Press "Enter" to skip to content

Bülfəz Elçibəy haqqında: Onun dövründə mətbuat olduqca sərbəst idi

Əbülfəz Elçibəy hələ tələbəlik illərindən sovet rejiminin müstəmləkə siyasətinə qarşı mübarizə aparmış, gizli tələbə dərnəkləri yaratmış və azadlıq ideyalarını geniş şəkildə yaymışdır. Eyni zamanda o, Bütöv Azərbaycan ideyasını da dönmədən təbliğ edib. 1975-ci ildə həbs edilməsi də onu yolundan döndərə bilməyib. 1988-ci ildə Azərbaycan Xalq Hərəkatı başlayanda məhz Elçibəy onun öndərlərindən biri oldu. O, Hərəkatın təşkilatlanmış forması olan Azərbaycan Xalq Cəbhəsini yaradanlardan (iyul 1989) biri və ömrünün sonunadək onun əvəzedilməz sədri olub. Məhz AXC-nin gərgin mübarizəsi sayəsində Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında tarixi Akt qəbul edildi (18 oktyabr 1991).
Əbülfəz Elçibəy təkcə Azərbaycan milli azadlıq hərəkatının öndəri yox, həm də bütün türk dünyasının aparıcı lideri və demokratiyanın carçısıydı.
7 iyun 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə demokratik yolla prezident seçilən Əbülfəz Elçibəy, ölkədə demokratiyanın bərqərar olması, Azərbaycanın tam suveren dövlətə çevrilməsi və xalqımızın rifahının yaxşılaşdırılması yolunda çox mühüm işlər görüb. Əbülfəz bəyin prezidentliyə başladığı ilk vaxtlarda dövlətin qarşısında duran təxirəsalınmaz vəzifələr Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tam gerçəkləşdirmək, Milli Ordu yaratmaq və müharibədəki məğlubiyyətlərin qarşısını almaq idi. Buna görə də ölkənin bütün imkanları Milli Ordu quruculuğuna səfərbər edildi. Ordu quruculuğu yalnız hərbi-strateji problem olmayıb, xeyli dərəcədə siyasi-psixoloji problem səviyyəsinə qaldırıldı. Könüllü batalyonlardan nizami orduya doğru ilk ciddi addımlar atıldı. Qismən hərbi səfərbərlik və orduya çağırış işi yoluna qoyuldu. Ağdərə və Goranboy rayonları erməni işğalçılarından təmizləndi. İşğal altında oluan Laçının əksər kəndləri onun hakimiyyəti zamanı düşməndən azad edildi.

Prezident elçibəy ədalət tahirzadə

Əbülfəz Qədirqulu oğlu Elçibəy

Azərbaycan Respublikasının
2-ci prezidenti 17 iyun 1992 — 1 sentyabr 1993

Partiya: Azərbaycan Xalq Cəbhəsi
Təhsili: Azərbaycan Dövlət Universiteti
Dini: İslam
Təvəllüdü: 24 iyun 1938-ci il
Kələki, Ordubad, Naxçıvan MR, Azərbaycan SSR
Vəfatı: 22 avqust 2000-ci il (62 yaşında)
Ankara, Türkiyə
Dəfn yeri: I Fəxri Xiyaban
Uşaqları: oğlu: Ərtoğrul, qızı Çilənay
Əbülfəz Qədirqulu oğlu Elçibəy (əsl soyadı Əliyev; 24 iyun 1938 – 22 avqust 2000) — Azərbaycanın dövlət, siyasi və ictimai xadimi, dissident, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin lideri və Azərbaycan Respublikasının ikinci prezidenti (1992-1993). Azərbaycan tarixində xalq tərəfindən, demokratik seçkilər yolu ilə seçilən ilk prezident.

Əbülfəz Qədirqulu oğlu Əliyev (Elçibəy) 24 iyun 1938-ci ildə Naxçıvan MR-nin Ordubad rayonunun Kələki kəndində anadan olub.
7 illik Unuskənd məktəbini bitirdikdən sonra Ordubad şəhər 1 saylı orta məktəbində təhsilini davam etdirib. 1957-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb filologiyası şöbəsinə daxil olub. Buranı bitirdikdən sonra (1962) təyinatla SSRİ Hidrolayihə İnstitutunun Bakı şöbəsində tərcüməçi işləyib. 1963-cü ilin yanvarında Misir Ərəb Respublikasına göndərilən Əbülfəz bəy 1964-cü ilin okyabrına kimi Əsvan bəndinin tikintisində tərcüməçi kimi çalışıb. Xarici ezamiyyətdən dönərək 1965-ci ildə BDU-nun aspiranturasına daxil olub və aspirantura təhsilini 1968-ci ildə uğurla tamamlayıb. “Tulunilər dövləti (868-905)” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alıb (1969). BDU-nun “Asiya və Afrika ölkələri tarixi” kafedrasında müəllim və baş müəllim işləyib (1968-1975).

