, ərəb və rus mənbələrinə istinad edilərək bu ölkələrin xalqlarının mənşəyi, dili və dinləri haqqında maraqlı məlumatlar yer alır. “Gülüstani-İrəm” əsəri özündə Nuhun tufanı, Yəcuc və Məcuc, skiflər, massagetlər, xəzərlər, Sasani hökmdarlarının Azərbaycandakı hakimiyyəti, İslam dövlətinin yaranması, ərəb qoşunlarının Azərbaycana gəlməsi, həmin dövrlərdə Şirvan və Dağıstanda baş verən hadisələr, monqol istilası, hülakülərin və teymurilərin hakimiyyəti, Səfəvi dövlətinin yaranması, Şirvanşahlar sülaləsi, “Gülüstan” adlı yerdə Rusiya və İran arasında sülh müqaviləsinin bağlanmasına qədər olan geniş bir tarixi dövrü əhatə edir. Bakıxanov 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması mərasimində tərcüməçi kimi iştirak edib. Qüdsi təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. Görkəmli alim 1847-ci ildə Məkkədən Mədinəyə gedərkən vəba xəstəliyindən vəfat edib və Vadiyi-Fatimə adlanan yerdə dəfn olunub. Allah rəhmət eləsin… Amin…

USTAC.AZ

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru

Поделиться ссылкой:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Oxşar

Published by Yazarlar.Az

Bir cavab yazın Cavabı ləğv et

SİZİN ÜÇÜN FAYDALI KEÇİDLƏR

KİTABLAR>> BİTİK.AZ

Oxuyur: Orxan Yusifcanlı

Zaur Ustacın “45” adlı seçmə şeirlər kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.

Təhsil Nazirliyi tərəfindən metodiki vəsaitə daxil olunmuş şeirlər – məktəbəhazırlıq qrupları üçün – Zaur Ustacın “Güllünün Şeirləri” kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.

Moskva Kremlini tikən məşhur şamaxılı memar Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli – Şirvanı haqqında Zaur Ustacın “Əliş və Anna” kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.

Zaur Ustacın “QƏDİMLİYƏ BÜRÜNMÜŞ YENİLİK” adlı seçmə şeirlər kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.

DİQQƏT
Hörmətli valideynlər və abituriyentlər!
Vaxt azalır!
Təbriz Tədris Mərkəzi mövcud şəraitlə əlaqədar olaraq dərslərin keyfiyyətini optimallaşdırmaq məqsədilə:

İyun ayının 1-indən etibarən gücləndirilmiş və sürətli təkrar dərs proqramı ilə abituriyent qəbulunu elan edir!
Dərslər canlı və fərdi şəkildə 1 saat müddətində keçiləcək!
Dərslər hər gün ardıcıl olaraq təşkil olunacaq!
Mövzu ətrafında uyğun yarpaq testlər və sınaq tapşırıqları yerinə yetiriləcək!
Dərslər peşəkar müəllim kollektivi tərəfindən keçirilir!
Övladlarınızın nəticələrinin yaxşılaşdırılmasını istəyirsinizsə, Sizi TTM-də gözləyirik!

ELAN YERLƏŞDİRMƏK İSTƏYƏNLƏR ÜÇÜN :

