Azərbaycan Əlifbası haqqında
Türkəvara deyilmiş söz bizə layiq deyil. (1; 35)
Azərbaycan dilində kitablar Bakıda
Bugün sizə lazım olan kitabı almaq çox asandır. Əgər siz bizim internet mağazamıza daxil olmusunuzsa, bəxtiniz gətirib, çünki bizim saytda sizə lazım olan Azərbaycan dilində kitablar çox geniş çeşiddə təqdim olunur. Saytda müxtəlif janrlarda olan kitabları münasib qiymətə əldə edə bilərsiniz. Artıq istədiyiniz kitabı axtarıb tapmaq üçün əlavə vaxta ehtiyac olmayacaq, sayt sizə axtardığınız kitabı vaxt sərf etmədən almağa şərait yaradacaq.
Azərbaycan kitabları ilə bol olan kitab mağazası – bizdə demək olar ki, istənilən kitabı ala bilərsiniz.
Kitablarla tanış olmaq üçün onlayn kataloqumuzu açmaq yetərlidir. Bakının hansı rayonunda yaşamanızdan asılı olmayaraq istənilən kitabı internet vasitəsi ilə əldə etmək olar. Azərbaycan dilində olan bütün kitabları evdən çıxmadan sifariş edə bilərsiniz. Çox qısa zamanda sifarişiniz sizə çatdırılacaq. Birinci sifarişi əldə etdikdən sonra bunun necə asan və rahat olduğunu özünüz də görəcəksiniz.
Azərbaycan və dünya klassik əsərləri – hamısı bir arada.
Əgər qiymətləri müqayisə etsəniz bir daha əmin olacaqsınız ki, bizim virtual mağazamızda təklif olunan kitablar daha məqsədəuyğun qiymətədir. Əgər diqqət etsəniz, virtual mağazamızda müxtəlif janrda yazılmış kitabların – azərbaycan klassik və dünya şöhrətli yazıçıların əsərlərinı görəcəksiniz. Müxtəlif növ rubrikaların olması, ürəyinizdən keçən kitabları seçməyə imkan yaradır. Təklif edilən virtual kataloqu təhlil etdikdə, müasir Azərbaycan ədəbiyyatına rast gələcəksiniz. Müasir texnologiyalar dövründə siz vaxt sərf etmədən, evinizdə oturaraq böyük kitab mağazalarını virtual olaraq ziyarət edə bilirsiniz. Bəyəndiyiniz kitabı seçdikdən sonra, çox rahatlıqda sifariş edib qisa zamanda əldə edə bilərsiniz. Əgər siz onlayn olaraq kitab əldə etmək istəmirsinizsə, o zaman bizim mağazalarımıza gəlib istədiyiniz kitabı əldə edə bilərsiniz.
Nadir kitablar hər zaman ideal hədiyyə olaraq qalacaq. İndiki zamanda isə, buna daha çox ehtiyac var, çünki hər kəs qiymətli nəşri əldə etmək imkanına malik deyildir. Digər tərəfdən isə belə bir hədiyyəni əldə etmək, nəfis bir zövqün, hörmətin əlamətidir.
Azərbaycan dilində çap etdirdiyimiz yeniliklərdən bəziləri – QIRMIZI SAÇLI QADIN və Başlanğıc kitablarıdı.
Əyər azərbaycan dilindən başqa kitab axtarırsanız, bizdə türk, ingilis və rus dillərində də kitabları ala bilərsəniz.
Bunun üçün bizim kitab internet mağazamız olan alinino.az saytından kitab sifariş etmək yetərlidir. Sifarişin edilməsi sizin dəyərli vaxtınızı da almayacaq, nəticə isə sizi ancaq məmnun edə bilər.
Azərbaycan Əlifbası haqqında
ƏLİFBA TARİXİMİZ HAQQINDA QISA MƏLUMAT (NÜMUNƏLƏR):
Əski (ərəb) əlifbası | بوتون اینسانلار لياقت و حوقوقلارینا گوره آزاد و برابر دوغولورلار. اونلارین شوعورلارى و ویجدانلارى وار و بیر بیرلرینه موناسیبتده قارداشلیق روحوندا داورانمالیدیرلار. |
---|---|
Latın 1929-1933 | Butun insanlar ləjakət və hukykları̡na ƣɵrə azad və bərabər dogylyrlar. Onları̡n зuyrları̡ və vicdanları̡ var və bir-birlərinə munasibətdə kardaзlı̡k ryhynda davranmalı̡dı̡rlar. |
Latın 1933-1939 | Bytyn insanlar ləjaqət və hyquqlarьna gɵrə azad və bərabər doƣulurlar. Onlarьn şyurlarь və viçdanlarь var və вir-вirlərinə mynasiвətdə qardaşlьq ruhunda davranmalьdьrlar. |
Kiril 1939-1958 | Бүтүн инсанлар ләягәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар. |
Kiril 1958-1991 | Бүтүн инсанлар ләјагәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар. |
Latın 1991-1992 | Bütün insanlar läyaqät vä hüquqlarına görä azad vä bärabär doğulurlar. Onların şüurları vä vicdanları var vä bir-birlärinä münasibätdä qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. |
Müasir latın (1992) | Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. |
Qeyd:
ƏLİFBAMIZ VƏ ANA DİLİMİZ HAQQINDA
Azərbaycan əlifbası – 32 hərfdən ibarət latın qrafikalı əlifba. Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 9 sait və 25 samit səs vardır. Bu 34 səs Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir. Azərbaycan dilində 32 hərf 34 səs var.
Saitlər
Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazla səslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
Dilimizdə 9 sait var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü]. Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var:
- Qalın və incə saitlər
Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:
- Qalın saitlər (dil arxası): [a], [ı], [o], [u].
- İncə saitlər (dil önü): [e], [ə], [i], [ö], [ü].
- Qapalı və acıq saitlər
Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:
- Qapalı saitlər (dar saitlər): [i], [ı], [u], [ü] Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır.
- Açıq saitlər (gen saitlər): [a], [e], [ə], [o], [ö].
- Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər
- Dodaqlanan saitlər: [o], [ö], [u], [ü]. Dodaqlanan saitlərin tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəliyə gəlir və dairəvi şəkil alır.
- Dodaqlanmayan saitlər: [a], [e], [ə], [i], [ı].
Samitlər
Dilimizdə 25 samit səs var ki, onlar 23 hərflə ifadə olunur. Əlifbamızda komandir, tank, klub sözlərində [k’] səsini, ipək, çiçək, məktəb sözlərindəki [x’] səsini ifadə etmək üçün xüsusi hərf yoxdur. Bu iki səs əlifbamızda kənd, tük, şəkil sözlərindəki [k] səsini ifadə edən “k” hərfi ilə göstərilir.
Samitlər səs tellərinin iştirakına görə iki növə bölünür:
- Kar samitlər. Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir və onların tələffüzündə səs telləri iştirak etmir.
Kar samitlər:[p], [k’], [f], [x], [t], [ş], [s], [x’], [k], [ç], [h].
- Cingiltili samitlər. Cingiltili samitlərin tələffüzündə isə səs telləri iştirak edir və onlar küydən və avazdan ibarət olur.
Cingiltili samitlər [b], [q], [v], [ğ], [d], [j], [z], [y], [g], [c], [l], [m], [n], [r]
Dilimizdə cingiltili və kar samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:[l], [m], [n], [r] cingiltili samitlərin kar qarışığı, [h] kar samitinin cingiltili qarışığı yoxdur.[n] və [m] səslərinin əmələ gəlməsində hava axını əsasən burun boşluğundan çıxır. Buna görə də həmin samitlərə burun samitlər deyilir.[l], [m], [n], [r] samitləri sonor samitlər adlanır.
ƏLAVƏ FOTO SƏNƏDLƏR (ƏLİFBALAR):
ƏLAVƏ – MARAQLI BİR YAZI (LATIN ƏLİFBASI HAQQINDA)
“Yeni türk əlifbası tədricən həyata keçiriləcək və bir müddət ərəb əlifbası da saxlanılacaq. Millətin özü ərəb əlifbasının ləğv edilməsi və yeni, asan və əlverişli latın əlifbasının qəbul edilməsi zərurətini dərk edib qəti qərara gəlincəyə qədər bütün yazı-pozu iki əlifbada icra ediləcək”
Nəriman Nərimanov, 1922-ci il.
Bu zərurət müddəti yeddi il davam elədi. 1929-cu ilə qədər Azərbaycanda ərəb və latın qrafikası yanaşı işləndi, “Azərnəşr” tərəfindən yüzlərlə adda milyonlarla nüsxə kitab çap olundu.
Roma kitabesiAzərbaycanda latın qrafikalı ilk yazı Qobustan qayasında aşkar olunub. Arxeoloq İshaq Cəfərzadənin 1948-ci ildə aşkarladığı Roma imperatorluğuna aid kitabə 84-96-cı illər arasında yazılıb. Qədim latın əlifbası ilə yazılan kitabənin mətni belədir: “İmperator Domisian Sezar Avqust Germanikusun dövrü Lütsi Yuli Maksim XII ildırım sürətli legionun senturiyası”.
Orta əsrlərdə isə Azərbaycanda alban əlifbası, Xilafətin işğalından sonra isə ərəb əlifbası işlədilib. Çar Rusiyasının işğalından sonra isə kiril qrafikası da rəsmi sənədlərdə işlədilməyə başlanılıb. XX əsrin əvvəllərində isə Avropada oxuyan Azərbaycan ziyalıları latın qrafikasından şəxsi yazışmalarda istifadə ediblər.
XIX sərdə ilk dəfə Mirzə Fətəli Axundzadə müsəlman xalqlarının geridə qalmasının mühüm səbəblərindən biri kimi, ərəb əlifbasını görmüş və yeni əlifba islahatçısı kimi hökumətdən pul alaraq Osmanlı sultanını inandırmaq üçün İstanbula yola düşmüşdü.
O, 1873-cü ilin iyun ayının 18-də Tiflisdəki Osmanlı konsulunun müavini Ömər Səbri vasitəsilə İstanbulda çıxan “Həqayiq” qəzetinin redaktoruna göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Mən iki cür əlifba düşünmüşəm. Onlardan biri latın əlifbası hərflərindən seçilərək tərtib edilməlidir ki, onu soldan sağa yazmaq lazım gələcək. İkincisi isə, hazırki əlifbamız əsasında qurulmalıdır ki, onu hazırda olduğu kimi sağdan sola yazmaq olar”.
Lakin İstanbulda paşalarla görüşündə əsaslandırmasına baxmayaraq, ona belə cavab verilmişdi: Yeni əlifbadakı hərflərin şəkli qüsurlu hesab edilib; yeni hərflər türk dilinə uyğun deyil; yeni hərflərin qarşılığı mətbəələrdə yoxdur; bu əlifba qəbul edilsə, gərək bütün köhnə ədəbiyyat məhv edilsin, bu isə mümkün deyil.