Əbülfəz Elçibəyin soy ağacı
1975-ci ilin yanvarında Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi onu tələbələr arasında millətçi və antisovet təbliğatı aparmaq adıyla həbs edir və 17 iyul 1976-cı ilədək siyasi dustaq olaraq azadlıqdan məhrum edir. Əsasən Qaradağ daş karxanasında ağır fiziki işlərə məhkum edilmişdir.
Həbsdən buraxıldıqdan sonra bir müddət işsiz qalır. 1976-cı ilin dekabrında AMEA Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda kiçik elmi işçi kimi elmi fəaliyyətə başlayır. Sonralar böyük elmi işçi, şöbə müdiri, aparıcı elmi işçi elmi rütbə və vəzifələrə qədər yüksəlir (16.07.1992-ci ilədək).

1) Əbülfəz (Elçibəy)
2) Qədirqulu (Elçibəyin atası)
3) Meşedi Merdan (Elçibəyin babası)
4) Mir Alli Xoca
5) Mir Məhəmməd
6) Mir Yusif
7) Mir Məhəmməd
8) Mir Sadıq Ağa
9) Mir Məhəmməd
10) Seyid Mir Mustafa
11) Seyid Hüseyn
12) Seyid Saleh.
13) Seyid Nurəddin Ağa.
14) Seyid Şəmsəddin.
15) Seyid.
16) Seyid İsmayıl
17) Seyid Əli.
18) Seyid Abbas.
19) Seyid Fəxrəddin.
20) Seyid Haşım.
21) Seyid Mir Əli Xoca.
22) Seyid Fəxrəddin.
23) Seyid Şərəfeddin.
24) Seyid Şəmsəddin
Seyidlərdən ibarət olan (bu üzdən də onların adına “Seyid” ve “Mir” dini titulları artırılıb) ata tərəfi Güneydəndi. İlkin ulu babaları kökcə Şah İsmayıl Xətayinin sələflərindən olan Şeyx Sədrəddin Musa’nın (1305-1392) uruqlarındandır. Bəzi qaynaqlarda Şeyx Sədrəddin’e Şeyx Xoca Əli də deyildiyi bildirilir, bəzi qaynaqlardasa Şeyx Xoca Əlinin onun oğlu olduğu göstərilir. Bu fikirlərden hansının doğruluğundan asılı olmayaraq Əbülfəz Bəyin nəsli məhz həmin Şeyx Xoca Əlidən (O, Şeyx Əli Xoca da adlanıb) başlanır. Ancaq bunu da demək gərəkdir ki, Şeyx Əli Xocanın törəmələrinin bu qolunda şeyxlik olmayıb. Əbülfəz Elçibəyin soy ağacı Orijinalı Əbülfəz bəyin özündə olan soyağacında nəslin davamçıları olan 30’dan artıq adamın adı sadalanır.

Elmi fəaliyyəti

Klassik və müasir ərəb dilini, İslam dininin əsaslarını, Şərq ölkələrinin elm, tarix, fəlsəfə və mədəniyyətini incəliklə bilən ən ciddi alimlərdən sayılan Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan tarixşünaslıq və şərqşünaslığında indiyədək öyrənilməyən sahələrdə çox dəyərli və əsaslı elmi araşdırmalar aparıb. Onun 40-dan artıq sanballı elmi əsəri nəşr edilib. Bunların içərisində BDU-nun “Elmi əsərlər”ində, EA-nın “Xəbərlər”ində, “Əlyazmalar xəzinəsində” toplusunda və b. nəşrlərdə çıxan “Əhməd ibn Tulun və Tulunilər dövlətinin yaranması” (1967), “Abbasilər xilafətinin tənəzzülü və parçalanmasına dair” (1968), “9-10-cu əsrlər Ərəb-Misir ədəbiyyatı haqqında” (1971), “Tulunilər dövləti və Qərmətilər” (1971), “Abbasilər xilafətinin parçalanması və feodal dövlətlərinin yaranmasına dair” (1971), “9-cu yüzilliyin 2-ci yarısında Misirdə sənətkarlıq və ticarət” (1972), “Hənəfilik və onun əsas qaydaları” (1986), “Əhməd Tantarani Maraği və onun “Tantaraniyyə” qəsidəsi” (1987) və b. bir çox monumental tədqiqatlarını göstərmək olar.
Görkəmli alimin bütünlüklə yeni düşüncələr toplusu olan kitabları: “Tolunoğulları dövləti (868-905)” (İstanbul, 1997) və “Bütöv Azərbaycan yolunda” (İstanbul, 1998) dünya şərqşünaslıq elminə dəyərli töhfədir.