Əlaqə: 070-390-39-93

Zaur USTAC

Zaur Ustac 8 (14) yanvar, 1975-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Ağdam rayonunun Yusifcanlı kənd orta məktəbində almış, ardıcıl olaraq Bakı Dövlət Universitetində, Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq Məktəbində, Beynəlxalq İxtiraçılıq və Biznes İnstitutunda və Şamaxı Humanitar Kollecində davam etdirmişdir. Birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı və hal-hazırda ehtiyatda olan zabitdir. Zaur Ustac 1988-ci ildən etibarən dövri mətbuatda çıxış edir. AJB-nin üzvü olan Zaur Ustac “QIZIL QƏLƏM” mükafatı laueratı, “Yazarlar” jurnalının təsisçisi və baş redaktoru, 2019 – cu ildən Prezident Təqaüdçüsüdür. Zaur Ustac “Günaydın”(Ağçiçəyim), “İstəməzdim şair olum, hələ mən”, “Gülzar”, “Şehçiçəyim”, “Məhdud həyatın məchul düşüncələri”, “Mum kimi yumşalanda”, “Bayatılar”, “Balçiçəyim”, “Bərzəxdə”, “Gülünün şeirləri”, “Sevin ki, seviləsiz…”, “Qəlbimin açıqcası”, “Ustadnamə”, “Nişangah”, “Çəhrayı kitab”, “Zimistan” (1), “Ülyahəzrət” (2), “45”, “Qədimliyə bürünmüş yenilik”, yaradıcılığının 30 illiyi yubiley tədbirləri çərçivəsində nəşr olunmuş “Otuz ildir əldə qələm” kimi şeirlər kitablarının, görkəmli memar Şamaxılı Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli-Şirvaninin anadan olmasının 700 illiyi münasibəti ilə qələmə alınmış “Əliş və Anna” poemasının, “Usubcan əfsanəsi”, “Yaradanla baş-başa”, “Qələmdar” (3) adlı məqalə toplularının, 2019-20 tədris ilindən Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən məktəbəhazırlıq qrupları üçün nəzərdə tutulmuş “Məktəbə hazırlaşırıq” adlı iki hissəli metodik vəsaitin birinci, ikinci hissələrinə daxil edilmiş “Güllünün şeirləri” tədris vəsaitinin, üçüncü sinif şagirdləri, eyni zamanda yeni öyrənməyə başlayan istənilən yaş qrupundan olan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş “39 Həftə” – “39 Weeks” kimi tanınan məşhur ingilis dili üçün xüsusi proqramın və Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı Gizir Mübariz İbrahimovun əziz xatirəsinə həsr olunmuş “ Oriyentir ulduzu” (povest) kitabının müəllifidir.

ZAUR USTAC HAQQINDA PROFESSOR, TƏNQİDÇİ-ƏDƏBİYYATŞÜNAS QURBAN BAYRAMOV YAZIR:

Zaur Ustac – qələmdar olmaq missiyası
(Tənqidçinin xəfif eksklüziv münasibəti…)

Tanıdığım istedadlı gənclər sırasında olduqca işgüzar, zəhmətkeş, obyektiv, prinsipial, hər cür manipuliyasiyadan uzaq, sözə-qələmə bağlılıq, həssaslıq, sözü-qələmi müqəddəs hesab edən və bu müqəddəsliyi hər məqamda qorumağa çalışan, içində klassik, modern maarifçilik ruhu daşıyan, bir sözlə, qələmdar olmaq missiyasını Heraklsayağı çiyinlərinə götürən, yaradıcılığın Sizif cəfasına qatlaşan gənclərdən biri də Zaur Ustacdır. Olduqca səmimi, təvazökar qələmdardır və bu yeni sözü, yeni anlayışı da ədəbiyyat cameəsinə gətirən odur.

Zaur Ustacın müasir ədəbiyyatımızda vicdanlı, tərəfsiz, liberal – azad, sərbəst ədəbi davranışı təqdirəlayiqdir və deyərdim ki, yenidir, müasir ədəbi gəncliyə örnəkdir. Zaur Ustac radikalizmdən uzaq, sözün səmimiyyətinə sığınan qələmdardır. Zaur Ustac gənc olmasına baxmayaraq (hər halda məndən çox gəncdir), o, özündə elə bir yaradıcılıq gücü tapıb və ədəbi sifera yaratmağa müvəffəq olub ki, artıq onun özgür ədəbi nüfuzu, özgür yaradıcı çəkisi haqqında çəkinmədən danışmaq olar. Mənim qənaətim belədir və bu qənaəti ictimailəşdirməmək günah olardı. İstedadı və istedadlı ədəbi gücü məqamında görmək və qiymələndirmək, fikrimcə, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bizim ədəbi tənqid üçün belə yanaşma prioritet olmalıdır.

Zaur Ustac maraqlı həyat yolu keçib, hərbçidir, istefada olan zabitdir. Onda hərbçi peşəsindən ədəbi yaradıcılığına sızan bir yaradıcılıq intizamı, ədəbiyyata yansıyan hərbçi “geosiyasi marağı” olduğunu sezirəm. Yaxşı bildiyini müdafiə etmək, onu ədəbi fikrə gətirmək, yeni nəsilə, gəncliyə əlahiddə vətənpərvərlik ruhu aşılamaq və bu işi maarifçilik səviyyəsinə yüksəltmək – onun ən ümdə “geosiyasi marağı” budur və bu da yenidir. Və bu, Zaur Ustacda istək, arzu deyil, deyərdim ki, onun şəxsi xarakterinə tamamilə yad, amma yaradıcılığına xas olan ədəbi ambisiyadır, ədəbi-bədii fəaliyyətinin nüvəsini təşkil edən amildir, ona məxsus ədəbi statusdur. Elə buna görə də onun yaradıcılığı çoxsahəli, çoxyönlü, çoxsəsli, polofondur…