Əslində isə səbəb aydın idi. Xanədanlıq mütərəqqi addımlara qarşı idi. Necə ki, Axundzadə əlifba islahatında ona dəstək olan Mirzə Melkum xana məktubunda yazır:
“Bizim bütün səylərimizin faydası ancaq xalqa aiddir. Biz istəyirik ki, Osmanlı xalqı bizim səyimizlə xoşbəxt bir xalq olsun. Lakin bizim bu arzumuz Osmanlı nazirlərinin şəxsi zərərinədir. Biz ümumun mənfəətini istəyirik, onlar isə şəxsi mənfəətlərini güdürlər”.
Axundzadədən sonra Məhəmmədağa Şahtaxtlı, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Fərhad Ağazadə kimi ziyalılar da bu kimi təşəbbüslərdə bulunurlar. Şahtaxtlı 1879-cu ildə Tiflisdə “Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbeyi” kitabını nəşr etdirir.
Cümhuriyyət dönəmi
Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində 1919-cu ilin martında yeni əlifbanın layihəsini hazırlamaq məqsədilə xüsusi komissiya yaradılır. Komissiyaya üç müxtəlif layihə – Məhəmməd Ağa Şahtaxtlının, Abdulla bəy Əfəndizadənin və Abdulla Tağızadə ilə Mirəziz Seyidovun birgə layihələri – təqdim olunsa da, Abdulla bəy Əfəndizadənin latın qrafikasına keçməklə bağlı layihəsi bəyənilir. Layihə 1919-cu il avqustun 20-dən sentyabrın 1-nə kimi Bakıda keçirilmiş Azərbaycan müəllimlərinin qurultayında təsdiq olunduqdan sonra parlamentin müzakirəsinə verilir. Lakin Cümhuriyyətin işğalı nəticəsində proses başa çatmır.
Sovet Azərbaycanının ilk illərində isə bütün radikal islahatlar kimi əlifbanı dəyişmək məsələsi də gündəmə gəlir. Bu dönəmində müəyyən dərəcədə azadlıqlar olduğu üçün əlifba məsələsi geniş müzakirəyə açılır. Bu müzakirələr zamanı “latınçılar” və “ərəbçilər” adlı iki cərəyan ortaya çıxır.
“Latınçılar”ın qalibiyyəti
“Latınçılar” komissiyasının tərkibi 8 nəfərdən ibarət idi: Fərhad Ağazadə (sədr), Xudadat Məlik Aslanov, Abdulla Tağızadə, Məhəmməd Əmin Əfəndizadə, Həmid Şaxtaxtlı, Azad Əmirov, Əhməd Pepinov, və Hüseyn İsrafilbəyov.
Bu müzakirələrdə “ərəbçilər” vaxtilə Osmanlı xanədanlığında Axundzadəyə verilmiş cavabları “latınçılara” verirlər. Onlar bildirirlər ki, hürufatın çətinliyi mədəniyyətə mane ola bilməz, olsaydı, qədimdə ərəblərin, indi isə yaponların mədəniyyəti olmazdı. Firənglərin və ingilislərin də imlaları çətindir, fəqət onların da mədəniyyəti bundan müşkülə düşməmişdir; ərəb hürufatının çətinliyindən farslar və ərəblər özləri heç bir şikayət etmirlər; latın hürufatı qəbul edilərsə, köhnə ədəbiyyatımızın başına nə gələcək, camaat qəbul edəcəkmi?
“Ərəbçi”lərin ən tutarlı arqumenti isə yeni əlifbanın Azərbaycanı digər türk-müsəlman ölkələrindən qoparması təhlükəsi idi: “Latın hürufatını qəbul edib-etməmək məsələsi üçün Azərbaycan cümhuriyyəti dar bir yerdir. Yalnız burada qəbul edilərsə, İslam millətlərindən ayrılmış qalar”.
Bu arqumenti Cümhuriyyətin işğalından sonra Türkiyədə mübarizə aparan Rəsulzadə və silahdaşları da təkrarlayırdı.
Mirzə Bala Məmmədzadə yazırdı:
“Azərbaycanın təkbaşına ərəb əlifbasından latın sisteminə keçməsi və türk dünyası ilə əlaqələrini tərk etməsi azəri türklərinin milli varlığına böyük zərbə olacaqdı”.
S.Ağamalıoğlu isə 1927-ci ildə “Elmdən və tarixdən” adlı kitabında yazır:
“Yeni əlifba barəsində müsavatçılarla ingilisin sözü bir gəlir. Doğru, hər kəsin ayrı niyyəti, məqsədi var, amma iş burasındadır ki, ikisi də bir sinifdirlər, ikisinə də bir qaranlıq sərfəlidir”.
Lakin Türkiyənin də latın qrafikasına keçidindən sonra mühacirlər bu dəfə yeni əlifba prosesini dəstəkləyirlər. Hətta Müsavat firqəsi bütün üzvlərin latın qrafikasını öyrənməsinin vacib olması ilə bağlı qərar verir. Azərbaycanda və Türkiyədə qəbul edilən əlifbalar arasında bəzi işarələrdə fərqliliklər olduğu üçün Rəsulzadəgil çap etdikləri “Odlu yurd” jurnalında müqayisəli şəkildə hər iki əlifbanı və ərəb əlifbasını da nəşr edirlər. Mirzə Bala yazır ki, artıq bolşevik təbliğatına məruz qalan azəri gəncləri Türkiyədə çıxan nəşrləri də əldə edib oxuya biləcək və bununla həqiqətlərdən agah olacaqlar.
AYTƏK yaradılır
Beləliklə, Sovet Azərbaycanında “latınçı”ların mütəşəkkil fəaliyyəti, həmçinin artıq yeni hökumətin radikal islahatlar tərəfdarı olması (bu radikallıq “Allahsızlar” cəmiyyətinin yaradılmasına qədər uzanacaqdı) nəticəsində latın qrafikasına keçid qəbul edilir. 1922-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Yeni Türk Əlifbası Komitəsi (AYTƏK) təşkil edildi. Komitənin ilk tərkibi 5 nəfərdən ibarət idi: Səməd Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Xudadat Məlik Aslanov, Abdulla Tağızadə və Əhməd Pepinov.
1922-ci ildə AYTƏK-in Şuşada, Qazaxda, Tovuzda, Gəncədə, Şəkidə, Ağdamda, Şəmkirdə, Zaqatalada, Göyçayda, Ağdaşda, Sabirabadda, Salyanda, Şamaxıda, Türküstanda, İrəvanda, Tiflisdə, 1923-cü ildə Qubada, Cəbrayılda yerli təşkilatları yaradılır.
Bakıda yeni əlifba ilə “Yeni yol”, Tiflisdə isə “İşıqlı yol” qəzetləri çap edilir.
Bu dəfə də layihələri təqdim edənlər eyni şəxslər idi. Ancaq bu dəfə Abdulla Tağızadə və Mirəziz Seyidovun layihəsindən daha çox istifadə edilir.
“Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 20 oktyabr tarixli qərarı ilə yeni əlifba, ərəb əlifbası ilə bərabərhüquqlu və 1924-cü il 27 iyun tarixli qərarla məcburi və dövlət əlifbası hesab olunur. Əlifba ilə yanaşı Avropadakı rəqəm sistemi də götürülür.
21 iyul 1928-ci ildə Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən AYTƏK-nin 6 illik yubileyi münasibətilə verilmiş və həmin ilin oktyabrında komitənin 4-cü sessiyasında təsdiq olunmuş qərarla, 1 yanvar 1929-cu ildən etibarən, Azərbaycanda ərəb əlifbası, 1923-cü ildən başlayaraq paralel tətbiq olunan latın əlifbası ilə rəsmi əvəz olunur.
Yeni əlifbanın qəbulundan sonra bu əlifba ilə yeni kitabların çapı məqsədilə Cəlil Məmmədquluzadə, Abdulla Tağızadə və Hacı Kərim Sanılıdan ibarət bir komissiya yaradılır. Mirzə Cəlil sədr təyin edilir.
Savadlandırma hərəkatı
Yeni əlifbanın tətbiqində əsas məqsəd əhalinin savadlanması idi. Bu məqsədlə 1923-cü ilin dekabrında XKS nəzdində Q.Musabəyovun sədrliyi ilə “Savadsızlıqla Mübarizə Komitəsi” yaradılır. Bu mübarizə on il müddətində nəticə verməli idi. Bu məqsədlə də kütləvi şəkildə kitablar çap edilir.
Məsələn, AYTƏK-nin 1 oktyabr 1923 – 1 oktyabr 1924-cü il aralığında fəaliyyəti haqqında hesabatda göstərilir ki, bu 1 il müddətində komitə tərəfindən, savadsızlığın ləğvi yolunda, 26 adda 334.000 tirajla dərslik, uşaq ədəbiyyatı, müxtəlif kitabça və broşürlər çap edilib.
Yeni Türk Əlifbası Komitəsi və başqa nəşriyyatlar tərəfindən 1928-ci ilin noyabr ayının 1-ə qədər isə 473 adda, 2.377.350 tirajla kitab dərc edilir.
Yeni əlifba müzakirələri bu dövrdə də davam etdirilir. Komissiyalar yaradılır, Türküstana, Krıma, Dağıstana səfərlər edilir. Türkoloji qurultayda geniş müzakirələrə səbəb olur.
Bu müzakirələrdə, ümumiyyətlə latın qrafikasına keçiddə Fərhad Ağazadənin önəmli rolu olub. Xeyli kitabın müəllifi və həmmüəllifi olan Fərhad Ağazadə haqqında İsaxan İsaxanlı “Fərhad Ağazadə və latın əlifbasına keçid” məqaləsində detallı məlumat verib.
Beləliklə, latın əlifbası Azərbaycanda böyük uğur qazanır və savadlanma prosesinə səbəb olur.
Əlifba niyə ləğv edildi?
Lakin Türkiyənin latın qrafikasına keçməsi, 1939-cu ildə isə II Dünya müharibəsinin başlaması çəkilən bu qədər əməyi bir qərarla məhv edir. Azərbaycanla Türkiyə arasındakı yazı əlaqəsinin müharibədə təhlükəli olacağını düşünən və artıq repressiya maşını ilə bütün ziyalıları qıran rejim kiril qrafikasının keçidlə bağlı qərar verir.
1967-ci ildə Azərbaycanda səfərdə olan, Səməd Ağaoğlu (Əhməd Ağaoğlunun oğlu) kitabında yazır:
“Moskvanı belə bir qərar verməsinə səbəb İttifaq xalqlarını bir-birindən uzaqlaşdırmaq ola bilməz. Çünki slavyan əlifbası ortaq olduğuna görə, əsl hədəfi başqa bir nöqtədə axtarmaq lazımdır. Bu başqa nöqtə bizə görə bütün bu ölkələrin türk xalqlarının Türkiyə xalqından uzaqlaşdırılması ola bilər”.
Beləliklə, 1940-cı il yanvarın 1-dən latın əlifbası kiril yazısı əsasında tərtib edilmiş yeni qrafikalı əlifba ilə əvəz olunur.
