Referat mövzu: Xərclərin təsnifatı və quruluşunun öyrənilməsi Tələbə: Astanov Ruslan Qrup: 636 Kurs: 2

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun düzgün və effektiv təşkil edilməsi üçün mühasib mütəxəssislərinin mühasibat uçotunun normativ-hüquqi bazası üzrə, bundan başqa, hər bir təsərüfat fəaliyyəti növünün uçotunun metodikası və qaydaları üzrə dərin biliklərinin olmasını zəruridir. Burada ilk öncə AR Vergi Məcəlləsi, AR Mülki Məcəlləsi, AR Əmək Məcəlləsi, AR Gömrük Məcəlləsi, AR İnzibati Xətalar Məcəllələri, Mühasibat uçotunun tənzimləyən AR Qanunları, AR Nazirlər Kabinetinin müvafiq Qərarları və s. qanunvericilik aktlarını misal gətirmək olar. Eyni zamanda, mühasib çalışdığı müəssisənin fəaliyyət sahəsinə aid istehsal prosesinin metodika və qaydalarını da yaxşı bilməlidir.

Məlumat bazaları üzrə axtarış

Mühasibat uçotu hər bir müəssisənin ən əs vacib biznes-proseslərindən biridir, və müəssisənin uğurlu olması o müəssisədə mühasibat uçotunun düzgün təşkilindən asılıdır.

Mühasibat uçotunun əsas məqsədləri: effektiv sənəd dövriyyəsinin təşkili, təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda davamlı və əlaqəli əks olunması, müəssisənin bütün bölmələrinin aktual məlumatlar ilə təmin edilməsi, vergi uçotunun aparılması, təsisçilərin və investorların müəssisənin maliyyə vəziyyəri barədə məlumat ilə təmin edilməsi.

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun düzgün və effektiv təşkil edilməsi üçün mühasib mütəxəssislərinin mühasibat uçotunun normativ-hüquqi bazası üzrə, bundan başqa, hər bir təsərüfat fəaliyyəti növünün uçotunun metodikası və qaydaları üzrə dərin biliklərinin olmasını zəruridir. Burada ilk öncə AR Vergi Məcəlləsi, AR Mülki Məcəlləsi, AR Əmək Məcəlləsi, AR Gömrük Məcəlləsi, AR İnzibati Xətalar Məcəllələri, Mühasibat uçotunun tənzimləyən AR Qanunları, AR Nazirlər Kabinetinin müvafiq Qərarları və s. qanunvericilik aktlarını misal gətirmək olar. Eyni zamanda, mühasib çalışdığı müəssisənin fəaliyyət sahəsinə aid istehsal prosesinin metodika və qaydalarını da yaxşı bilməlidir.

Sizə təqdim edilən bu elektron vəsaitdə məlumatların rahat mənimsənilməsi üçün bütün materiallar mühasibat uçotunun əsas bölmələri üzrə qruplaşdırılmış, hər bir materialda əsas normativ-hüquqi sənədlər, metodiki tövsiyyələr, normativ-hüquqi sənədlərdən çıxarışlar, misallar, nümunəvi müxabirləşmələr və ilkin sənədlərin formaları verilibdir. Qeydiyyat Daxil ol

Referat mövzu: Xərclərin təsnifatı və quruluşunun öyrənilməsi Tələbə: Astanov Ruslan Qrup: 636 Kurs: 2

Xarici xərclərə kənardan alınan xammal, yanacaq, gübrə­lər, elek­­trik enerjisi, yemlər, muzdla cəlb olunmuş əmək ehti­yatlarına və nəqliyyata çəkilən xərclər və s. daxildir.

Ümumiyyətlə istehsal xərcləri müəssisələrin məhsul istehsalı prosesində çəkdiyi bütün xərcləri xarakterizə edir. İstehsal xərc­lə­rini xarakterinə görə sabit və dəyişən xərclər kimi qruplaşdırmaq olar.

Sabit xərclər istehsal prosesində məhsulların müxtəlif növ­lü­yündən, onların kəmiyyətindən asılı olaraq formalaşır. Mə­­sələn, in­zi­bati işçilərə verilən əmək haqqı, bina və avadanlıqların sax­lan­ma­sı xərcləri və s.

Dəyişən xərclər müxtəlif məhsulların istehsalı, onların həcmi ilə bilavasitə bağlıdır. Məsələn, eyni sahəyə çəkilən xərclər artıb-azal­dıqda dəyişir, yaxud yeni texnologiyanın tət­biqi, gübrələrdən istifadə və s. xərclərin dəyişməsinə səbəb olur.

Sabit və dəyişən xərclər mahiyyətinə görə fərqlənsə də onlar ara­sında asılılıq mövcuddur və biri-birini tamamlayır. Yəni sabit və dəyişən xərclər istehsala çəkilən xərcləri əks etdirməklə ümumi is­tehsal xərclərini formalaşdırır.

İstehsal xərclərindən danışarkən məhsul vahidinə çəkilən xərc­­­lə­rin-maya dəyərinin mahiyyətinin və əhəmiyyətinin müəy­yən­ləş­di­ril­­məsi xüsusilə vacibdir. Bu göstərici istehsal struk­turlarını mü­qayi­səli qiymətləndirilməsində, qiymətqoyma prose­sində, məh­sul­ların rəqa­bət qabiliyyətinin formalaşmasında, mən­fəə­tin hesab­lan­ması və yük­səl­dil­məsi tədbirlərinin hazır­lan­ma­sın­da əhə­miy­yətli rol oynayır.

İqtisadi ədəbiyyatda maya dəyəri termini orta istehsal xərcləri ki­mi də adlandırılır. Maya dəyərini, yaxud orta istehsal xərclərini sa­­bit və dəyişən xərclər üçün də müəyyənləşdirmək mümkündür.