Zaur Ustacın ədəbi fəaliyyəti çağdaşlıqla bərabər, ən çox gələcəyə, perspektivə yönəlikdir. Onun yaradıcılığı, həm də yaxşı olacaq dərəcədə sosialyönümlüdür. Zaurun fəaliyyəti səmərəli fəaliyyətdir, praktik iş görür, həyatın olaylarından çıxış edərək özünün yazılarında olaya çevrilir, olay içində olay yaradır. Yaddaşı çağdaşlığa daşıyır. Bir az obrazlı desək, qədimliyə bürünmüş yenilikdir, istər ədəbi mövzüda, istərə də ədəbi janrda… Onun yaradıcılığı impultiv deyildir, ardıcıllıq, mütəmadilik, məqsədyönlülük, prinsipiallıq üslubunu, yazı-mövzu yönümünü-yöndəmini şərtləndirən amillərdəndir. Ona görə də Zaur Ustacın yaradıcılığı bezdirici deyil, maraq doğurur, fəaliyyətə sövq edir, ədəbi zərurət olur…

Zaur Ustacın ədəbi fəaliyyətinin bir yönü də onun mövzu seçimidir. O, əksərən baxımsız qalmış, gözdən-könüldən iraq salınmış, unudulmuş yox, unutdurulan mövzulara da ürəklə, cəsarətlə göz yetirir, necə deyərlər, kölgədə saxlanılan həqiqətləri gün işığına çıxarır, yaddaşları dirildən kitaba çevirir. Bu da onun vətənsevərliyini fərqləndirən cəhətlərdəndir. Çünki o, sosial-ictimai maraqla mənəvi marağın kəsişmə bucağını müəyyən etməyi bacarır. O, ədəbi ştamplardan uzaqdır. Tarixi-mənəvi müstəvimizdə gəzişmələr edir. Maraqlı, aktual bədii konsepsiyalar, orijinal ədəbi konfiqurasiyalar axtarışındadır. Total azərbaycançılıq tərəfdarıdır. Bütün bunları, – hələ bizim sosial durumumuzu əyən bazar iqtisadiyyatının ərkəsöyün diqtəsi dövründə etməyin çətinliyini demirəm, – əzabını, məşəqqətini göz önünə gətirin… Amma şükürlər ki, onda qara duyğular yoxdur, dan şəfəqinin duruluğu, lacivərdliyi var. Bir də ki, onun yazılarında hər şeyi öz adı ilə çağırmaq istəyi üstündür və bu, ədəbi yaradıcılıq üçün vacib şərtlərdəndir. Yazıçı məşşatə olmamalıdır.

Zaur Ustacın qələmi kənarda yox, özəkdə, nüvədə gəzişmələr edir. O, həmişə çalışır ki, standart və ehkamlar yaradıcılığına yansımasın. Diqqətimi çəkən müsbət bir cəhət də odur ki, Zaur Ustac azərbaycançılıqla türkçülüyün sinergizmindən çıxış edir, yəni söhbət sosial-fəlsəfi mənada özünütəşkildən gedir. Burada eyniyyət yox, biri-digərinin qüvvətləndiricisi olmaq şərtdir. Yəni, türkçülük və azərbaycançılıq biri-digərinin tərkibidir, amma biri o biri deyil, hər ikisi müstəqildir. Bunların dərkində paralellik və ya qəti oxşarlıq axtarmaq sosiallaşmada ziyanlıdır, bu metodda qeyri-xəttilik üstündür (Lütfi Zadə metodu). Zaur Ustac ədəbi-metodoloji cəhətdən sinergetik yanaşma paradiqmanın metodoloji plüralizminə daha çox meyillidir. Əlbəttə, bu, onda hələ rüşeym halındadır, amma inanırıq ki, təməldə olan dinamikadadır, inkişafdadır. Belə ki, ədəbi yaradıcılıq mexanizmlərin ardıcıl fəaliyyətini nəzərdə tutan bu metod, insan varlığının hərtərəfli inkişafı, şəxsiyyətin özünüifadə və özünütəsdiq imkanları və bütövlükdə yaradıcılıq qabiliyyətlərinin reallaşdırılması üçün ən əlverişli şərait yaradır. Zaur Ustacda türkçülüyü və azərbaycançılığı təkcə qanla, soyla bağlamır, həm də şüurla bağlayır. Bu, əslində, Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun konsepsiyasıdır. Biz qanla, soyla türkük, amma şüurla, düşüncəcə, təfəkkürcə Azərbaycanlıyıq! Bu, populizm deyil, həqiqətdir!