Siyasi fəaliyyəti

Əbülfəz Elçibəy hələ tələbəlik illərindən sovet rejiminin müstəmləkə siyasətinə qarşı mübarizə aparmış, gizli tələbə dərnəkləri yaratmış və azadlıq ideyalarını geniş şəkildə yaymışdır. Eyni zamanda o, Bütöv Azərbaycan ideyasını da dönmədən təbliğ edib. 1975-ci ildə həbs edilməsi də onu yolundan döndərə bilməyib. 1988-ci ildə Azərbaycan Xalq Hərəkatı başlayanda məhz Elçibəy onun öndərlərindən biri oldu. O, Hərəkatın təşkilatlanmış forması olan Azərbaycan Xalq Cəbhəsini yaradanlardan (iyul 1989) biri və ömrünün sonunadək onun əvəzedilməz sədri olub. Məhz AXC-nin gərgin mübarizəsi sayəsində Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında tarixi Akt qəbul edildi (18 oktyabr 1991).
Əbülfəz Elçibəy təkcə Azərbaycan milli azadlıq hərəkatının öndəri yox, həm də bütün türk dünyasının aparıcı lideri və demokratiyanın carçısıydı.
7 iyun 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə demokratik yolla prezident seçilən Əbülfəz Elçibəy, ölkədə demokratiyanın bərqərar olması, Azərbaycanın tam suveren dövlətə çevrilməsi və xalqımızın rifahının yaxşılaşdırılması yolunda çox mühüm işlər görüb. Əbülfəz bəyin prezidentliyə başladığı ilk vaxtlarda dövlətin qarşısında duran təxirəsalınmaz vəzifələr Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tam gerçəkləşdirmək, Milli Ordu yaratmaq və müharibədəki məğlubiyyətlərin qarşısını almaq idi. Buna görə də ölkənin bütün imkanları Milli Ordu quruculuğuna səfərbər edildi. Ordu quruculuğu yalnız hərbi-strateji problem olmayıb, xeyli dərəcədə siyasi-psixoloji problem səviyyəsinə qaldırıldı. Könüllü batalyonlardan nizami orduya doğru ilk ciddi addımlar atıldı. Qismən hərbi səfərbərlik və orduya çağırış işi yoluna qoyuldu. Ağdərə və Goranboy rayonları erməni işğalçılarından təmizləndi. İşğal altında oluan Laçının əksər kəndləri onun hakimiyyəti zamanı düşməndən azad edildi.

