Press "Enter" to skip to content

Kompyuter arxitekturasining umumiy tushunchasi

Neyman arxitekturalı istənilən kompüter iki hissədən – mərkəzi və periferiya hissələrindən – ibarət olur. Mərkəzi hissə HMQ (hesab/məntiq qurğusu), İQ (idarəetmə qurğusu) və daxili yaddaş qurğusundan ibarətdir. Periferiya hissə isə giriş qurğuları, çıxış qurğuları, xarici yaddaş qurğuları və idarəetmə pultundan (fərdi kompüterlərdə olmur) ibarətdir.

Kompüterlrin arxitekturası

Fərdi kompüterin əsas hissələri onun sistem bloku, monitoru, klaviaturası və mausudur.

Yalnızca bu qurğuların olması istifadəçinin kompüterin imkanlarından, demək olar ki, tam istifadəsinə şərait yaradır. Biz kompüterə klaviatura və mausun köməkliyi ilə əmrləri və verilənləri daxil edib nəticələrin monitorda xaric olunduğunun şahidi oluruq. Lakin əmr və verilənlərin daxil olunması üçün əvvəlcədən müəyyən bir proqram işlək vəziyyətdə olmalıdır. Belə ki, kompüterdə iş görmək üçün onun yalnız qurğuları kifayət etmir. Qurğuların işini təmin edən və kopmüterlə istifadəçi arasındakı dialoqu təşkil edən, həmçinin istifadəçinin məsələsinin həllini həyata keçirən proqramlardır. Proqramlar kompüterin yaddaş qurğularında saxlanılır. Odur ki, bizim işimiz proqramı sadəcə “çağırmaq”dır. Amma gördüyünüz kimi yuxarıda adlarını çəkdiyim əsas hissələr arasında yaddaş qurğusundan söz açılmadı. Bəlkə, haqqında danışılacaq başqa qurğular da var? Monitor, klaviatura, sistem bloku və maus, bəlkə də, fərdi kompüterin sadəcə görünən hissələridir?

Bəli, fərdi kompüterin işini təmin edən digər qurğular da mövcuddur və onların bir çoxu sistem blokunun içərisində yerləşir. Sistem blokunu açmış olsaq orada çoxlu sayda hissələrin olduğunu görərik. Onlardan qida bloku, sərt maqnit disk, ana kart və onun üzərində olan mərkəzi prosessor və əməli yaddaş qurğusu bütün fərdi kompüterlərdə mütləq mövcuddur.

Sərt maqnit disk

Bəs, bu qədər qurğu nə üçün lazımdır? Bu qurğuların nə üçün lazım olduğunu bilmək üçün kompüterlərin arxitekturası ilə tanış olmaq lazımdır. Bəs, arxitektura nədir?

Hesablama tarixinin ən böyük hadisəsi 1944-45-ci illərdə reallaşan verilənlərin və verilənləri idarə edən əmrlərin məntiqi olaraq eyni olması və eyni yerdə saxlanıla bilməsi konsepsiyası olmuşdur. Kompüter layihəsi fon Neyman arxitekturası adlanan, bugünün kompüterlərinin də əsasını təşkil edən bu prinsip üzərində hazırlanmışdır. Baxmayaraq ki, pinsip atom bombası hazırlanması üzərində işləyən parlaq riyaziyyatçı Con fon Neymanın şərəfinə adlandırılmışdır, amma güman edilir ki, orijinal ideya Presper Ekert və Con Moçlinin adı ilə bağlıdır. “Fon Neyman arxitekturası” termini isə 30 iyun 1945-ci ildə fon Neymanın “EDVAC-da Hesabatın Birinci Layihəsi” yazısından meydana çıxmışdır.

1936-cı ildə Alan Turinq yazısında “universal hesablama maşını” (indi isə universal Turinq maşını adlandırılır) adlandırdığı hipotetik maşında əmr və verilənlərin birlikdə saxlanılmasını təsvir etmişdir. Eyni ildə Konrad Zuse də müstəqil şəkildə bu haqda yazı yazmışdır.