Zaur Ustacın qələm yoldaşları yazılarında orijinallığı qeyri-ənənəvi yollarda axtarırlar, amma onun məni qane edən cəhətlərindən biri də ənənvi yolda qeyri-adiliyi tapmaq və müxtəlif ədəbi ölçülərdə (deyək ki, janrlarda) şərh etmək bacarığıdır. Xalq həyatının müxtəlif məqamlarında, ən ağır anlarında, millətin şərəf və ləyaqəti naminə ayağa qalxmış, onun oğulları vətən yolunda qorxmadan dirigözlü ölümə gedən, “şər yuvalarına”, az qala əliyalın hücum çəkən oğulları – kişiləri, ərənləri, igidləri barəsində (məsələn, mərdliyin, igidliyin, qəhrəmanlığın oriyentir ulduzu olan Mübariz İbrahimov haqqında) bədii-publisist yazıları da belə xoş məramın nəticəsində ortaya gəlir, “yazıya pozu yoxdur” yaddaşına çevrilir, yaddaş kitabı olur: “Oriyentir ulduzu” (povest), “Gülünün şeirləri”, “Otuz ildir əldə qələm”, “Əliş və Anna” (poema), “Sevin ki, seviləsiz”, “Qəlbimin açıqcası”, “Çəhrayı kitab” və s. kimi iyirmidən çox kitabı kimi… Doğrudan da bu kitabları bir yerə cəm etsək, elə adını “Qəlbin açıqcası” qoyardım, çünki bu əsərlərin, demək olar ki, hamısı Zaur Ustacın oxucuya ünvanladığı ədəbi-bədii açıqcalardır, özü də səmimiyyətlə yoğrulmuş, ürəkdən, qəlbdən süzülüb gələn gizlinlər yox, məhz açıqcalar. Bir bayatısında dediyi kim, onun “can evindən qopub düşən” namələrdir. Bundan əlavə, o, ümumtəhsil məktəbləri üçün metodik vəsaitlərin, dərsliklərin, proqramların da maarifçi müəllifidir.

Bu məqamda, onun milliliyə, vətənsevərliyə, yurdabağlılığa söykənən bilgisi, axtarış və tapmaq şövqü məmnunluq doğurur. Bu, əslində, müasir Azərbaycan zehniyyətinin bənzərsiz xüsusiyyətindən irəli gəlir – unutqanlıq sindiromundan qurtuluş yolunu tapmaq və bunu şahrah yola çevirmək cəhdi. Bunu mənəvi ehtiyacları ödəyən, əsrarəngiz Azərbaycan ruhunu bərpa edərək epik bir prinsipə çevirmək cəhdi kimi də qəbul etmək olar. Əslində, indi bu prinsipi yaratmağa əşəddi ehtiyac var! Mənə elə gəlir ki, Zaur Ustac müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın, xüsusən, tarixi mövzularda qələmə alınan nəsr nümunələrinin yaratdığı ovqatdan güc alır, “Əliş və Anna” poemasında olduğu kimi, özünün istehlak enerjisinə çevirir, bu günün praqmatizmindən çıxış edir, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, qədimliyə bürünmüş yenilik yaradır.

Gerçəyi dərk etməyin üsulu təkcə ağılla deyil, gərək ürəklə – hiss və duyğuylarla da dərk edəsən. Bu cəhət, hələlik embirional səviyyədə onun bədii təfəkkürünün dominantına çevrilməyə başlayıb və inanıram ki, tam dominantlıq alınacaq. Zaur Ustacın bir xoş prinsipi də var, ətrafına, mühitinə əlindən gələn yaxşılığı et! Bu deviz onundur: ”Yaxşılıq əlindən gəlmir, heç olmasa pislik eləmə!” O, həyatının bu çağına qədər hər cür formatda təzahür edən, min bir cildə girən pisliyə qarşı Ustac qələmini sipər edərək Qələmdar olmağı bacarıb, qələmin yükünü, sözün müqəddəsliyini dərk etdiyindəndir ki, “Söz müqəddəsdir” şeirində yazır:

Gəldin bu aləmə, ərkanı gözlə,
Yaxşı bax ətrafa, dövranı izlə,
Ustac əmanəti, aram ol sözlə,
Qələmlə elə yaz, qoy izi düşsün.