Prezidentliyi dövründə

Keçmiş Sovet respublikaları arasında birinci olaraq rus ordusunun Azərbaycandan çıxarılmasının başa çatdırılması ölkəmizin tarixi nailiyyəti idi. O, Azərbaycan xalqının çox mühüm qələbəsi, son illərdə Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəkatının, milli demokratik prosesin məntiqi nəticəsi idi.
Yeni yaranan dövlətlər içərisində birinci olaraq Azərbaycan öz sərhədlərinin qorunmasını öz üzərinə götürdü. Sərhəd zolaqlarındakı hərc-mərcliyin qarşısı nisbətən alındı və ən başlıcası, sərhəd qoşunlarımız təşəkkül tapdı.
Dövlət üçün zəruri olan gömrük sisteminin yaradılması Azərbaycanın təbii ehtiyatlarının xaricə qanunsuz-maneəsiz daşınmasının qarşısını xeyli dərəcədə aldı.
1992-ci ildə tamamilə maliyyə baxımından taqətdən salınmış, xəzinəsinə süpürgə çəkilmiş bir ölkədə Dövlət Ləl-Cəvahirat Fondu yaradıldı. Bir ildə fondda 1.5 ton qızıl və digər qiymətli metallar toplandı. 1993-cü il iyun ayının 1-nə qədər Milli Bankda valyuta ehtiyatı 1992-ci ilin uyğun dövrünə nisbətən 100 dəfədən çox artaraq 156 milyon dollara çatdı.
Ə.Elçibəyin prezidentliyi dövründə dövlət büdcəsinin kəsiri 5 faizdən artıq olmadı. Bu, Azərbaycanın gələcəyinə böyük ümidlər doğururdu. Həmin bir ildə Azərbaycanın milli valyutası dövriyyəyə buraxıldı. Bu, ölkənin siyasi nüfuzuna beynəlxalq aləmdə müsbət təsir göstərdi. Manat uzun müddət rublla müqayisədə öz başlanğıc 1:10 nisbətini qoruyub saxladı (qeyd edək ki, həmin dövr ərzində rus puluna nisbətən Belorus rublu 300%, Ukrayna kuponu isə 700% qiymətdən düşmüşdü). Manat artıq ümumqafqaz valyutasına çevrilmişdi.
Ölkənin siyasi sistemini dəyişdirmək istiqamətində də uğurlu addımlar atıldı. Siyasi partiyalar və ictimai təşkilatlar, kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunların qəbul edilməsi totalitarizm buzunu sındırdı. Həmin qanunlar əsasında 30-a qədər siyasi partiya, 200-dən artıq ictimai birlik, 500-dən artıq mətbuat orqanı və informasiya vasitəsi qeydiyyata alındı.
Prezident aparatı tərəfindən hazırlanmış və Milli Məclisə təqdim edilmiş seçkilər haqqında qanun Azərbaycanda ilk dəfə olaraq parlament seçkilərinin çoxpartiyalılıq əsasında keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Çox təəssüf ki, hətta müxalifətin də razılıqla qarşıladığı bu layihə sonralar qəbul olunmamış qaldı.
Respublikada məhkəmə hakimiyyətini gerçəkləşdirmək üçün məhkəmələrin statusu haqqında qanun qəbul edildi. Hüquq-mühafizə orqanlarında köklü islahatların başlanğıcı qoyuldu. İslah-Əmək sistemi Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyindən çıxarılıb Ədliyyə Nazirliyinin tabeliyinə verildi.
Ə.Elçibəyin prezident olaraq yürütdüyü iqtisadi siyasət əsasən iki məqsədə yönəldilmişdi. Birincisi, köhnə dövlət təsərrüfatını vaxtsız dağılmaqdan qoruyub saxlamaq və bunun üçün dövlət əmlakının gündəlik talan edilməsinin qarşısını almaq, əmək intizamını, vəzifəli şəxslərin dövlət qarşısında məsuliyyətini, ictimai sərvətin mühafizəsini gücləndirmək; köhnə iqtisadi əlaqələri bərpa etmək yolu ilə iqtisadiyyatda nisbi də varsa sabitliyə nail olmaq. İkincisi, liberal iqtisadi islahatlara başlamaqla respublikada bazar iqtisadiyyatının formalaşmasına nail olmaq. Bu məqsədlə Dövlət Əmlak Komitəsi, Dövlət Antiinhisar Siyasəti və Sahibkarlığa Yardım Komitəsi, İqtisadiyyat Nazirliyi, Torpaq Komitəsi və s. dövlət orqanları yaradıldı.