Fon Neyman arxitekturasının əsas xarakteristikası informasiyanı emal edən hissələrin informasiyanı saxlayan hissələrdən ayrı olması idi. Bu isə fon Neyman arxitekturasının beş komponentini ayırd edir:

§ Verilənləri və əmrləri saxlayan yaddaş qurğusu

§ Verilənlər üzərində hesabi və məntiqi əməliyyatlar apara bilən hesab/məntiq qurğusu

§ Ətraf aləmdən verilənləri kompüterə daxil edən giriş qurğusu

§ Kompüterin içərisindəki nəticələri ətraf aləmə daşıyan çıxış qurğusu

§ Bütün digər komponentlərin düzgün işləməsini təmin etmək üçün rejissor rolunu oynayan idarəetmə qurğusu

Fon Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

– Kompüterin işləməsi üçün proqram lazımdır

– Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır

– Əmrlərlə verilənlər arasında heç bir fərq yoxdur

– Verilənlərin təyin edilməsi proqram səviyyəsində aparılır

Kompüterin arxitekturası proqramın məntiqi icrasına birbaşa təsir edən atributları əhatə edir. Kompüterin strukturu anlayışı isə onun komponentlərinin bir-biri ilə əlaqələrini təyin edir.

Neyman arxitekturalı istənilən kompüter iki hissədən – mərkəzi və periferiya hissələrindən – ibarət olur. Mərkəzi hissə HMQ (hesab/məntiq qurğusu), İQ (idarəetmə qurğusu) və daxili yaddaş qurğusundan ibarətdir. Periferiya hissə isə giriş qurğuları, çıxış qurğuları, xarici yaddaş qurğuları və idarəetmə pultundan (fərdi kompüterlərdə olmur) ibarətdir.

Kompyuter arxitekturasining umumiy tushunchasi

Kompyuter arxitekturasining umumiy tushunchasi

  • Kompyuter muhandisligida, kompyuter arxitekturasi deganda – funksionallilikni, tashkil etish va kompyuter tizimlarini joriy etishni tasvirlash uchun qoidalar va usullar toplamidir. Ya’ni ko’rsatmalar to’plamining arxitekturasini, mikroarxitekturani, mantiqiyloyihalash va ularnijoriy etishni o’z ichiga oladi.

Kompyuter avlodlari

  • 1-avlod: 1945 – 1955
    • perfokartalar
    • tranzistorlar
    • Integral sxemalar
    • PK va ishchi kompyuterlar

    1-avlod (1945-1955)

    • Dasturlash mashina tilida bajarilgan;
    • Operatsion tizim bo’lmagan;
    • Dasturlash va texnik xizmat ko’rsatish jarayoni bir guruh odamlar tomonidan bajarilgan;

    2-avlod (1955-1965)

    • Transiztorli;
    • Ishonchli;
    • Faqat hukumat, universitet va katta tashkilotlar uchun mo’ljallangan.
    • Mobil perfokartali;
    • Ilmiy va texnik xisoblashlar uchun;

    3-avlod (1965-1980)

    • Kichik o’lchali elektron elementlardan tashkil topgan va silikon chiplardan, yarim o’tkazgichlardan foyalanilgan;
    • 2-avlodga nisbatan tezkor;
    • Yuqori darajadagi dasturlashni qo’llab quvvatlaydi;
    • Magnit xotirali;

    4-avlod (1980-1990)

    • Mikroprosessorlarga asoslangan tizimlar;
    • Oldingi avlodlarga nisbatan arzon;
    • Tezligi, aniqligi, ishonchligi yuqori;
    • O’lchami kichik;
    • Sovutish tizimi mavjud;
    • Quvvat iste’moli kamroq;
    • Har bir foydalanuvchi uchun mo’ljallangan;

    5-avlod (1990- )

    • Ko’p prosessorli;
    • Sun’iy ong bilan jihozlangan;
    • Sxemalari optik signalda ishlaydi;
    • Elementlar dasturga asoslangan;
    • Xotira o’lchmi katta;
    • Magnitli chiplar;
    • Kompyuterning ish jarayonini boshqarish uchun har qanday tilda avtomatik ovoz bilan boshqarish mumkin.

    Kompyuter turlari

    • Supercomputer – katta xajmli ma’lumotlarni saqlash, tezkor ishlov berish maqsadi uchun ishlab chiqilgan, foydalanuvchilar uchun mo’ljallanmagan.
    • Mainframe – ro’yxatga olish, statistika, korxona resurslarini rejalashtirish va moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun katta korxonalar va davlat tashkilotlari tomonidan foydalaniladi.
    • Server Computer – maxalliy va xalaqaro darajadagi komputerlarni ma’lumot bilan ta’minlaydi.
    • Workstation Computer– texnik va amaliy ilovalarni ishlab chiqish uchun foydalaniladi.
    • Personal Computer – umumiy maqsadga qaratilgan va bitta foydalanuvchilarga foydalanadigan arzon kompyuterlar.
    • Microcontroller – chipdagi kompyuter tizimi bo’lib, kamida bitta vazifani bajaradi.
    • Smartphone – o’rnatilgan kompyuterli mobil telefon, so’zlashuvdan tashqari boshqa ko’plab vazifalarni bajaradi

    Kompyuter turlari

    • Supercomputer.
    • Mainframe.
    • Server Computer.
    • Workstation Computer.
    • Personal Computer or PC.
    • Microcontroller.
    • Smartphone.