Zaur Ustacın (Mustafayev Zaur Mustafa oğlunun) 45 yaşı var, ardıcıl olaraq Bakı Dövlət Universitetində, Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq Məktəbində, Beynəlxalq İxtiraçılıq və Biznes İnstitutunda və Şamaxı Humanitar Kollecində təhsil alıb. Birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı və hazırda ehtiyatda olan zabitdir. 1988-ci ildən yaradıcılığa başlayıb, 32 ildir ki, ədəbi cameənin əli qələmli nümayəndəsidir. Ləqəbi “Ustac”dır; AJB-nin üzvü, “Qızıl Qələm” mükafatı laueratı, “Yazarlar” jurnalının təsisçisi və baş redaktoru, “Ustac.az” fərdi inkişaf və yaradıcılıq mərkəzi”nin təsisçisi, naşir, müasir dövrün maarifçi-demokratıdır. İntellektualdır, kreativ təfəkkürlü, qüvvətli və sağlam məntiq sahibidir. Mən onu təmiz qəlbli, doğru sözlü, mətanətli, tam mənası ilə dürüst, fikir və yoluna dərin bir inam bəsləyən, fədakar bir gənc yazıçı-publisist, şair, nasir, tərcüməçi, naşir, ən ümdəsi, ziyalı kimi görür və belə də qiymətləndirirəm… Və bir yazıçı olaraq Zaur Ustacın gələcək çəki-düzənini bu sadaladıqlarımda, konkret mövqeində, QƏLƏMDARLIĞINDA görürəm. Eyni zamanda, toz qonmayan Qələmdar qürurunda, təmkinində görürəm! Çünki bilirəm ki, təmkin və qürur mənəviyyatı hər zaman bütün fəsadlardan, yanlışlıqlardan qoruyar… ALLAH QORUSUN!

Бакиханов Аббас-Кули-ага

Бакиханов Аббас-Кули-ага Бакиханов Аббас-Кули-ага (псевдоним ‒ Гудеи) (21.6.1794, с. Амираджаны, близ Баку, ‒ 1847, г. Куба, Азербайджан), азербайджанский учёный и писатель. Родился в семье бакинских ханов. С 1819 служил переводчиком восточных языков при губернаторе в Тифлисе. В 1826‒1829 участвовал в войнах России с Ираном и Турцией, в русско-иранских переговорах в Туркманчае. Был широко образованным человеком, знал несколько языков, восточную литературу и философию. Горячий поборник культурного сближения Азербайджана с Россией, был близок с А. С. Грибоедовым, А. А. Бестужевым (Марлинским), В. К. Кюхельбекером, М. Ф. Ахундовым, Х. Абовяном, А. Чавчавадзе и др.; в Петербурге познакомился с А. С. Пушкиным. Б. выступал в защиту привилегий феодалов, но наряду с этим осуждал карательные действия царских властей против восставших крестьян Кубинской провинции в 1837. В 1841 закончил труд по истории Северного Азербайджана с древнейших времён до 1813 («Райский цветник», опубл. 1926). В освещении исторического процесса Б. был идеалистом. Б. принадлежат научные труды по педагогике и философии, по фонетике, морфологии и синтаксису языка фарси, по астрономии и географии. В сочинении «Тайна ангелов» Б. познакомил мусульманский мир с основами учения Коперника.

Б. ‒ автор произведений в стихах и прозе. В сатире «Обращение к тавризцам» он обличал иранских правителей и духовенство. В рассказе «Книга об Аскере» говорил о свободе любви и выступал против предрассудков. В «Книге наставлений» и этическом трактате «Улучшение нравов» критиковал отсталость и суеверия, пропагандировал просвещение. Б. ‒ один из зачинателей новых жанров (новелла, реалистическая бытовая поэма). Он ввёл в литературу образ «маленького человека».