İqtisadi islahatları tənzimləmək məqsədilə 34 qanun, o sıradan dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında, banklar və bank fəaliyyəti haqqında (ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatına uyğun bank sisteminin yaradılması üçün bütün lazımlı qanunlar qəbul edilmişdi), mülkiyyət haqqında, xarici investisiyaların qorunması haqqında, icarə haqqında, torpaq vergisi haqqında, aksizlər haqqında qanunlar qəbul edildi.
Ticarətin liberallaşdırılması, dövlət ticarət müəssisələrinin kommersiyalaşdırılması, yarımçıq qalmış tikililərin icarəyə verilməsi haqqında, xırda sahibkarlığa kömək və onun inkişaf etdirilməsi haqqında prezident fərmanları qəbul edildi. Bundan başqa, özəlləşdirmə, sahibkarlığa yardım, fermer təsərrüfatının, emal sənayesinin inkişafı haqqında dövlət proqramları hazırlandı.
Beləliklə, respublikada iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi üçün mükəmməl hüquqi baza yaradıldı və bu yöndə ilkin addımlar atılmağa başlandı. Qısa müddətdə respublikada minlərlə xüsusi müəssisə, onlarca müstəqil bank (o sıradan xarici ortaqların iştirakı ilə) fəaliyyətə başladı, kənddə 17 mindən artıq sərbəst icarə kollektivi yaradıldı, özəlləşdirmə proqramının ilkin mərhələsi kimi taksilərin və yaşayış evlərinin özəlləşdirilməsinə başlanıldı.
Emal sənayesinin inkişaf proqramına uyğun olaraq il ərzində onlarca emal müəssisəsinin (əyirici, boyayıcı, toxucu, siqaret və hazır şərab istehsalı üçün) tikintisinə başlanıldı. Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici kapitalın cəlb edilməsindən ötrü mühüm işlər görüldü. Hazırlanan müqavilələrə əsasən Amerika Birləşmiş Ştatları, İngiltərə, Norveç və Türkiyənin neft şirkətlərinin respublikamızın neft sənayesinə 10 milyard dollara yaxın sərmayə qoyması gözlənilirdi. Respublika rəhbərliyinin məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində Avropa ilə Orta Asiyanı birləşdirən neft və qaz kəmərləri, dəmiryolu, avtomobil yolu, eləcə də Bakı-Ceyhan neft kəməri respublika ərazisindən keçməli idi. Bu yollardan ölkəmizin ildə 100 milyonlarca dollar mənfəət götürəcəyi gözlənilirdi.
Gələcək nəslin zamanın tələblərinə uyğun inkişafına zəmin yaradan elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində də mühüm islahatlar başlanmışdı. Təhsil haqqında qanun qəbul edilmişdi. Bu qanuna əsasən təhsil sahəsində özəl müsəssisələrin açılmasına icazə verildi və tezliklə bir çox belə müstəqil təhsil ocaqları yarandı.
Ali və orta ixtisas təhsili məktəblərinə qəbulun test üsulu ilə keçirilməsi Elçibəy iqtidarının mühüm uğurlarındandır. Yüzlərcə gəncə onlarca xarici ölkədə nadir ixtisaslar üzrə təhsil almaq imkanı yaradıldı.
Müstəqil Azərbaycanın orta məktəbləri üçün milli ideologiyamıza və dövlətin mənafeyinə uyğun yeni proqram və dərsliklərin hazırlanması sahəsində inqilabi dəyişikliklər həyata keçirildi. Azərbaycanın yüzlərcə alim, müəllim və metodisti cəlb edilməklə bircə ilin içərisində orta məktəbdə keçilən humanitar fənlər üzrə 7 yeni proqram hazırlandı və onların əsasında 60-a yaxın adda tam yeni dərslik yazdırıldı; ümumiyyətlə, başqa fənlər də daxil olmaqla 90-a yaxın adda yeni dərslik ortaya qoyuldu ki, orta məktəblərimiz onlarla ilk dəfə tanış olurdu. (Unutmayaq ki, Azərbaycanın təhsil tarixində heç vaxt bir ildə 10-dan artıq tam yeni dərslik yazdırılmayıb).