Orta sabit xərcləri və orta dəyişən xərcləri hesablamaq üçün ümu­­mi sabit və ümumi dəyişən xərclər istehsal olunmuş məhsulun həc­­minə bölünür.

Deməli orta sabit xərclər istehsalın həcmi artdıqca aşağı dü­şür, orta dəyişən xərclər isə ilk baxışdan məhsulun həcminin artı­mı nəti­cəsində məhsul vahidinə görə azalsa da məhsul­dar­lığın artı­mına yö­nəldilən xərclər hesabına yüksəlir.

• Xərclər ümumiləşdirilmiş formada müəyyən əmtəə və xid­mət­­lə­rin istehsalının təşkili üçün lazım olan istehsal amillərinin dəyərin­dən ibarətdir.
• Ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı prose­sin­də xərclərə aşağıdakı mövqelərdən yanaşmaq lazımdır:
• a) istehsal vasitələrinə (materiallara) xərclər. Məsələn: toxum, gübrə, bitki mühafizə vasitələri, neft məhsulları və s.;
• b) əmək haqqı:
• – haqqı ödənilən (muzdlu) iş qüvvəsinə əmək haqqı xərcləri;
• – haqqı ödənilməyən (ailənin) iş qüvvəsinə əmək haqqı xərc­lə­ri;
• Qeyd: Ailənin əmək haqqı mənfəətdən ödənilir, eyni zamanda on­lardan istifadə müəyyən alternativ xərcləri əmələ gətirir.
• c) İş və xidmətlərə xərclər. Məsələn, texnikadan istifadə, mü­ha­­sibat uçotunun aparılması və s.;
• d) əsas istehsal vasitələrindən istifadə:
• amortizasiya ayırmaları;
• e) kapitaldan istifadə üzrə xərclər:
• – xüsusi kapital – faiz dərəcəsi;
• – borc kapitalı – faizlər;
• Qeyd: Xüsusi kapital mənfəətdən ödənilir, eyni zamanda on­dan istifadə müəyyən (alternativ) xərcləri əmələ gətirir.
• ə) Sair xərclər. Məsələn, sığorta haqları, vergilər və s.
• Xərclərin təsnifləşdirilməsi aşağıda öz əksini tapmışdır.
• Sabit, mütənasib dəyişən və qeyri-mütənasib dəyişən xərclərlə ümumi, orta və son hədd xərcləri arasında müxtəlif asılılıqlar möv­­cud­dur (şəkil 10).
• Ümumi xərclər dəyişən xərclərin artması hesabına artdıqda onun strukturunda sabit xərclərin xüsusi çəkisi aşağı düşür. Ümu­mi xərc­lər­lə mütənasib dəyişən xərclər arasında düz mütənasiblik mövcud­dur. Çünki qısamüddətli dövrdə ümumi xərclər dəyişən xər­c­lər hesa­bına artır. Dəyişən xərclərin artmasının məhsul isteh­sa­lının artımı ilə mü­şahidə olunması vəziyyətində hər məhsul vahidinə düşən sabit xərc­lərin, yəni orta sabit xərclərin azalması baş verir.
• Aydındır ki, istehsalın baş vermədiyi şəraitdə belə sabit xərc­lər mövcud ola bilər. Məsələn, istehsalçı torpaq sahəsini əkib-be­cər­­mə­di­­yi halda da torpaq vergisini ödəməlidir. Deməli istehsalın həcmi ilə orta dəyişən xərclər arasında tərs mütənasiblik mövcud­dur. Ümu­miy­yətlə istehsalın mövcud olmadığı bir şəraitdə dəyişən xərc­lər sıfıra enir, lakin sabit xərclər öz səviyyəsində qalır. Ümu­mi xərclərin struk­turunda baş verən dəyişiklik özünü orta xərclərin struk­­turunda büruzə verir. Belə ki, məsələn, ümumi xərclərin struk­turunda sabit xərclərin xüsusi çəkisinin artması müvafiq ola­raq orta xərc­lərin xü­susi çəkisində orta sabit xərclərin xüsusi çə­kisinin art­ması ilə müşa­hidə olunur.

Əmək haqqı xərclərin təsnifatı

Müəssisələr üçün istehsal etdikləri məhsulların maya dəyərini aşağı salınması və bununla əlaqəli olaraq ehtiyatların müəyyən olunması məqsədilə onların təsnifləşdirilməsi çox vacibdir.

İstehsal xərcləri bir çox əlamətlərə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır və uçotda əks etdirilir:

Əlamətlər Xərc növləri Xüsusiyyəti İqtisadi məzmununa görə İqtisadi elementlər üzrə

• Geri qaytarılmış materialların dəyəri çıxılmaqla material xərcləri;
• Əməyin ödənişi üzrə olan xərclər;
• Sosial sığortaya olan köçürmələr;
• Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası;
• Digər xərclər.

• xammal və materiallar
• satıla bilən tullantılar (bu zaman çıxılır);
• alınmış məhsullar, yarımfabrikatlar, kənar müəssisələrin istehsal xarakteri daşıyan xidmətləri;
• texnoloji məqsədlərin həyata keçirilməsi məqsədilə yanacaq və enerji;
• istehsalatda çalışan işçilərin əmək haqları;
• sosial köçürmələr;
• istehsalın hazırlanılmasına və öyrənilməsinə çəkilən xərclər;
• ümumistehsalat xərcləri;
• ümumtəsərrüfat xərcləri;
• zay məhsuldan olan itkilər;
• digər istehsalat məsrəfləri

Mühasibat uçotu

Uçotun təşkili