Kiril əlifbası ta ki 1991-ci ilin dekabrında Ali Sovetin Milli Şurasının qərarı ilə yeni latın qrafikalı əlifbaya keçidi təsdiq etməsinə qədər davam tətbiq olunur.
18 iyun 2001-ci ildə mərhum prezident Heydər Əliyevin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman ilə latın qrafikasına keçid rəsmən başa çatır.
Kolleksioner olaraq 1922-1939-cu illərdə latın qrafikası ilə çıxan kitabları, müxtəlif sənədləri toplayıram. Arxivimdə bu dövrdə çap olunan ən önəmli kitablardan biri Vəli Xuluflunun 1929-cu ildə çap etdiyi “İmla lüğəti”dir. Lüğətin sonunda oxuculara belə bir müraciət ünvanlanıb:
“Bir rica!
Azərbaycan xalq kəlmələrini toplamaqda “İmla lüğəti” ikinci təşəbbüsdür. (Birinci təşəbbüs Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət tərəfindən olmuşdur).
Hər halda bu lüğətə Azərbaycanın xalq kəlmələrinin bir çoxu daxil olmamışdır. Ona görə müəllim və başqa həvəskar yoldaşlardan, burada qeyd edilməyən kəlmələrdən Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyətə göndərmələrini xahiş edirik. Göndərilən kəlmələrin əvəzində müəyyən əmək haqqı göndərəcəyimizi ayrıca vəd edirik”.
Göründüyü kimi, savadsızlıqla mübarizədə ziyalılarla xalq arasında qarşılıqlı etimad olub.
Bir məktub
Arxivimdə savadlanmış sayacağımız bir ananın latın qrafikası ilə qızına yazdığı bir məktub var. Mövzu ilə bağlı olduğuna görə, bu məktubu, həmçinin arxivimdə olan, o dövrdə çıxan bəzi kitabların fotosunu təqdim edirəm.
Məktubun mətni orijinalda olduğu kimi köçürülüb.
“Əziz kızım, Suheyla, balası! Nicəsən? Məqtub yolu gözləməqdən dahi yoruldum, nə üçün yazmırsan? Adam mamasına öylemi söz verər? Sizdən ötrü çok darıxıram, yürəqim sizi lap tez görmək istəyir, heç dayana bilmirəm. Səlma nə edir? Səni incitmir ki? Əgər incidirsə, tez mamasına yaz. Dəstə bacı, Şayəstə xala, baba nicədirlər, məndən onlara çoxlu səlam. Yəqin sən yazırsan, Şayəstə xala göndərmir. Yoksa, Suheyla balası, mamasını, əmisini unutmaz, öyle deyilmi?
Yaz ver, Məhəmməd əmiyə, o, göndərər.
Maman, 12.06. 1932-ci il.
USTAC.AZ
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru
Поделиться ссылкой:
Bunu bəyən:
Bəyən Yüklənir.
Oxşar
Published by Yazarlar.Az
Bir cavab yazın Cavabı ləğv et
SİZİN ÜÇÜN FAYDALI KEÇİDLƏR
KİTABLAR>> BİTİK.AZ
Oxuyur: Orxan Yusifcanlı
Zaur Ustacın “45” adlı seçmə şeirlər kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.
Təhsil Nazirliyi tərəfindən metodiki vəsaitə daxil olunmuş şeirlər – məktəbəhazırlıq qrupları üçün – Zaur Ustacın “Güllünün Şeirləri” kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.
Moskva Kremlini tikən məşhur şamaxılı memar Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli – Şirvanı haqqında Zaur Ustacın “Əliş və Anna” kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.
Zaur Ustacın “QƏDİMLİYƏ BÜRÜNMÜŞ YENİLİK” adlı seçmə şeirlər kitabı . Qiyməti 5 AZN şəhərimizin əsas kitab mağazalarından soruşa bilərsiniz.
DİQQƏT
Hörmətli valideynlər və abituriyentlər!
Vaxt azalır!
Təbriz Tədris Mərkəzi mövcud şəraitlə əlaqədar olaraq dərslərin keyfiyyətini optimallaşdırmaq məqsədilə:
İyun ayının 1-indən etibarən gücləndirilmiş və sürətli təkrar dərs proqramı ilə abituriyent qəbulunu elan edir!
Dərslər canlı və fərdi şəkildə 1 saat müddətində keçiləcək!
Dərslər hər gün ardıcıl olaraq təşkil olunacaq!
Mövzu ətrafında uyğun yarpaq testlər və sınaq tapşırıqları yerinə yetiriləcək!
Dərslər peşəkar müəllim kollektivi tərəfindən keçirilir!
Övladlarınızın nəticələrinin yaxşılaşdırılmasını istəyirsinizsə, Sizi TTM-də gözləyirik!
ELAN YERLƏŞDİRMƏK İSTƏYƏNLƏR ÜÇÜN :
Əlaqə: 070-390-39-93
Zaur USTAC
Zaur Ustac 8 (14) yanvar, 1975-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Ağdam rayonunun Yusifcanlı kənd orta məktəbində almış, ardıcıl olaraq Bakı Dövlət Universitetində, Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq Məktəbində, Beynəlxalq İxtiraçılıq və Biznes İnstitutunda və Şamaxı Humanitar Kollecində davam etdirmişdir. Birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı və hal-hazırda ehtiyatda olan zabitdir. Zaur Ustac 1988-ci ildən etibarən dövri mətbuatda çıxış edir. AJB-nin üzvü olan Zaur Ustac “QIZIL QƏLƏM” mükafatı laueratı, “Yazarlar” jurnalının təsisçisi və baş redaktoru, 2019 – cu ildən Prezident Təqaüdçüsüdür. Zaur Ustac “Günaydın”(Ağçiçəyim), “İstəməzdim şair olum, hələ mən”, “Gülzar”, “Şehçiçəyim”, “Məhdud həyatın məchul düşüncələri”, “Mum kimi yumşalanda”, “Bayatılar”, “Balçiçəyim”, “Bərzəxdə”, “Gülünün şeirləri”, “Sevin ki, seviləsiz…”, “Qəlbimin açıqcası”, “Ustadnamə”, “Nişangah”, “Çəhrayı kitab”, “Zimistan” (1), “Ülyahəzrət” (2), “45”, “Qədimliyə bürünmüş yenilik”, yaradıcılığının 30 illiyi yubiley tədbirləri çərçivəsində nəşr olunmuş “Otuz ildir əldə qələm” kimi şeirlər kitablarının, görkəmli memar Şamaxılı Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli-Şirvaninin anadan olmasının 700 illiyi münasibəti ilə qələmə alınmış “Əliş və Anna” poemasının, “Usubcan əfsanəsi”, “Yaradanla baş-başa”, “Qələmdar” (3) adlı məqalə toplularının, 2019-20 tədris ilindən Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən məktəbəhazırlıq qrupları üçün nəzərdə tutulmuş “Məktəbə hazırlaşırıq” adlı iki hissəli metodik vəsaitin birinci, ikinci hissələrinə daxil edilmiş “Güllünün şeirləri” tədris vəsaitinin, üçüncü sinif şagirdləri, eyni zamanda yeni öyrənməyə başlayan istənilən yaş qrupundan olan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş “39 Həftə” – “39 Weeks” kimi tanınan məşhur ingilis dili üçün xüsusi proqramın və Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı Gizir Mübariz İbrahimovun əziz xatirəsinə həsr olunmuş “ Oriyentir ulduzu” (povest) kitabının müəllifidir.
ZAUR USTAC HAQQINDA PROFESSOR, TƏNQİDÇİ-ƏDƏBİYYATŞÜNAS QURBAN BAYRAMOV YAZIR:
Zaur Ustac – qələmdar olmaq missiyası
(Tənqidçinin xəfif eksklüziv münasibəti…)
Tanıdığım istedadlı gənclər sırasında olduqca işgüzar, zəhmətkeş, obyektiv, prinsipial, hər cür manipuliyasiyadan uzaq, sözə-qələmə bağlılıq, həssaslıq, sözü-qələmi müqəddəs hesab edən və bu müqəddəsliyi hər məqamda qorumağa çalışan, içində klassik, modern maarifçilik ruhu daşıyan, bir sözlə, qələmdar olmaq missiyasını Heraklsayağı çiyinlərinə götürən, yaradıcılığın Sizif cəfasına qatlaşan gənclərdən biri də Zaur Ustacdır. Olduqca səmimi, təvazökar qələmdardır və bu yeni sözü, yeni anlayışı da ədəbiyyat cameəsinə gətirən odur.
Zaur Ustacın müasir ədəbiyyatımızda vicdanlı, tərəfsiz, liberal – azad, sərbəst ədəbi davranışı təqdirəlayiqdir və deyərdim ki, yenidir, müasir ədəbi gəncliyə örnəkdir. Zaur Ustac radikalizmdən uzaq, sözün səmimiyyətinə sığınan qələmdardır. Zaur Ustac gənc olmasına baxmayaraq (hər halda məndən çox gəncdir), o, özündə elə bir yaradıcılıq gücü tapıb və ədəbi sifera yaratmağa müvəffəq olub ki, artıq onun özgür ədəbi nüfuzu, özgür yaradıcı çəkisi haqqında çəkinmədən danışmaq olar. Mənim qənaətim belədir və bu qənaəti ictimailəşdirməmək günah olardı. İstedadı və istedadlı ədəbi gücü məqamında görmək və qiymələndirmək, fikrimcə, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bizim ədəbi tənqid üçün belə yanaşma prioritet olmalıdır.