Yeni məzmunlu proqram və dərsliklərin yaradılmasını prezident strateji əhəmiyyətli dövlət məsələsi saydığına görə, ölkənin maliyyə böhranı içərisində olduğuna baxmayaraq onun göstərişi ilə ayrılan 110 milyon manatlıq yardımla təhsil ədəbiyyatı üzrə yeni güclü nəşriyyat -“Öyrətmən” yaradıldı, yeni dərsliklərin nəşri üçün yetərincə kağız əldə edildi və kitabların nəşrinə başlanıldı.
Uzun müddət müzakirə obyektinə çevrilmiş latın əlifbasına keçidə də, nəhayət, nail olundu. Orta məktəb dərslikləri bu əlifbada nəşr edildi, dövlət idarələrində də ondan intensiv istifadəyə başlanıldı.
Azərbaycanda müharibənin davam etməsi mədəniyyətə lazımi səviyyədə qayğı göstərmək imkanlarını xeyli məhdudlaşdırmışdı. Bununla belə, prezident müxtəlif vasitələrlə mədəniyyətin tənəzzülünün qarşısını almağa cəhd göstərirdi.
Hərbi şəraitin çətinliklərinə, keçmiş kommunizm sistemindən miras qalmış problemlərin ağırlığına, parlamentin əsasən keçmiş kommunistlərdən ibarət mühafizəkar hissəsinin kəskin müqavimətinə baxmayaraq, bir illik hakimiyyət ərzində (15 may 1992-ci il – 17 iyun 1993-cü il) Milli Məclisdə 118 qanun, 160 qərar qəbul edildi və bununla da demokratik, suveren Azərbaycanda müstəqil qanunvericiliyin əsası qoyuldu.
Uzun müddət Azərbaycanda siyasi proseslərin ziddiyyətli inkişafı milli münasibətlər sahəsində qeyri-sabit vəziyyət yaratmışdı. Problemi tənzimləmək üçün prezident Elçibəy ilk növbədə milli azlıqlar, azsaylı xalqlar və etnik qruplar haqqında fərman verdi. Beynəlxalq təşkilatların ekspertlərinin rəyinə görə, keçmiş Sovet İttifaqı respublikaları içərisində hələ heç bir dövlətdə milli münasibətlər belə mədəni formada tənzim edilməmişdi. Məlum fərmandan sonra 30-a qədər milli mədəniyyət mərkəzi Bakı şəhərində yerlə və normal iş şəraiti ilə təmin edildi.
Azsaylı xalqların çıxardığı 4 qəzet Prezident fondundan maliyyə yardımı aldı. Onlara radio və televiziyadan istifadə etmək imkanı yaradıldı. Məhz bu məqsədyönlü işin nəticəsidir ki, Elçibəyin hakimiyyətdə olduğu bir ildə heç bir milli separatçılıq hərəkatı uğur qazana bilmədi. Elçibəy prezidentliyinin bir ilində Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində özünə layiqli yer tuta bildi. O, bir sıra xarici səfərlərdə oldu. İstanbul sammitində iştirak edərək (24-27.6.1992) Qara Dəniz İşbirliyi Sazişini və “Bosfor bəyanatı”nı (25.6.1992), ATƏM-in (indiki ATƏT) ikinci zirvə toplantısına qatılaraq (7-11.7.1992) Helsinki Müşavirəsi-nin Yekun aktını (8.7) və “Avropada adi silahların məhdudlaşdırılması haqqında müqavilə”ni (10.7), Rusiyaya rəsmi səfərə gedərək (12-13.10.1992) Boris Yeltsinlə birgə “Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə”ni (12.10) (bu, Azərbaycanın bütün tarixi boyunca bərabərhüquqlu dövlət kimi Rusiyayla bağladığı ilk müqaviləydi), Ankarada Türk cümhuriyyətləri başçılarının zirvə toplantısında (30-31.10.1992) sammitin Yekun Bəyannaməsini imzaladı (31.10). O, Türkiyəyə rəsmi səfərində (1-5.11.1992) prezident Turqut Özalla bir sıra müqavilələrə imza atdı (1.11), Ankarada açılan Azərbaycan Səfirliyinin lentini kəsdi (2.11), Ukraynaya rəsmi səfərində (9-10.12.1992) prezident Leonid Kravçukla “Azərbaycan Respublikası ilə Ukrayna arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə”yə qol çəkdi (9.12). Prezident Elçibəy, Bakıda Marqaret Tetçeri (7.9. 