Соч.: Бэдии эсэрлэр, Бакы, 1964.

Лит.: Агаян Ц. П., А. Бакиханов, Б., 1948; Касим-заде Ф., Аббас-кули Ага Бакиханов (Гудси). Жизнь и творчество, Б., 1958; Современники о Бакиханове. Сб., Б., 1959; История Азербайджана, т. 2, Б., 1960. с. 102‒107.

И. М. Гасанов, И. В. Стригунов.

Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия . 1969—1978 .

• Бакинское ханство
• Баккара (город во Франции)

farizkhalilli

Hacı Abbasqulu Ağa Bakıxanovun həyatında və yaradıcılığında təsəvvüf və sufilər

Oktyabr 4, 2009 farizkhalilli tərəfindən

Fariz Xəlilli

Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi işçisi

Azərbaycanın elm xadimləri içərisində Abbasqulu Ağa Bakıxanovun (1794-1846) özünəməxsus yeri vardır. O, ensiklopedik biliyə malik olub, tarix, dil-ədəbiyyat, coğrafıya, fəlsəfə, məntiq, astronomiya elmlərindən bəhs edən əsərlərin müəllifidir. A.A.Bakıxanovun həyatı, fəaliyyəti və əsərləri görkəmli alimlərimiz tərəfindən tədqiq olunmuş, haqqında kitablar nəşr edilmişdir. Bununla yanaşı, A.A.Bakıxanovun elmi-ədəbi fəaliyyətinin, irsinin təsəvvüflə bağlılığı haqqında az yazılmışdır. Bəzən bu mövzuya toxunulmamış, bəzən inkar edilmiş, bəzən təsəvvüflə bağlı olduğunu dünyagörüşünün ziddiyyətliliyi ilə əlaqələndirmişlər. Mərhum Ənvər Əhmədov A.A.Bakıxanovun fəlsəfi dünyagörüşünü şərh edərkən bu məsələyə diqqətlə yanaşmışdır.

A.A.Bakıxanov nəzm əsərlərində təsəvvüflə bağlı çoxlu sayda sözlər (həqiqət, mərifət, yol, fəna, bəqa, hal, sirr, eşq, məhəbbət, saqi, mey, şərab, kəşf, nəfs, aşiq, məşuq, vəhdət və s.) işlətmişdir. Bəzən təsəvvüfi mənada işlətdiyi anlayışların mənasını da açıqlamış, bu mənalar arasındakı ayrılığı incəliklə izah etmişdir:

Bir mey istər, qüvvət verə o mey dinə, ağıla,

O mey yox ki, onunla din, ağıl, hünər dağıla.

Nəsr formasında yazılmış “Təhzibi-əxlaq” əsəri əxlaq məsələlərinə həsr olunsa da, müəllifin təsəvvüfi baxışları burada da ön plandadır. O, tez-tez sufilərdən (Sənai, Mövlanə, Sədi, Qasımi-Ənvar, Hafiz, Şəbüstəri və b.) iqtibaslar gətirir, onların əxlaqın gözəlliyinə dair yazdıqlarını təqdir edir. Hakim Sənai (1070-1140/41) A.A.Bakıxanovun daha çox müraciət etdiyi sufidir ki, Əbdürrəhman Cami (1414-1492) onun haqqında yazmışdır: “Sufilər tayfasının ən böyük şairlərindəndir. Sufilər, sözlərini qüvvələndirmək üçün bu şəxsin şeirlərindən daim dəlil və şahid olaraq istifadə etmişlər”. Əsərinin xatimə hissəsində A.A.Bakıxanov təsəvvüfi görüşlərini daha qabarıq vermişdir:

Mərifət ücün eşqdən başqa həqiqi yol yoxdur,

Hər məqama ancaq bu yolla gedib çatmaq olur.

Hər kəs həqiqət və mərifətə, fəna və bəqa aləminə eşq və məhəbbət ilə yetişə bilər. Eşqin məskəni kimi ürəyi həmişə təmiz, pak saxlamaq, onu nəfsani pisliklərdən qorumaq lazımdır. Orada o, Allahın nurlarını, bütün şeylərin həqiqətini əks etdirər.