Zaur Ustac maraqlı həyat yolu keçib, hərbçidir, istefada olan zabitdir. Onda hərbçi peşəsindən ədəbi yaradıcılığına sızan bir yaradıcılıq intizamı, ədəbiyyata yansıyan hərbçi “geosiyasi marağı” olduğunu sezirəm. Yaxşı bildiyini müdafiə etmək, onu ədəbi fikrə gətirmək, yeni nəsilə, gəncliyə əlahiddə vətənpərvərlik ruhu aşılamaq və bu işi maarifçilik səviyyəsinə yüksəltmək – onun ən ümdə “geosiyasi marağı” budur və bu da yenidir. Və bu, Zaur Ustacda istək, arzu deyil, deyərdim ki, onun şəxsi xarakterinə tamamilə yad, amma yaradıcılığına xas olan ədəbi ambisiyadır, ədəbi-bədii fəaliyyətinin nüvəsini təşkil edən amildir, ona məxsus ədəbi statusdur. Elə buna görə də onun yaradıcılığı çoxsahəli, çoxyönlü, çoxsəsli, polofondur…
Zaur Ustacın ədəbi fəaliyyəti çağdaşlıqla bərabər, ən çox gələcəyə, perspektivə yönəlikdir. Onun yaradıcılığı, həm də yaxşı olacaq dərəcədə sosialyönümlüdür. Zaurun fəaliyyəti səmərəli fəaliyyətdir, praktik iş görür, həyatın olaylarından çıxış edərək özünün yazılarında olaya çevrilir, olay içində olay yaradır. Yaddaşı çağdaşlığa daşıyır. Bir az obrazlı desək, qədimliyə bürünmüş yenilikdir, istər ədəbi mövzüda, istərə də ədəbi janrda… Onun yaradıcılığı impultiv deyildir, ardıcıllıq, mütəmadilik, məqsədyönlülük, prinsipiallıq üslubunu, yazı-mövzu yönümünü-yöndəmini şərtləndirən amillərdəndir. Ona görə də Zaur Ustacın yaradıcılığı bezdirici deyil, maraq doğurur, fəaliyyətə sövq edir, ədəbi zərurət olur…
Zaur Ustacın ədəbi fəaliyyətinin bir yönü də onun mövzu seçimidir. O, əksərən baxımsız qalmış, gözdən-könüldən iraq salınmış, unudulmuş yox, unutdurulan mövzulara da ürəklə, cəsarətlə göz yetirir, necə deyərlər, kölgədə saxlanılan həqiqətləri gün işığına çıxarır, yaddaşları dirildən kitaba çevirir. Bu da onun vətənsevərliyini fərqləndirən cəhətlərdəndir. Çünki o, sosial-ictimai maraqla mənəvi marağın kəsişmə bucağını müəyyən etməyi bacarır. O, ədəbi ştamplardan uzaqdır. Tarixi-mənəvi müstəvimizdə gəzişmələr edir. Maraqlı, aktual bədii konsepsiyalar, orijinal ədəbi konfiqurasiyalar axtarışındadır. Total azərbaycançılıq tərəfdarıdır. Bütün bunları, – hələ bizim sosial durumumuzu əyən bazar iqtisadiyyatının ərkəsöyün diqtəsi dövründə etməyin çətinliyini demirəm, – əzabını, məşəqqətini göz önünə gətirin… Amma şükürlər ki, onda qara duyğular yoxdur, dan şəfəqinin duruluğu, lacivərdliyi var. Bir də ki, onun yazılarında hər şeyi öz adı ilə çağırmaq istəyi üstündür və bu, ədəbi yaradıcılıq üçün vacib şərtlərdəndir. Yazıçı məşşatə olmamalıdır.
Zaur Ustacın qələmi kənarda yox, özəkdə, nüvədə gəzişmələr edir. O, həmişə çalışır ki, standart və ehkamlar yaradıcılığına yansımasın. Diqqətimi çəkən müsbət bir cəhət də odur ki, Zaur Ustac azərbaycançılıqla türkçülüyün sinergizmindən çıxış edir, yəni söhbət sosial-fəlsəfi mənada özünütəşkildən gedir. Burada eyniyyət yox, biri-digərinin qüvvətləndiricisi olmaq şərtdir. Yəni, türkçülük və azərbaycançılıq biri-digərinin tərkibidir, amma biri o biri deyil, hər ikisi müstəqildir. Bunların dərkində paralellik və ya qəti oxşarlıq axtarmaq sosiallaşmada ziyanlıdır, bu metodda qeyri-xəttilik üstündür (Lütfi Zadə metodu). Zaur Ustac ədəbi-metodoloji cəhətdən sinergetik yanaşma paradiqmanın metodoloji plüralizminə daha çox meyillidir. Əlbəttə, bu, onda hələ rüşeym halındadır, amma inanırıq ki, təməldə olan dinamikadadır, inkişafdadır. Belə ki, ədəbi yaradıcılıq mexanizmlərin ardıcıl fəaliyyətini nəzərdə tutan bu metod, insan varlığının hərtərəfli inkişafı, şəxsiyyətin özünüifadə və özünütəsdiq imkanları və bütövlükdə yaradıcılıq qabiliyyətlərinin reallaşdırılması üçün ən əlverişli şərait yaradır. Zaur Ustacda türkçülüyü və azərbaycançılığı təkcə qanla, soyla bağlamır, həm də şüurla bağlayır. Bu, əslində, Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun konsepsiyasıdır. Biz qanla, soyla türkük, amma şüurla, düşüncəcə, təfəkkürcə Azərbaycanlıyıq! Bu, populizm deyil, həqiqətdir!
Zaur Ustacın qələm yoldaşları yazılarında orijinallığı qeyri-ənənəvi yollarda axtarırlar, amma onun məni qane edən cəhətlərindən biri də ənənvi yolda qeyri-adiliyi tapmaq və müxtəlif ədəbi ölçülərdə (deyək ki, janrlarda) şərh etmək bacarığıdır. Xalq həyatının müxtəlif məqamlarında, ən ağır anlarında, millətin şərəf və ləyaqəti naminə ayağa qalxmış, onun oğulları vətən yolunda qorxmadan dirigözlü ölümə gedən, “şər yuvalarına”, az qala əliyalın hücum çəkən oğulları – kişiləri, ərənləri, igidləri barəsində (məsələn, mərdliyin, igidliyin, qəhrəmanlığın oriyentir ulduzu olan Mübariz İbrahimov haqqında) bədii-publisist yazıları da belə xoş məramın nəticəsində ortaya gəlir, “yazıya pozu yoxdur” yaddaşına çevrilir, yaddaş kitabı olur: “Oriyentir ulduzu” (povest), “Gülünün şeirləri”, “Otuz ildir əldə qələm”, “Əliş və Anna” (poema), “Sevin ki, seviləsiz”, “Qəlbimin açıqcası”, “Çəhrayı kitab” və s. kimi iyirmidən çox kitabı kimi… Doğrudan da bu kitabları bir yerə cəm etsək, elə adını “Qəlbin açıqcası” qoyardım, çünki bu əsərlərin, demək olar ki, hamısı Zaur Ustacın oxucuya ünvanladığı ədəbi-bədii açıqcalardır, özü də səmimiyyətlə yoğrulmuş, ürəkdən, qəlbdən süzülüb gələn gizlinlər yox, məhz açıqcalar. Bir bayatısında dediyi kim, onun “can evindən qopub düşən” namələrdir. Bundan əlavə, o, ümumtəhsil məktəbləri üçün metodik vəsaitlərin, dərsliklərin, proqramların da maarifçi müəllifidir.
Bu məqamda, onun milliliyə, vətənsevərliyə, yurdabağlılığa söykənən bilgisi, axtarış və tapmaq şövqü məmnunluq doğurur. Bu, əslində, müasir Azərbaycan zehniyyətinin bənzərsiz xüsusiyyətindən irəli gəlir – unutqanlıq sindiromundan qurtuluş yolunu tapmaq və bunu şahrah yola çevirmək cəhdi. Bunu mənəvi ehtiyacları ödəyən, əsrarəngiz Azərbaycan ruhunu bərpa edərək epik bir prinsipə çevirmək cəhdi kimi də qəbul etmək olar. Əslində, indi bu prinsipi yaratmağa əşəddi ehtiyac var! Mənə elə gəlir ki, Zaur Ustac müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın, xüsusən, tarixi mövzularda qələmə alınan nəsr nümunələrinin yaratdığı ovqatdan güc alır, “Əliş və Anna” poemasında olduğu kimi, özünün istehlak enerjisinə çevirir, bu günün praqmatizmindən çıxış edir, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, qədimliyə bürünmüş yenilik yaradır.
Gerçəyi dərk etməyin üsulu təkcə ağılla deyil, gərək ürəklə – hiss və duyğuylarla da dərk edəsən. Bu cəhət, hələlik embirional səviyyədə onun bədii təfəkkürünün dominantına çevrilməyə başlayıb və inanıram ki, tam dominantlıq alınacaq. Zaur Ustacın bir xoş prinsipi də var, ətrafına, mühitinə əlindən gələn yaxşılığı et! Bu deviz onundur: ”Yaxşılıq əlindən gəlmir, heç olmasa pislik eləmə!” O, həyatının bu çağına qədər hər cür formatda təzahür edən, min bir cildə girən pisliyə qarşı Ustac qələmini sipər edərək Qələmdar olmağı bacarıb, qələmin yükünü, sözün müqəddəsliyini dərk etdiyindəndir ki, “Söz müqəddəsdir” şeirində yazır:
Gəldin bu aləmə, ərkanı gözlə,
Yaxşı bax ətrafa, dövranı izlə,
Ustac əmanəti, aram ol sözlə,
Qələmlə elə yaz, qoy izi düşsün.
Zaur Ustacın (Mustafayev Zaur Mustafa oğlunun) 45 yaşı var, ardıcıl olaraq Bakı Dövlət Universitetində, Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq Məktəbində, Beynəlxalq İxtiraçılıq və Biznes İnstitutunda və Şamaxı Humanitar Kollecində təhsil alıb. Birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı və hazırda ehtiyatda olan zabitdir. 1988-ci ildən yaradıcılığa başlayıb, 32 ildir ki, ədəbi cameənin əli qələmli nümayəndəsidir. Ləqəbi “Ustac”dır; AJB-nin üzvü, “Qızıl Qələm” mükafatı laueratı, “Yazarlar” jurnalının təsisçisi və baş redaktoru, “Ustac.az” fərdi inkişaf və yaradıcılıq mərkəzi”nin təsisçisi, naşir, müasir dövrün maarifçi-demokratıdır. İntellektualdır, kreativ təfəkkürlü, qüvvətli və sağlam məntiq sahibidir. Mən onu təmiz qəlbli, doğru sözlü, mətanətli, tam mənası ilə dürüst, fikir və yoluna dərin bir inam bəsləyən, fədakar bir gənc yazıçı-publisist, şair, nasir, tərcüməçi, naşir, ən ümdəsi, ziyalı kimi görür və belə də qiymətləndirirəm… Və bir yazıçı olaraq Zaur Ustacın gələcək çəki-düzənini bu sadaladıqlarımda, konkret mövqeində, QƏLƏMDARLIĞINDA görürəm. Eyni zamanda, toz qonmayan Qələmdar qürurunda, təmkinində görürəm! Çünki bilirəm ki, təmkin və qürur mənəviyyatı hər zaman bütün fəsadlardan, yanlışlıqlardan qoruyar… ALLAH QORUSUN!
Azərbaycan dili və əlifbası
Azərbaycan dili Azərbaycan respublikasının dövlət dilidir, dünyanın geniş yayılmış dillərindən biridir. Bu dildə 50 milyondan artıq adam danışır. Azərbaycan respublikası ilə yanaşı, Cənubi Azərbaycanın da əsas əhalisinin ünsiyyət vasitəsi Azərbaycan dilidir. Dağıstan, Gürcüstan, Türkiyə və İraq ərazilərində də azərbaycanlılar öz qədim yurdlarında toplu halda yaşamaqdadırlar. Bunlardan əlavə, Rusiyada, Qərbi Avropa ölkələrində (Al-maniyada, Fransada, Danimarkada, Norveçdə və s.), ABŞ-da və başqa ölkələrdə də azərbaycanlılar səpəli halda yaşamaqdadırlar.
Azərbaycan dili Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dilləri qrupunun Oğuz yarımqrupuna daxildir. Cənub-qərb qrupu türk dillərindən Azərbaycan dilinə ən yaxın dillər türk, türkmən, qaqauz dilləridir.