    Kompyuter arxitekturasi va tashkil etilishining tamoyillari

    • Kompyuter arxitekturasi qo’yilgan vazifalarni amalga oshirish ketma-ketligini to’liq qamram olish orqali loyihalanadi. Y’ani ishlash tezligi, xotirasi, operatsion tizimi, yuklanadigan vazifalari va x.k. Kompyuterlar bir nechta 1000 – 1000 000gacha tranzistorlardan foydalaniladi.
    • Kompyuter arxitekturasi ma’lumot ishlash ko’rsatgichi va texnik talablarga mos keladi.

    Kompyuterlarning asosiy ko‘rsatkichlari

    • Imkoniyati;
    • Javob qaytarish vaqti;
    • Ishlash tezligi;
    • Kanal sig’imi (M/G/Tbayt);
    • Kechikishi;
    • Polosa kengligi;
    • O’tkazuvchalik qobiliyati;
    • Samaradorligi;
    • Quvvat iste’moli;
    • ………

    Açıq Kompüter Arxitekturası Nədir

    Memarlıq, kompüter sistemlərinin dizaynında təməl bir prinsipdir, bu müddət proqram təminatına da aiddir. Açıq bir memarlıq cihaz xüsusiyyətlərinə pulsuz giriş deməkdir. IBM PC – ilk açıq memarlıq kompüteri

    Açıq memarlığın yaranması

    Ötən əsrin səksəninci illəri dördüncü nəsil kompüterlərin yaranması və fərdi kompüterlər dövrünün başlanğıcı ilə yadda qaldı. 1981-ci ildə tarixdə ən çox satılan fərdi kompüter halına gələn IBM PC buraxıldı. Bu modelin müvəffəqiyyətinin səbəbləri ilk dəfə tətbiq olunan açıq memarlıq prinsipindədir. Bütün kompüter layihələri ictimai məkanda idi. Bu, digər istehsalçılara uyğun komponentlər və periferiklər istehsalına başlamağa imkan verdi.

    IBM PC üçün elektron sxemlər daxil olmaqla bütün dizayn sənədləri, açıq bir memarlığın ilk nümunəsi olan təxminən 50 dollar dəyərində bir kitab şəklində nəşr olundu.

    Daha sonra, spesifikasiyaların yayımlanması qərarı IBM-i mənfi təsir etdi, çünki IBM-ə uyğun nüsxələr çox aşağı qiymətlərlə ortaya çıxdı. Ancaq orta istifadəçi bundan yalnız bəhrələndi.

    Açıq memarlıq prinsipləri

    IBM-in açıq arxitekturası kompüter avadanlığı və proqram təminatı ilə əlaqəli bir sıra standartlara aiddir. Məsələn, cihazların ünvanlanması, BIOS-un olması və onu saxlamaq üçün dəyişkən olmayan yaddaş, prosessorun kəsilmələrinin təşkili və s. Ancaq əsas prinsip, blok-modul quruluş deyilən qurucu hissələrin birləşdirilməsidir. Fərdi kompüter müəyyən bloklardan ibarətdir, bunların bir dəsti istifadəçi tərəfindən müstəqil olaraq dəyişdirilə və ya əlavə edilə bilər.

    İlk fərdi kompüterlər çap edilmiş bir lövhə, prosessor daxil olmaqla bir çipset, birləşdirən kabellər və bir disket sürücüsü ilə göndərildi. İstifadəçi yalnız bir kompüter qurmalı deyil, bunun üçün də proqram yazmalı idi.

    Bloklar, sistem avtobusu vasitəsilə bir-biri ilə və mərkəzi prosessorla qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən anakartın konnektorlarına quraşdırılmışdır. Açıq arxitektura, lazımi prosessor, RAM, sabit disk və xüsusi tapşırıqlar üçün bir sıra genişləndirmə kartları seçərək bir kompüteri sıfırdan qurmağa imkan verir. Beləliklə, dövrə məlumatı olmadan, hər hansı bir cihazı əldə edə bilərsiniz – fərdi veb serverdən multimedia mərkəzinə. Bundan əlavə, açıq memarlıq kompüter komponentləri bazarına müsbət təsir göstərmiş və bu sahədə yüksək rəqabətə səbəb olmuşdur. Nəticədə məhsullar daha çox şaxələndirildi və onlar üçün qiymətlər daha aşağı oldu. IBM ilə uyğun bir kompüterin qiymətini qapalı bir analoqla, məsələn Apple ilə müqayisə etmək kifayətdir.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.