Beləliklə, A.A.Bakıxanovun sufilərin “vəhdəti-vücud” anlayışını qəbul etdiyi aydın görünür. Hətta məşhur “vəhdəti-vücud” alimlərindən İbnül Fəridə (v. 1234) yönələrək

İbn əl-Fərid kimi fürsət tapa bilsəm mən hərgah,

Xalqı yeni xəbərlərdən eyləyərdim mən agah,

A.A.Bakıxanovun əsərlərində elmi ciddilik və səmimilik vardır. O, Quran ayələrinə və hədisi-şəriflərə tez-tez müraciət etmiş, Şərq və Qərb mütəfəkkirlərinin dəyərli fikir və ideyalarından bəhrələnmişdir.

Müasir dövrdə belə əhəmiyyətini itirməyən və getdikcə çiçəklənən təsəvvüf elminin müxtəlif məsələləri haqqında A.A.Bakıxanovun əsərlərində bəhs etməsi, zənnimizcə, klassik irsimizə varislik hisslərindən doğmuşdur. Təsəvvüfi görüşlərini nə qədər aydın acıqlasa da, onun sufi olub-olmaması qaranlıq məsələdir.

Bütün tədqiqatçılar A.A.Bakıxanovun təsəvvüfi əsərlərini daha çox “Gülüstan” elmi-ədəbi məclisindən sonra yaratdığını dönə-dönə vurğulamışlar. Bu, həqiqətən, belədir. Belə ki, sufilərin dünyagörüşünə Sənainin, Ruminin, Sədinin, Hafizin, İbnül Fəridin, Şəbüstərinin, Caminin əsərlərini oxuduqdan sonra rəğbət bəsləyən A.A.Bakıxanov bu dəfə öz dostlarının simasında əsl sufilərə rast gəlmişdir. Həm Abdulla əl-Qadari, həm də Tahircanlı Əmirəli nəqşibəndi şeyxləri olub, “Gülüstan” elmi-ədəbi məclisinin bizə məlum olan üç üzvündən ikisidir.

Məlumdur ki, 1835-ci ildə A.A.Bakıxanov məzuniyyətə çıxmış, Qubanın Amsar kəndində, atasının malikanəsində yaşamağa başlamışdır. Həmin illərdə Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Abdulla əl-Qadari və Əmirəli Tahircanlının iştirakı ilə “Gülüstan” elmi-ədəbi məclis təşkil olunmuşdur. Məclisin təşkil olunmasında əsas məqsəd dini elmlər (xüsusən təsəvvüf) və sufi ədəbiyyatı ətrafında müzakirələr aparmaq idi. Burada klassik şairlər, sufilər mütaliə edilir, onlara nəzirələr yazılır, yaxşı şer yazmaq məqsədilə yarışlar təşkil olunur, fəlsəfi söhbət və mübahisələr aparılırdı. Bu baxımdan, “Gülüstan” elmi-ədəbi məclisinin şeirimizin tarixində müəyyən yeri var və sonrakı şer məclislərinin başlanğıcıdır.

Abdulla əl-Qadarinin (Hacı Molla Abdulla Axund) “Gülüstan” elmi-ədəbi məclisində iştirak etdiyini ilk dəfə Firidun bəy Köçərli göstərmişdir.

Zənnimizcə, onun mənbəsi Həsən əl-Qadari olmalıdır. Sonrakı müəlliflər onu, sadəcə, xatırlamış, fəaliyyətinə isə toxunmamışlar. Abdulla əl-Qadari haqqında nisbətən dolğun məlumatı Mövlud Yarəhmədov vermiş, nəqşibəndiyyə mürşidi olduğunu isə qeyd etməmişdir.

Abdulla əl-Qadari “Asari-Dağıstan” əsərinin müəllifi olan Həsən əl-Qadarinin (1834-1910) atası, nəqşibəndiyyə mürşidi Şeyx Molla Məhəmməd Yaraqlının (1777-1839) qızı Hafizənin həyat yoldaşıdır. O, atası Qurbanəli əl-Qadaridən və Mahmudkəndli Səlim əfəndidən zahiri bilikləri öyrənmiş, Şeyx Molla Məhəmməd Yaraqlıya intisab etdikdən sonra nəqşibəndiyyə təriqətinin sirlərinə vaqif olmuşdur. 1829-cu ildə öz mürşidi ilə Avarıstana köçmüş, daim şeyxinin mənəvi xidmətində durmuşdur. Məhəmməd Yaraqlının qızı ilə evlənmiş, 1834-cü ildə oğlu Həsən doğulmuşdur.