1992), Tatarıstanın baş naziri Filza Həmidullini (24.9.1992), Rusiya baş nazirinin əvəzi Yeqor Qaydarı (30.9.1992), Moldovanın baş naziri Andrey Sangelini (17.10.1992), Moskvanın meri Yuri Lujkovu (26.10), İslam Konfransı Təşkilatının baş katibi Həmid əl-Cabidi (13.11.1992), BMT baş katibinin şəxsi təmsilçisi Ömər Həlimi (27.11.1992), ATƏM-in Minsk Konfransının sədri Mario Raffaellini (22.1.1993), İslam İnkişaf Bankının prezidenti doktor Əhməd Məhəmməd Əlini (2.2.1993), Çeçenistan prezidenti Cövhər Dudayevi (5.2.1993), İordaniya vəliəhdi Rəad ibn Zeydi (12.2.1993), Gürcüstanın dövlət başçısı Eduard Şevardnadzeni və baş nazir Tengiz Siquanı (3.2.1993), Almaniya bundestaqı xarici işlər komissiyasının sədri Hans Şterkeni (22.2.1993), Amerika Birləşmiş Ştatları Energetika İnstitutunun prezidenti Devid Stanqı (9.4.1993), Türkiyə prezidenti Turqut Özalı (13-15.4.1993), Ankarada Turqut Özalın dəfn mərasimindən (20-22.4.1993) sonra bir sıra ölkələrin başçılarını, Ümumdünya Davos Forumunun prezidenti Klaus Şvabrı (23.4.1993), Amerika Birləşmiş Ştatları Dövlət Departamentinin müşaviri Stroub Talbottu (14.5.1993), Harold Elliston başda olmaqla Böyük Britaniya parlamentinin nümayəndə heyətini (30.4.1993), Türkiyə XİN müavini Özdəm Sanberqi (16.6.1993) və ölkəyə qonaq gəlmiş bir çox başqa nümayəndə heyətlərini, Bakıdakı bütün xarici ölkə səfirlərini qəbul etdi.
BMT-də, ATƏT-də, İslam Konfransı Təşkilatında, regional İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatında və digər beynəlxalq birliklərdə Azərbaycan bərabərhüquqlu dövlət kimi təmsil olunmağa başladı. BMT-nin Bakıda nümayəndəliyi açıldı. Qonşu dövlətlərlə: Rusiya, Türkiyə, İran, Ukrayna və Gürcüstanla qarşılıqlı faydalı, bərabərhüquqlu əməkdaşlığın əsasları qoyuldu. Moldova, Qazaxıstan və Türkmənistanla iqtisadi sazişlər imzalandı. Belçika, Amerika Birləşmiş Ştatları, Almaniya, İsrail, Misir, Pakistan, İngiltərə ilə sıx əlaqələrə möhkəm zəmin yaradıldı. Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan kimi dövlətlərlə dostluq və əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli müqavilələr bağlandı. Türkiyə ilə münasibətlər imzalanmış sazişlər nəticəsində yeni mərhələyə daxil oldu. Amerika Birləşmiş Ştatları və Qərbi Avropa ölkələri ilə münasibətlər xarici siyasətin başlıca istiqamətlərindən biri oldu. Azərbaycan dövlətinin belə müstəqil siyasət həyata keçirməsi ölkəni əvvəlki tək öz təsir dairəsində saxlamağa çalışan və cəmiyyətdə getdikcə geniş vüsət alan demokratikləşmə prosesini özləri üçün təhlükə hesab edən bəzi qonşu dövlətlər tərəfindən qısqanclıqla qarşılansa da, ümumilikdə Elçibəy iqtidarı xarici siyasətinin həmin istiqamətdə qazandığı uğurlar şəksizdir.
Avropa və Amerikanın transmilli şirkətləri əlverişli iqtisadi məkan kimi Azərbaycana üz tutmağa başladı. AMOKO, BP, Yunokal, Statoyl, Pennzoyl və başqa böyük şirkətlərlə neft sənayesi sahəsində sazişlər hazırlandı. Neftin Aralıq dənizinə daşınması haqqında ilkin sənəd imzalandı. Bu planların gerçəkləşməsi Azərbaycanın inkişafı üçün böyük perspektivlər açırdı. Ölkəyə güclü investisiya axını başlayacaqdı. Bütün bunlar Qərbin və Amerika Birləşmiş Ştatlarının Azərbaycana siyasi münasibətində də əsaslı təkamülün səbəblərindəndir. Qərbdə Azərbaycanın demokratik imici formalaşmışdı və ona görə də ölkəmizin apardığı ağır müharibədə Qərbin onu müdafiə etdiyi dövr başlayırdı.
Azərbaycanı demokratik dövlət kimi dünyada tanıtdıran məhz Elçibəy iqtidarı oldu. Artıq heç kəs azərbaycanlılara fundamentalist, fanatik, mədəniyyəti demokratik prinsiplərə uyğun gəlməyən millət kimi baxmırdı.