Təşəkkül tarixi. Azərbaycan dili dünyanın ən qədim dillərindəndir. Azərbaycan dilinin formalaşma tarixi Oğuz qrupuna daxil olan digər dillərdən qədimdir. Türklərin ilkin vətəni Ön Asiya əraziləri olduğundan hələ e.ə.III-II minilliklərdə Azərbaycanın əsas əhalisi kuti, kassi, lullu, su, turukki kimi güclü türk tayfalarından ibarət idi. Kutilər e.ə. 28-ci əsrdə Aratta dövlətini yaratmış, ətraf aləmlə, xüsusən şumerlərlə geniş əlaqələr saxlamışlar.
E.ə. 1-ci minilliyin başlanğıcında Azərbaycan türk tayfaları güclü Manna dövlətini yaratmış, Mannanın süqutundan sonra minilliyin ortalarında Midiya dövləti güclənərək Mannanı da öz içərisinə almışdır. Mannalılar və midiyalılar qohum tayfalardan ibarət idilər. Midiyalılar ətraf tayfaları da özlərinə tabe etmiş, böyük imperiya yaratmışlar.
E.ə. IV əsrdə respublikamızın indiki ərazisində Albaniya, cənubda Atropatena dövləti yaranmışdır. Uzun müddət-yunan işğalı (e.ə.IV əsr), Parfiya (e.ə.250-e.226) və Sasanilər (224-652) sülalələri dövrlərində şimalın və cənubun əhalisi daim birlikdə olmuş, biir canişinlikdə birləşdirilmişdir. Feodalizmin ilkin inkişaf mərhələsində Azərbaycan tayfalarının konsolidasiyası baş vermiş, nəticədə Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili təşəkkül tapmışdır. Ümumxalq Azərbaycan dili eramızın V əsrində formalaşmışdır. VI-VIII əsrlər şifahi ədəbi dilimizin təşəkkülü və inkişafı dövrüdür. Bu dövrün ən mükəmməl abidəsi «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarıdır.
Yazılı ədəbi dilimizin təşəkkül tarixi IX-XI əsrləri əhatə edir. Birinci minilliyin ortalarında Azərbaycan dilinin yazısı, əlifbası olmuşdur. Şifahi ədəbi dil nümunəsi sayılsa da, 1500 ildən artıq tarixi olan «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili həm də kamil yazı nümunələridir. «Kitabi-Dədə Qorqud»dan sonra XIII əsrin dil materiallarını əldə etmək mümkün olmuşdur. Aradakı boşluq həmin dövrdə yazı materiallarının olmaması demək deyildir. Bunu böyük Azərbaycan şairi Nizaminin qeydləri, qohum türk xalqlarının əldə edilmiş yazılı abidələri, M.Kaşğarinin «Divan»ı, az sonra meydana çıxan «Dastani-Əhməd Hərami», «Mehri və Və-fa», «Yusif və Züleyxa» kimi kamil məsnəvilər də təsdiq edir.
“Leyli və Məcnun” əfsanəsi əsasında yeni bir əsər yazılmasını arzulayan Şirvanşahın Nizamiyə məktubunda deyilir:
İstəyirəm ki, Məcnunun eşqi xatirinə
Sədəfdəki inci kimi bir söz deyəsən.
Fars və ərəb dili bəzəyi ilə
Bu təzə gəlini bəzəyəsən.
Türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti (əlaməti) deyil,
Türkəvara deyilmiş söz bizə layiq deyil. (1; 35)
Şirvanşah Axsitan açıq-aşkar əsəri ərəb-fars sözləri ilə bəzəməyi təklif edir, türk dilində yazmamağı məsləhət görür və hətta‚ türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti deyil‛ deyə türk dilinə həqarətlə baxdığını ifadə edir. Lakin bu təklifdən çox aydın şəkildə başa düşülür ki, deməli, şah bu cür təklif etməsə, Nizami əsəri ana dilində yaza bilərmiş və bu da məntiqi şəkildə dərk olunur ki, Nizami ana dilində – türk-Azərbaycan dilində əsərlər yazırmış. Artıq bu sahədə başqa türk xalqlarında böyük təcrübə də var idi: 100 il əvvəl‚ “Qudatğu bilig” kimi şöhrətli əsərlər meydana çıxmışdı. Həmin məktub türk dilinə şahın həqir münasibətini bildirsə də, tarixi sənəd kimi çox qiymətlidir. Bunun özü tutarlı bir fakt kimi, M.Kaşğarinin dediyi ‚sün”i ədəbiyyat‛ın Azərbaycanda Azərbaycan dilində X-XII əsrlərdə geniş yayılmış olduğunu sübut edir. Mümkün faktlara və əqli dəlillərə əsasən zox gürkəmli dil tarixçisi Ə.Dəmirçizadə belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, artıq XI-XII əsrlərdə Azərbaycan yazılı ədəbi dili tam təşəkkül tapmışdı: ‚… bu dövrdə Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin artıq formalaşmış olduğunu, bu dildə o zamankı Azərbaycan şair-lərinin şeir yazdıqlarını təsdiqedici faktlar mövcuddur». (2; 87) Prof. T.Hacıyev də M.Kaşğari və Nizamidən aldığı təəssürat əsa-sında eyni qənaətə gəlmişdir: ‚…hələ XI-XII əsrlərdə, yəni XIII əsrdən iki yüz il əvvəl türk-Azərbaycan yazılı ədəbi dili müvcud idi». (3;33)
XIII əsrin abidələri olan Həsənoğlunun qəzəlləri, Suli Fə-qihin «Yusif və Züleyxa» poeması, «Dastani-Əhməd Hərami» məsnəvisi, köçürülmə tarixi bir qədər sonraya aid olan İsanın «Mehri və Vəfa» əsəri yazılı ədəbi dilimizin təşəkkül nümunələ-ri deyil, bir neçə əsrlik inkişaf yolunda olan bir ədəbi dilin abi-dələridir. Sonrakı dövrlərdə Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Füzuli, Qurbani, Ş.İ.Xətai, Məsihi, M.P.Vaqif, Q.B.Zakir, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir, C.Cabbarlı, S.Vurğun, S.Rəhimov, M.İbrahimov kimi nəhəng söz ustaları bu dildə yazıb-yaratmış, bu dili cilalamışlar.
Azərbaycanda türk dilinin formalaşması aborigen türklərin dili hesabına olmuş, vaxtaşırı Azərbaycana gələn türk tayfaları onları gücləndirmişdir. XI əsrdə Səlcuq oğuzları Azərbaycana gələndə artıq Azərbaycan ədəbi dili uzun inkişaf yolu keçmişdi. Azərbaycan dili xeyli müddət ədəbi dil kimi ətraf aləmə və o cümlədən səlcuqlara da xidmət etmişdir: «Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrin sonlarında və XIV əsrdə Şərqi Anadoluda yetişən bir çox şairlərin şeir dili kimi işlənilmiş və bu dildə yazılan şeirlər Osmanlı türk yazılı ədəbi dili üçün, demək olar ki, ilkin örnək ol-muşdur». (2, 88-89)
Xalqın və onun dilinin təşəkkülü cənublu-şimallı vahid proses kimi birlikdə getmişdir. Azərbaycan dili artıq V əsrdə bütövlükdə ümumxalq dili şəklində formalaşma işini başa çatdırmışdı. Gəlmə türk tayfalarının hamısı yaxın və qohum tayfalar idi, dilləri bir-birindən az fərqlənirdi. Odur ki heç bir tayfanın gəlişi ədəbi ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü yolunda maneə ola bilməmişdir. Əksinə, fars ənənəsi, ərəb asılılığı sadə xalq dilini yazıda ağırlaşdırırdı. Sonrakı əsrlərdə xalq bu təsirdən, bu ağırlıqdan xilas olmağa çalışmış və buna tədricən müvəffəq olmuşdur.
Səlcuq oğuzları Azərbaycanda geniş məskən salmamış, müəyyən müddət yaşasalar da, Kiçik Asiyaya irəliləmişlər. Onların dil-nitq təsiri daha çox Azərbaycanın qərb qrupu şivələrində müşahidə olunur. Anadoluda türk dilinin təşəkkülü ilə Azərbaycanda türk dilinin təşəkkül spesifikası ciddi şəkildə fərqlənir. Azərbaycan başdan-binadan türk yurdu idi. Keçən beş min ilin müddətində Azərbaycandan miqrasiyalar da olmuşdur, Azərbay-cana da gəlmişlər, lakin heç vaxt Azərbaycan əhalisi içərisində türk olmayanlar üstünlük təşkil edə bilməmişdir. Anadoluda isə vəziyyət başqa cür idi. Çox qədim dövrlərdə Anadolu da türk yurdu olmuşdur. Lakin sonralar bu ərazilərdə hind-avropalılar üstünlük təşkil etmişlər. XI əsrdən Səlcuqların gəlişi ilə vəziyyət tədricən dəyişmiş, Anadolu yenidən türk yurduna çevrilmişdir. Bu cəhəti bir çoxları nəzərə almadığı üçün türk və Azərbaycan dillərini mövcud ərazilərdə paralel inkişaf edən dillər kimi düşünürlər. Bu cür düşüncə yanlışdır. Səlcuq oğuzları gələndə artıq ədəbiləşmiş Azərbaycan dilinin min ilə yaxın tarixi vardı və XIV əsrin ortalarına qədər Azərbaycan dili ətraf xalqlara, o cümlədən Səlcuqlara da xidmət etmişdir: “Türkiyədə və Azərbaycanda et-nik proseslərin fərqli cəhətləri vardır. Türkiyə ərazisində həqiqə-tən tam türkləşmə prosesi getmişdir və bu proses həm də xristian dininin islamla əvəz olunması prosesi ilə yanaşı getmişdir. Azərbaycanlıların etnogenezində türkləşdirmə (assimilyasiya) etnik prosesin xarakterik xüsusiyyəti olmamışdır, çünki burada türk et-nosları əvvəldən aparıcı rol oynayırdı”.(4; 209) Və yenə: «Oğuzların mənbələrdə qeyd edilmiş 24 tayfasından bəzilərinin (Əfşar, Bayandur, Bəydili, Qayı, Bayat, Çəpni, Xələc və b.) adlarını əks etdirən toponimlər Azərbaycanın hər iki hissəsində vardır. Lakin onlar gəldikdə Azərbaycan xalqı və onun türk dili vardı. Səlcuq oğuzları Azərbaycan xalqının etnogenezində həll-edici rol oynamamışdır. Bu rol onlardan qabaqkı yerli türk etnos-larına məxsusdur». (4; 205)
Ölkənin əsas əhalisi olan türklərlə yanaşı, Azərbaycanda qədim dövrlərdən tatlar, talışlar, ləzgilər də yaşayırlar. Tatlar və talışlar İran dil qruplarına aid olan xalqlardır. Kürdlərin dili də İran dil qrupuna aiddir. Ləzgilər İber-Qafqaz dillərinin şimal-şərq qrupuna aid olan xalqdır. Yalnız bir kənddə – məhdud ərazidə ya-şayan xınalıq, buduq, qrız, udi, inqiloy dilləri də İber-Qafqaz dil qruplarındandır.