1835-ci ildə Abdulla Əlqadari digər nəqşibəndiyyə şeyxi Tahircanlı Əmirəli ilə Amsarkəndində Abbasqulu Ağa Bakıxanovu ziyarət etmiş, burada “Gülüstan” məclisinin əsasını qoymuşdur. O, Abbasqulu Ağa Bakıxanovun səxsi kitabxanasındakı Təftəzani Sadəddin Məsud ibn Ömərin “Mütəvvəl şərhi-təlxis” (ərəb dilində), Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüara” (fars dilində), Abbasqulu Ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərlərinin üzünü köçürmüşdür. Abbasqulu Ağa Bakıxanov ona nəqşibəndiyyə böyüklərindən Əlişir Nəvainin (v. 1501) “Çahar divan”ını (özbək dilində) bağışlamışdır.

1838-ci ildə Əlqadar kəndinə qayıdan Abdulla Əlqadari burada mədrəsə açmışdır. Mədrəsənin açılmasında Abbasqulu Ağa Bakıxanovun yeznəsi qazıqumuqlu Mirzə Məhəmməd xan yaxından köməklik göstərmişdir. Mədrəsədə Abbasqulu Ağa Bakıxanovun əsərlərinin də tədris edildiyini güman etmək olar. Sonralar şeyxin oğlu Həsən Əlqadari “Asari-Dağıstan” əsərini məhz “Gülüstani-İrəm”in təsiri altında və ona istinadən Azərbaycan türkcəsi ilə yazmışdır.

1846-cı ildə Abbasqulu Ağa Bakıxanov Abdulla Əlqadari və Əmirəli Tahircanlı ilə birlikdə Şərq səfərinə çıxır. Bu məqsədlə onlar İranda, Osmanlıda olmuş, Məkkədə Kəbəni ziyarət etmiş, Mədinəyə yollanmışlar. Lakin Abdulla Əlqadari Fatimə vadisində dostlarını – Abbasqulu Ağa Bakıxanovu və Əmirəli Tahircanlını vəba xəstəliyinin yoluxması nəticəsində əbədi itirmişdir.

Abdulla Əlqadari vətənə qayıtmış, Əlqadar mədrəsəsində tədris fəaliyyətini davam etdirmişdir. O, 1861-ci ildə Əlqadar kəndində vəfat etmişdir.

Əmirəli Tahircanlının “Gülüstan” elmi-edəbi məclisində iştirak etdiyini ilk dəfə Mövlud Yarəhmədov göstərmişdir. Onun mənbəsi Abdulla Əlqadarinin nəvələri Hüseynov Əbdülkərim, İmam və Nəcməddinin söhbətləri olmuşdur.

Əmirəli Tahircanlı 1790-cı ildə, Quba xanlığının Tahircanlı kəndində (Qusar rayonu) anadan olmuşdur. İlk təhsilini Qubada mədrəsədə almışdır. Burada Abbasqulu Ağa Bakıxanovla birlikdə oxuduğu rəvayət olunur. Təhsilini bitirdikdən sonra Yaraq kəndinə gedərək Molla Məhəmmədə intisab etmiş, onun mənəvi xidmətində durmuş, çar hökumətinin yaratdığı çətinliklərə səbr etmiş, nəqşibəndiyyə təriqətində irşad etmək üçün icazənamə almışdır. Şeyxin qardaşı qızı Məmunə ilə evlənmiş, Yaraq mədrəsəsində müəllimlik və rəhbərlik etməyə başlamışdır. 1829-1832-ci illərdə Rusiyanın ayrı-ayrı quberniyalarında sürgün həyatı keçirmişdir. Vətənə qayıtdıqdan sonra mədrəsədəki fəaliyyətini davam etdirmişdir. Abbasqulu Ağa Bakıxanov ilə eİmi-ədəbi əlaqələri “Gülüstan” məclisinin fəaliyyətində 1835-ci ildən özünü göstərmişdir. 1846-cı ildə Fatimə vadisində vəfat etmişdir.

Beləliklə, bütün bu qeyd olunan faktlardan Abbasqulu Ağa Bakıxanovun sufizmə meyl etdiyi, nəqşibəndiyyə şeyxlərinə rəğbət bəslədiyi görünür.

Nəşr olunduğu yer: “Elm” qəzeti, 31 mart 2004-cü il, s. 12