Dilin adı. Birinci minilliyin ortalarından başlayaraq, dilimiz həm türk dili, həm də azəri dili adlanmışdır.
Türk adını qədim dövrlərdən yaşadıb gətirən Turukki tay-fası olmuşdur. Turukkilər çox güclü birlik yaratmış və öz zaman-larında güclü Assur dövlətini daim qorxu altında saxlamışlar. Turukki sözü «güclü, qüvvətli, doğan, törəyən» mənalarında tur /tör sözündən olub, türük//türk sözünü əmələ gətirmişdir. (1, 191-192)
Türk sözünün tarixi çox qədim olsa da, Azərbaycanda V əsrdən – Sasanilər dövründən kütləviləşməyə başlamışdır. Sasa-nilər Çindən İrana qədər böyük bir ərazidə yerləşmiş türk xaqan-lığı ilə əlaqə saxlayır, bəzən qohumluq münasibətlərinə girməli olurdular. Onlar təbii olaraq Azərbaycan türklərini də “türk” ad-landırırdılar. Xaqanlığın dövründə xaqanlıq türklərinin Azərbay-cana axını davam etməkdə idi. Ərəblər də gəldikdən sonra şimal-lı-cənublu bu ölkəni (Azərbaycanı) “türk ülkəsi” bilir və «türk yurdu» adlandırırdılar. “Türk” termini yalnız “madalı” və “atropa-tenalı” deyil, “alban” adını da əvəz edirdi.
Ərəblər cənub ərazilərindən tədricən şimala qalxdıqları və Atropatena sözünü öz şivələrində “Azərbaycan” şəklinə saldıq-ları, azərbaycanlıları qısa şəkildə azəri adlandırdıqları üçün türk süzü ilə yanaşı, azəri terminindən də istifadə edirdilər. Bu süz-lərin işlənməsi erkən başlamışdı – türk sözü V əsrdən, azəri sözü isə VII əsrdən işləkliyini genişləndirmişdi. Ərəb tələffüzü ilə təşəkkül tapan Azərbaycan süzü Antar-patianu süzündən əmələ gəlmişdir. Antarpatianu sözünün birinci hecasındakı An allah adının “n” samiti düşmüş, süz Atarpatianu, tədricən Atropatena şəklini almışdır. Bir sıra yazılarda Atropatena süzğndə irəli çıxan dz qovuşuq səsinin karlaşmış birinci komponenti (t) üstünlük qazanmış, əəblər isə öz dillərinin xarakterinə uyğun olaraq həmin qovuşuq səsin ikinci komponentinə üstünlük vermiş, sözü Adzirbican – Azirbican – Azərbaycan şəkillərində tələffüz etmişlər, fərqləndirmək üçün Azərbaycan ərazisində işlədilən dili ‚əl-azəriyə‛- azəri dili adlandırmışlar. Azəri sözü bu sözdən, bu tələffüzdəndir. Bu söz tayfa adı deyil, Azərbaycan sözündəndir və Azərbaycan sözünün qısaldılmış forması kimi təşəkkül tapmışdır.
Bütün ilkin türk tayfaları Ön Asiyada doğulduğu kimi, türk sözü də Ön Asiyada doğulmuşdur. Lakin sonralar Şərqdə daha çox güclənmiş və güclü bir tufan kimi öz dalğalarını bütün qərbə və o cümlədən Cənubi Qafqaza, daha aşağılara yayan bir dövlətin adı kimi geri qayıtmışdır.
Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular düvrlərində olduğu kimi, Səfəvilər düvrğndə də Azərbaycanda əsas ğnsiyyət va-sitəsi Azərbaycan tğrk dili idi. Azərbaycan dilini ilk dəfə rəsmi dövlət dili elan edən Şah İsmayıl, təbii olaraq, ‚türk dili‛ ifadəsinə üstünlük vermişdir. Şah İsmayıl Azərbaycanın həqiqi müstəqilliyinə çalışmış, dövlət dilini və onun adını beynəlxalq aləmə xalqın işlətdiyi kimi «türk dili» şəklində çatdırmışdır.
Səfəvilər düvründə dövlətin dilə xüsusi nəzarəti yaranmışdır. 1685-1694-cü illərdə Azərbaycanda olmuş alman alimi Engelbert Kempfer yazmışdır: “Səfəvilər sülaləsinin ana dili olan türk danışığı İran sarayında geniş yayılmış dildir. Türk dili sa-raydan tutmuş yüksək rütbəli və mötəbər şəxslərin evlərinə kimi yayılmış və nəticədə elə olmuşdur ki, şahın hörmətini istəyən hər kəs bu dildə danışır. İndi iş o yerə çatmışdır ki, başı bədəni üçün dəyərli olan hər kəs üçün türk dilini bilməmək suç sayılır. Türk dili bütün şərq dillərindən asandır. Türkcənin danışıq tərzindəki vüqar və səslənmə əzəməti onun sarayda və səltənət qəsrində yeganə danışıq dili olmasına gətirib çıxarmışdır”. (5, 85)
Beləliklə, dilimizin adı kimi, türk dili ifadəsinin böyük ta-rixi vardır. 1924-cü ildə Türkiyə respublikası yaradıldıqdan, türklərin dili türk dili adlandırıldıqdan xeyli sonra da dilimiz «türk dili» adı ilə tanınmaqda idi və hətta 1936-cı ildə «Türk dili» adlı məktəb dərsliyi də çap olunmuşdur. 1936-cı ilin SSRİ konstitusiyasında dilimizin adı «Azərbaycan dili» şəklində təsbit edilmişdir. 1992-ci il sənədlərinə əsasən Azərbaycan dili termini bir neçə il yenidən türk dili termini ilə əvəz edilmiş, 1995-ci il ümumxalq referendumu və respublika konstitusiyası ilə «Azərbaycan dili» ifadəsi yenidən sabitləşdirilmişdir.
Bu dil ulu babalarımız arattalılardan üzü bəri yaşamış qə-dim aborigen Azərbaycan türk tayfalarının dil yadigarıdır və uzun bir yol keçdiyindən inkişaf səviyyəsi ilə başqa türk dillərindən fərqlənir. (bax: 7; 540-580)
Əlifba. Azərbaycan – Alban xalqı qədim yazısı olan xalq-lardandır. VII əsrin alban tarixçisi Kalankatuklu Moisey yazır: «Yazıya malik olan xalqlar bunlardır: yəhudilər, romalılar (bun-ların yazısından bizanslılar da istifadə edirlər), ispanlar, yunanlar, midiyalılar, ermənilər və albanlar». (6; 18) Hələ eramızın V əs-rində – ümumxalq Azərbaycan dilinin formalaşdığı dövrdə al-banların mövcud əlifbası həmin əsrdə bir daha təkmilləşdirilMiş-dir: «Mesrobun Albaniya çarı Arsvagenin yanına gəlməsi, burada əlifbanı təkmil etməsi, məktəbləri yenidən açması» (6; 36) sözlərindən göründüyü kimi, burada yeni əlifba yaradılma-sından, yeni məktəblər açılmasından deyil, əlifbanın yeniləşdiril-məsindən, məktəblərin yenidən açılmasından söhbət gedir.
Ərəblər VII əsrin ortalarından başlayaraq Albaniyanı işğal etməklə onun dini ilə yanaşı, əlifbalarını da tədricən dəyişmiş, öl-kədə ərəb əlifbasına keçilmiş və alban əlifbası unudulmuşdur.
XIX əsrin ortalarında ilk dəfə M.F.Axundov ərəb əlifbasını dəyişmək ideyasını irəli sürmüşdür. XX əsrin əvvəlində bir sıra ziyalılar bu ideyanı müdafiə etmişdir. 1918-ci ilin mayında Azər-baycanın müstəqilliyi elan edildikdən sonra yeni əlifba layihəsi hazırlanıb müzakirə olunsa da, vaxt az olduğundan yeni əlifbaya keçmək mümkün olmamışdır. Yalnız Sovet hakimiyyətinin əvvəlində latın qrafikalı yeni əlifbaya keçmək mümkün olmuş, Azərbaycan MİK 4-cü sessiyasının 1928-ci il 11 oktyabr tarixli qərarı ilə 1929-cu ilin yanvarından latın qrafikalı əlifbaya keçil-mişdir.
Mərkəzi hökumətin göstərişi ilə Azərbaycan SSR Ali So-vetinin 1939-cu il 11 iyulunda qəbul etdiyi qərara əsasən 1940-cı ilin yanvarından kirill qrafikalı yeni əlifbadan istifadəyə başlan-mışdır. Bu əlifbada bir neçə dəfə islahat aparılmış, tədricən Azər-baycan dili üçün səciyyəvi olmayan bir sıra hərflər (ü,ə,ö,e) çıxa-rılmışdır.
Müstəqilliyin yenidən bərpasının ilk illərində yenidən latın qrafikalı əlifbaya keçmək zərurəti ortaya çıxmış, Milli Məclis 1991-ci il dekabrın 25-də latın qrafikasına keçilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. Latın qrafikalı bu əlifbaya prezident H.Əliyevin 2001-ci il 18 iyun tarixli fərmanı ilə keçilmişdir.
Bu əlifba hərflərin bir qədər nahamvar düzülüşünə və di-akratik işarələrin kar samitlərdə qoyulmasına, nöqtələrin çox-luğuna görə əvvəlki latın qrafikalı əlifbadan fərqlənir.
İnkişaf mərhələləri. Qeyd etdiymiz 1500 illik inkişaf yolunda Azərbaycan dili iki inkişaf mərhələsi keçirmişdir:
Əski dövr – XVI əsrə qədər;
Yeni dövr – XVI əsrdən sonrakı dövr.
Əski dövr. Bu dövrün özünü də iki mərhələyə ayırmaq olar: a) yazılı ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi – ən qədim dövrlərdən XII əsrə qədər; b) ümumxalq dili əsasında yazılı ədəbi dilin intensiv inkişafı dövrü – XIII – XVI əsrlər.
Əski dövrün ilkin abidəsi «Kitabi-Dədə Qorqud» dastan-larının dilidir. Nizami Gəncəvinin qeydlərindən, qohum türk dil-lərinə dair abidələrdən – M.Kaşğarinin «Divan»ından, Balasa-ğunlu Yusifin «Qutadğu bilig» əsərindən və başqa ortaq türk mənbələrindən aydın olur ki, XIII əsrdən əlimizə gəlib çatan zəngin materiallar – Həsənoğlunun qəzəlləri, «Dastani-Əhməd hərami» məsnəvisi, Qul Əlinin «Qisseyi-Yusif», Suli Fəqihin «Yusif və Züleyxa», İsanın «Mehr və Vəfa» əsərləri birdən-birə yaranmamış, böyük özül üzərində meydana çıxmışlar.
Bu əsərlərin ən səciyyəvi cəhətləri onların şifahi şeir nü-munələrinə yaxınlığı, xalq dilində yazılması, türk dilinə məxsus arxaik elementlərlə zənqginliyi, ərəb, fars söz və tərkibləri ilə sonrakı dövrdə (əski dövrün ikinci mərhələsində) olduğu qədər ağırlaşdırılmış olmamasıdır. Bu hal «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində olduğu kimi, Həsənoğlunun qəzəllərində, Qul Əlinin, Suli Fəqihin, İsanın məsnəvilərində, müəllifi naməlum olan «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində özünü göstərir. Sonrakı mərhələdə «qəzəl» adı ilə genişlənən janr əski dövrün əvvəlində xalq şeri şəklində – «türki» adı ilə yayılmaqda idi.
Lakin tədricən – əski dövrün ikinci mərhələsinə keçildikcə Qazi Bürhanəddinin, Nəsiminin və sonrakı əsrlərdə Kişvəri, Fü-zuli və başqalarının əsərlərində ərəb və fars dillərindən alınmış sözlər və silsiləli izafət tərkibləri çoxalmaqla klassik şeir üslubu-nun dilini xeyli ağırlaşdırmışdır. Əski dövrün sonlarında damu (cəhənnəm), onəlmək (yax-şılaşmaq), əsrük (sərxoş) tipli bir sıra sözlər, qədim dövrlərin ya-digarı olan kəndi, şu, şöylə, işbu və s. kimi əvəzliklər arxaik fonda keçmişdir. İlkin mərhələdə dilin sintaktik quruluşunda milli söz birləşməsi və cümlə modelləri əsas yer tutur. Bununla yanaşı, ərəb və fars dillərinə məxsus izafət tərkibləri də nəzəri cəlb edir. İsim hallarının müvazi işlənməsi, birinin digərini əvəz edə bil-məsi (məs.: yönlük halın çıxışlıq hal məqamında işlənməsi: Sor-du Mehri Vəfaya: Halın nədir?; Mehri aydır: çün bəni sordun bənə) («Mehri və Vəfa») bu sahədə sabitləşmənin başa çat-maması ilə bağlıdır. İlkin mərhələdə feli tərkiblər üstünlük təşkil edir, lakin mərhələnin sonuna doğru analitik budaq cümlələr və tabelilik bağlayıcıları aparıcı mövqe qazanır. İsmin təsirlik halın-da saitlə bitən sözlərdə n bitişdiricisi tədricən y samitini sıxış-dırır: atayı – atanı. İntonasiya ilə qurulan mürəkkəb cümlələr çox işlənir.
Yeni dövr. Ədəbi dilin inkişafının ikinci mərhələsi XVI əsrdən başlayır. Bu əsrin erkən çağında Şah İsmayılın fə-aliyyəti ilə ölkədə yaranan ərazi birliyi, iqtisadi və mənəvi həyat birliyi milli inkişaf üçün zəmin yaratmışdır. Lakin bu inkişaf XIX əsrə qədər zəif getmişdir. Xüsusilə XVIII əsrin ortalarında Azər-baycanın xanlıqlara parçalanması bu inkişafı ləngitmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya və İran tərəfindən bö-lünməsi xalqımızın tarixinin qara səhifələrindən olsa da, Rusiya ilə əlaqə Şimali Azərbaycanda milli inkişafı sürətləndirmişdir.
Bu dövrü də bir neçə mərhələyə ayırmaq olar: a) milli dil istiqamətində inkişaf dövrü – XVI – XVIII əsrlər; b) milli dilin təşəkkülü və inkişafı dövrü – XIX əsr və XX əsrin birinci rübü; c) milli dilin intensiv inkişafı və yenidən qurulması dövrü – XX əsrin birinci rübündən sonrakı dövr.
Bu dövrün əvvəlindən başlayaraq yeni realist şeir üslubu-nun yaranması dilimizin xəlqiləşməsinə, milliləşməsinə təkan vermiş, onu milli inkişaf yoluna salmışdır. Yeni realist şerin ba-nisi M.P.Vaqifdən iki əsr əvvəl yaşamış Qurbanidir. Qurbaninin, Xətainin, Tufarqanlı Abbas, Xəstə Qasım və başqalarının əsərləri dilin milli zəmində inkişafına güclü təsir göstərmişdir. XVI əsrdə Füzuli, XVII əsrdə Məsihi birinci dövrün son zirvə-nümayəndələri olmuş, onlarla paralel Qurbani və Xətai doğulmaqla yeni dövr əski dövrün içərisində inkişafa başlanmışdır.
Yeni dövrün 2-ci mərhələsində Azərbaycan dilinin istifadə və işlənmə dairəsi daha da genişlənmşdir. A.Bakıxanov, Q.B. Zakir, S.Ə.Şirvani və başqalarının yaradıcılığı ilə satirik ədəbiy-yat inkişaf etmiş, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluza-də kimi nəhəng satira ustaları meydana çıxmışdır. M.F.Axundov-dan başlayaraq, yeni realist nəsr və dram üslubu böyük vüsət qa-zanmışdır. Fəlsəfi traktatlar, elmi əsərlər, epistolyar üslub nümu-nələri, mətbuat meydana çıxmış, çoxsaylı qəzet və jurnallar nəşr olunmuşdur. Sovet dövründə mənzum dram janrı, iri romanlar yaranmış, XX əsrin əvvəldlərindən başlayaraq dilə nəzarət güc-lənmiş, dəfələrlə əlifba, orfoqrafiya, terminologiya məsələləri müzakirə edilmiş və nizama salınmışdır.
Azərbaycan dilinin müasir elmi tədqiqinə başlanmışdır. Azərbaycan dili haqqında ilk həcmli elmi qrammatikanı professor Mirzə Kazım bəy yazmışdır («Türk-tatar dilinin qrammatikası», 1839) Az sonra M.Vəzirovun, L.Budaqovun, M.Əfşarın, N.Nəri-manovun, S.M.Qənizadənin qrammatika kitabları meydana çıx-mışdır. Bunların bir qismi rus dilində olmaqla, həm də bəsit idi, məktəb qramatikaları həcmində idi. Dilimizin fonetik sisteminin, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşunun əsl elmi tədqiqi XX əsrin 50-ci illərindən mümkün olmuşdur. Sovet dövründə görkəmli dilçi alimlər nəsli (B.Çobanzadə, Ə.Dəmirçizadə, M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Ə.Abdullayev, Z.Budaqova, A.Axundov, T.Ha-cıyev, Y.Seyidov və b.) yetişmiş, Azərbaycan dilinin tarixinə, müasir vəziyyətinə, dialekt və şivələrimizə həsr olunmuş qiymətli monoqrafiyalar, dərslik və dissertasiyalar yaranmışdır. Sovet dövründə dünyanın ən görkəmli alim və yazıçılarının əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi, bədii, publisistik və rəsi-sənəd üslubları paralel şəkildə inkişaf etmişdir. Rəsmi-sənəd üslubu ilə bağlı çətinliklər müstəqilliyin yenidən bərpası dövıründə aradan qaldırılmışdır.
Hələ qədim dövrlərdən Azərbaycan dili xarici alim və səy-yahların diqqətini cəlb etmişdir. XIX əsrdə bir sıra xarici alim və yazıçılar (M.Y.Lermontov, A.A.Bestujyev-Marlinski, Y.Veyden-baum və b.) bu dilin asanlığı və sadəliyi haqqında fikir söyləmişlər, bu dil ilə bütün Ön Asiyanı gəzmək mümkün olduğunu qeyd etmiş, onu fransız dili ilə müqayisə etmişlər.
Hazırda Azərbaycan dilinin mühüm funksiyalarından biri onun dövlət dili olmasıdır.
Dediyimiz kimi, Albaniyanın dövlət dili türk dili olmuşdur. Vassalı olduqları parfiyalılar da türk idilər. Sasanilər dövründə, yəqin ki, yazışmalar fars və türk dillərində olmuşdur. Ərəb işğa-lından sonra rəsmi yazılı dil ərəb dili, ümumi ünsiyyət dili Azər-baycan türk dili olmuşdur. Xilafət zəiflədikcə xalqın dili üstünlük qazanmışdır. Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular dövründə dövlət idarələrində əsas dil türk dili idi. Səfəvilər dövründə Azərbaycan dili rəsmi şəkildə dövlət dilinə çevrilmişdir. Sonrakı dövrlərdə xanlıqlar öz dillərini saxlamışlar. Rus işğalından sonra rəsmii yazışmalar dili rus dili, ümumi ünsiyyət dili Azərbaycan dili olmuşdur. XIX əsr sona yaxınlaşdıqca Azərbaycan dilində məktəblər və mətbuat yaranmış, XX əsrin əvvəlində dilin imkan-ları daha da genişlənmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) hö-kumətin 1918-ci il 27 iyun qərarı ilə türk dili dövlət dili elan edilmişdir.
Sovet dövrünün ilk onilliyində Azərbaycan ədəbi dili tam hüquqlu bir dil kimi fəaliyyət göstərmişdir. Lakin tədricən mərkəz səviyyəsində müşavirələrdə və rəsmi kargüzarlıq işlərində rus dilindən istifadə edilmişdir. Azərbaycan dili ali və orta mək-təblərdə əsas dil olmuş, elmi əsərlər əsasən bu dildə yazılmış, əksər mətbuat orqanları Azərbaycan dilində çap olunmuşdur.
Azərbaycanın görkəmli ziyalılarını daim dövlət idarələrində kargüzarlıq sənədlərinin dili maraqlandırmışdır. 1956-cı il av-qustun 21-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 4-cü çağırış 3-cü sessiyasında Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində tətbiqi barə-də xüsusi qərar qəbul edilmişdir. Bu qərarın qəbul edilməsində xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun xüsusi xidməti olmuşdur. Lakin mərkəzi hökumət tərəfindən bu qərar tezliklə dayandırılmışdır.
1978-ci ildə qəbul edilmiş yeni Azərbaycan Konstitusiya-sına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədə ayrıca maddə daxil edilmişdir.
1991-ci ildə SSRİ-nin dağılması və Azərbaycanın yenidən öz müstəqilliyini bərpa etməsi Azərbaycan dili ilə bağlı əngəlləri aradan qaldırmağa imkan verdi. 8 iyun 2001-ci il tarixli «Döv-lət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında», 9 avqust 2001-ci il tarixli «Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü-nün təsis edilməsi haqqında», 30 sentyabr 2002-ci il tarixli «Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında» adlı qanun, qərar və sənədlər Azərbaycan dilinin tam hüquqlu bir dil kimi fə-aliyyətini təmin etməyə əsas verən tarixi sənədlərdir. Bu sənəd-lər pezident H.Əliyev tərəfindən imzalanmışdır.
Quruluşu. Azərbaycan dilində 9 sait, 25 samit vardır. Bun-lar 32 hərflə ifadə olunur. Saitlərin bir qismi (a, u, i, e, ə, ö) bir sıra alınma sözlərdə adi kəmiyyətdən bir qədər uzun tələffüz olunur. Saitlər qalın və incə olmaqla fərqlənir. Bu fərq eyni cinsli saitlərin bir-birini izləməsinə (ata, qapı; nənə, ələk) və çox qədim dövrlərdən bəri türk dilləri üçün səciyyəvi olan ahəng qanununun ifadəsinə səbəb olur (işıq, ilxı, ildırım kimi sözlər istisnadır). Ön sıra samitlər incə saitlərlə, arxa sıra samitlər qalın saitlərlə işlənir. Bu qanunu alınma sözlər pozur (Akif, kitab, kino və s.). Azərbaycan dilində bir samit (ğ samiti) və bir sait (ı saiti) söz başında işlənmir. Vurğu xalis Azərbaycan sözlərində son hecaya düşür. Omoformlarda (qazma` – qaz`ma, tikmə` – tik`mə) və alınma sözlərdə bu qanun dəyişə bilir (ka`fedra, o`pera, pioner` və s.). Uzun müddət bir sıra alınma sözlərdə ərəb dilindəki eyn səsini göstərmək üçün apostrofdan istifadjə edilmiş, son dəfə latın qrafikasına keçilərkən ləğv olunmuşdur. Azərbaycan dilində assimilyasiya hadisəsi sözlərin tələffüzünü yazılı dildən xeyli fərqləndirir. Sağır n samiti şivələrdə qaldığından əlifbaya hərfi işarə ilə daxil etdməmişdir.
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi XX əsrdə elmin, texnika-nın yüksək inkişafı ilə əlaqədar son dərəcə zənginləşmişdir. Bun-lar öz ifadəsini çoxsaylı terminoloji lüğətlərdə, izahlı lüğətdə, orfoqrafiya və tərcümə lüğətlərində tapmışdır. İlk dəfə olaraq frazeoloji lüğətlər tərtib və çap olunmuşdur.
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupa bölünür: şərq qrupu (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan və Lənkəran şivələri); qərb qrupu (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi); şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi); cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi). Bunlardan əlavə, bir neçə keçid şivə də vardır.
Azərbaycan dili iltisaqi quruluşa malikdir, şəkilçili dillər-dəndir. Sözlərdə qrammatik morfemlər üst-üstə işlənə bilir və hər bir qrammatik morfem bir məna bildirir. Əvvəlcə sözdüzəldi-cilik əlamətləri, sonra sözləri əlaqələndirən şəkilçilər sözə artı-rılır. Şəkilçilərin möhkəm sırası vardır. Məsələn, isimlərdə əv-vəlcə kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, sonra hal və nəhayət, xə-bərlik şəkilçisi işlənir: ev-lər-iniz-dən-dir – sözündə olduğu kimi. Fellərə əvvəlcə təsirlik, sonra növ, sonra inkarlıq və bunlardan sonra zaman və şəxs şəkilçisi artırılır: qaç-ır-ıl-ma-yacaq-dır. Şə-kilçiyə ehtiyac olmadıqda onun sözdə pozisiyası boş qalır.
Azərbaycan dilində altı əsas nitq hissəsi (isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf) və dörd köməkçi nitq hissəsi (qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlər) vardır. Köməkçi nitq hissələri dairəsində xüsusi nitq hissəsi kimi nidalardan da bəhs olunur.
Sözlər sözdəyişdirici şəkilçilər vasitəsilə morfoloji cəhət-dən dəyişərək müxtəlif söz-formalar şəklinə düşür və nəticədə onların arasında sintaktik əlaqənin baş verməsi üçün imkan ya-ranır. Morfoloji cəhətdən ən zəngin nitq hissəsi feldir. Fellər tə-sirlik, növ, inkarlıq, zaman, şəkil, şəxs kateqoriyaları üzrə dəyişə bilir. Felin keçmiş, indiki və gələcək zamannlarının özünə məx-sus morfoloji əlamətləri vardır. Keçmiş zamanın üç forması var-dır: şühudi keçmiş – -dı,-di,-du,-dü; nəqli keçmiş – -mış,-miş,-muş,-müş və nisbi keçmiş – -ıb,-ib,-ub,-üb (bu sonuncu şəkilçi sadə xəbər şəklində ikinci və üçüncü şəxslərlə işlənir). İndiki za-manın bir (-ır,-ir,-ur,-ür), gələcək zamanın iki (qəti gələcək – –acaq, -əcək, qeyri-qəti gələcək – –ar,-ər) forması mövcuddur. Fellər əmr, xəbər, vacib, arzu, lazım və şərt şəkilləri üzrə təsrif olunur, nəticədə fellərin zəngin dəyişmə sistemi yaranır. Sadə fel şəkilləri ilə yanaşı, felin idi, imiş ədatları və onların ixtisar for-ması ilə (-dı,-di,-du,-dü; -mış,-miş,-muş,-müş) yaranan mürəuk-kəb zaman və şəkilləri bütövlükdə keçmiş zaman müstəvisinə dəyişir və işin icrası ilə bağla çox rəngarəng mənalar ifadə etmək mümkün olur. Məsələn, Mən yazacaqdım – cümləsində qəti şə-kildə icra olunmalı işin nəticəsi bilinmədiyi halda, Mən yazardım – cümləsində işin təkrarən icrası mənası vardır. Subyektlə hərəkət və obyekt əlaqəsinin münasibətinə görə fellər məlum, məchul, qayıdış, qarşılıq və icbar məna növləri üzrə dəyişir, eyni zamanda təsdiq və inkar olur. Fellər məsdər şəkilçisi qəbul etməklə isimlərə, feli sifət şəkilçiləri ilə sifətlərə yaxınlaşır, atributivləşir, feli bağlama şəkilçiləri ilə adverbiallaşır.
Feldən sonra ən zəngin morfoloji əlaməti olan nitq hissəsi isimdir. İsimlər kəmiyyət, mənsubiyyət, hal və xəbərlik kateqoriyaları üzrə dəyişir. Əvəzliklər isimləri əvəz etdiyi, məsdərlər hə-rəkətin adını bildirdiyi üçün hallanır. Sifət, say, işarə əvəzlikləri, feli sifətlər yalnız isimləşməklə hallana bilir. Hal dəyişmələri 6 formada özünü göstərir.
Cümlənin əsasını isimlər və fellər təşkil edir. Sifət isimləri əlamət, keyfiyyət, say miqdar və sıra cəhətdən izah edir, zərf hərəkətin əlamətini bildirir. İnsan təfəkkürünün mücərrədləşdir-məsi məhsulu olan əvəzliklər bu nitq hissələrini ümumi və qeyri-müəyyən şəkildə əvəz edir.
İsim və fellər zəngin sözdüzəldicilik imkanlarına malikdir. Sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə adlardan və fellərdən çoxlu isim düzəldiyi kimi, adlardan fellər də düzəlir. Zərf və sifət düzəldən şəkilçilərlə də yeni sözlər yaranır.
Azərbaycan dilində cümləni təşkil edən sözlər arasında subyekt əlaqəsi, atributiv əlaqə, obyekt əlaqəsi və zərfi əlaqə ki-mi dörd əlaqə mövcuddur. Sözlər arasında bərabərhüquqlu tabe-sizlik əlaqəsi (həmcins üzvlər, tabesiz mürəkkəb cümlənin kom-ponentləri arasında) ilə yanaşı. tabelilik əlaqəsi olur. Cümləni quran əsas əlaqə növləri tabelilik əlaqələridir, yanaşma, idarə və uzlaşmadır. Bu əlaqələr söz birləşmələrinin tərəfləri, cümlənin müxtəlif üzvləri və tabeli mürəkkəb cümlənin komponentləri ara-sında olmaqla söz birləşməsi və cümlə modellərinin yaranmasına səbəb olur. Sintaktik əlaqələrlə həm analitik (daş divar, uca çi-nar), həm də sintetik birləşmələr (iş adamı, fəhlə qüvvəsi, dağın yamacı) yaranır.
Ədəbi dil normalarına müvafiq olaraq mübtəda cümlənin əvvəlində (təyindən sonra), xəbər cümlənin sonunda, tamamlıq və zərflik xəbərdən, təyin təyinlənəndən əvvəl işlənir. Söz sırası daha çox üslubi xarakter daşıyır. Bu və ya digər fikri aktuallaş-dırma prosesində cümlə üzvlərinin yeri dəyişə bilir, mübtəda, ta-mamlıq və zərflik xəbərdən sonra işlənir. Yalnız «mübtəda + qeyri-müəyyənldik bildirən vasitəsiz tamamlıq + təsirli feli xəbər» quruluşlu At adam gördü – tipli cümlələrdə söz sırası sabitdir.
Feli tərkiblər (feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkibləri), ara sözlər, xitablar, həmcins üzvlər vasitəsilə cümlə genişləndiri-lə bilir.
Azərbaycan dilində həm tabesiz, həm də tabeli mürəkkəb cümlə tipləri çox inkişaf etmişdir. Dilimizdə məhsuldar şəkildə işlənən tabesizlik (birləşdirmə, qarşılaşdırma, bölüşdürmə, aydın-laşdırma) və tabelilik bağlayıcıları (ki, çünki, ona görə ki və s.) vardır. Tabelilik bağlayıcılarından ki polisemantikdir və əksər bu-daq cümlələrə xidmət edir. Onun əksinə olaraq, çünki bağlayıcısı monosemantikdir və yalnız səbəb budaq cümləsini baş cümləyə bağlayır.
Azərbaycan dilində qarışıq tipli (daha da mürəkkəbləşmiş) mürəkkəb cümlə tipləri, mətnin qurulma imkanları, sintaktik bü-tövlər arasında əlaqə üsulları çox zəngindir.
Ədəbiyyat
- N.Gəncəvi. «Leyli və Məcnun». Filoloji tərcümə M.Əli-zadənindir, Bakı, «Elm», 1981.
- Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, 1, Bakı, «Maarif», 1979.
- Z.Budaqova, T.Hacıyev. Azərbaycan dili, Bakı, «Elm», 1992.
- Q.A.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tari-xindən, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1994.
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı, Azərbaycan Uni-versiteti Nəşriyyatı, 1989.
- Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi, Bakı, Avrasiya Press, 2006.
- Q.Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlər-dən XIII əsrə qədər), Bakı, «Təhsil» Nəşriyyatı, 203.
Xülasə
Məqələdə Azərbaycan dilinin inkişaf tarixi barədə ensiklopedik məlumat verilmişdir. Ümumxalq Azərbaycan dili eramızın V əs-rində formalaşmışdır. VI-VIII əsrlər şifahi ədəbi dilimizin təşək-külü və inkişafı dövrü hesab olunur. IX-XI əsrlər yazılı ədəbi di-lin təşəkkülü dövrüdür.
Azərbaycan dili 1500 illik inkişafı müddətində iki böyük inkişaf mərhələsi keçirmişdir:.
Əski dövr – XVI əsrə qədər;
Yeni dövr – XVI əsrdən sonrakı dövr.
Məqalədən ən qədim Azərbaycan əlifbası, ərəb əlifbasından istifadə, latın əlifbasına keçilmə tarixi, dilimizin iltisaqi quruluşu barədə də məlumat almaq mümkündür.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.