Prezidentlik səlahiyyəti bitdikdən sonrakı fəaliyyəti

Elçibəy iqtidarının apardığı geridönməz müstəqillik siyasətindən təşvişə düşən xarici və daxili düşmənlər birləşərək Azərbaycanda hərbi qiyam təşkil etdilər və ölkədə vətəndaş müharibəsi qaçılmaz oldu. Öz xalqını labüd faciələrdən qurtarmaq istəyən prezident Əbülfəz Elzibəy 1993-cü ilin iyununda hakimiyyətdən uzaqlaşaraq doğma Kələki kəndinə getdi və burada 4 il 4 ay yaşayaraq siyasi mübarizəsini davam etdirdi.
Prezidentlik səlahiyyəti bitdikdən bir qədər sonra – 1997-ci ilin 30 Oktyabrında Bakıya dönən Əbülfəz Elçibəy, yenidən Azərbaycan müxalifətinin liderinə çevrildi. Demokratik Konqresə sədr seçilən (1997) AXCP sədri Əbülfəz bəy, həmin ilin Noyabrında Bütöv Azərbaycan Birliyini də yaratdı və ona başçılığı öz üzərinə götürdü. Marqaret Tetçerin “Qafqazda ən böyük demokrat” adlandırdığı Ə.Elçibəy, həm də Türk Xalqları Assambleyasının fəxri sədri seçildi 1997.
Çağdaş Azərbaycan ictimai-siyasi şüuruna yön verən və gerçək milli lider kimi qəbul edilən Əbülfəz Elçibəyin siyasi-nəzəri görüşləri “Bu mənim taleyimdir” (Bakı, 1992), “Deyirdim ki, bu quruluş dağılacaq” (Bakı, 1992), “Demokratiya və azadlıq” (İstanbul, 1992), “Bütöv Azərbaycan yolunda” (İstanbul, 1998), “Əbülfəz Elçibəy: Mən qurtuluşçuyam!” (Bakı, 2002), “Elçi düşüncələri” (Bakı, 2002) kitablarında əksini tapıb. Onun mübarizə yolunu işıqlandıran Kamil Vəli Nərimanoğlunun “Azərbaycan türklərinin azadlıq elçisi Əbülfəz Əli Elçibəy” (İstanbul, 1992), A.Səmədoğlunun “Elçibəy və Azərbaycan” (İstanbul, 1994), Fazil Qəzənfəroğlunun “Əbülfəz Elçibəy. Tarixdən gələcəyə” (İstanbul, 1995), Ədalət Tahirzadənin “Elçi Bəy” (Bakı, 1999), “Elçibəylə 13 saat üz-üzə” (Bakı, 1999; İstanbul, 2001), “Prezident Elçibəy” (Bakı, 2001), O.Məmmədovun “Elçibəy ilə birlikdə otuz il” (İstanbul, 1999) və b. kitablar oxucuların marağına səbəb oldu.
Əbülfəz Elçibəy Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yolunu yaradıcılıqla davam etdirirdi. O, böyük öndərin müsavatçılıq ideyalarını Bütöv Azərbaycan düşüncəsiylə zənginləşdirmiş, milli ideologiyamızın “Bütövləşmə, Millətləşmə, Dövlətləşmə!” ülküsünü irəli sürmüşdür.
Yorulmadan demokratiya və milli bütövlüyümüz uğrunda mübarizə aparan Azərbaycanın milli lideri, dünya türklərinin böyük oğlu Əbülfəz Elçibəy 22 avqust 2000-ci ildə – 63 yaşındaykən qardaş Türkiyənin Ankara şəhərində əbədiyyətə qovuşdu. Bakıda dəfni günü yüz minlərlə insanın onun tabutunu son mənzilinədək çiyinlərində aparması onun doğma xalqının ürəyində əbədi sevgi qazandığına sübut oldu.

Müəllifi olduğu kitablar

“Tolunoğulları Devleti”, İstanbul, 1997. Ebülfez Elçibey, ISBN:9754372152
“Bütöv Azərbaycan yolunda”, İstanbul, 1998; Bakı, 2004
“Müstəqillik: ikinci cəhd”, Bakı, 2001
“Siz xalqın sevgisilə haqqa çatacaqsınız”, Bakı, 2001.

Haqqında yazılan kitablar

Azərbaycan dilində
“Əbülfəz Elçibəy: “Bu, mənim taleyimdir””, Bakı, 1992. Tərtibçilər: Becan İbrahimoğlu, Ədalət Tahirzadə
“Deyirdim ki, bu quruluş dağılacaq”, Bakı, 1992. Tərtibçi: Ədalət Tahirzadə
“Demokratiya və azadlıq”, İstanbul, 1992.
“Azərbaycan türklərinin azadlıq elçisi Əbülfəz Əli Elçibəy”, İstanbul, 1992. Kamil Vəli Nərimanoğlu
“Elçibəy və Azərbaycan”, İstanbul, 1994, Akın Səmədoğlu.
“Əbülfəz Elçibəy. Tarixdən gələcəyə”, İstanbul, 1995, Fazil Qəzənfəroğlu.
“Elçi Bəy”, Bakı, 1999, Ədalət Tahirzadə.
“Elçibəy ilə birlikdə otuz il”, İstanbul, 1999, Oqtay Məmmədov.
“Savalanda görüşənədək, Bəy!” Bakı, 2000. Tərtibçi: Ədalət Tahirzadə
“Elçibəylə 13 saat üz-üzə”, Bakı, 1999; İstanbul, 2001. Ədalət Tahirzadə
“Prezident Elçibəy”, Bakı, 2001. Ədalət Tahirzadə
“Əbülfəz Elçibəy: Mən qurtuluşçuyam!”, Bakı, 2002. Tərtibçi: Ədalət Tahirzadə
“Elçi düşüncələri”, Bakı, 2002. Tərtibçilər: Ədalət Tahirzadə, Mircəlal Yusifli
“Qurtuluş və bütövlük yolu” (Elçibəylə 6 söhbət). Bakı, 2003. Ədalət Tahirzadə
“Еlçi Bəy” Bakı, “Nurlar”NPM, 2005, səh.64, 500 nüs. Bayram Təbrizli-Marağalı
“Elçi Bəy haqqında” Bakı, “Şirvannəşr”, 2008. Mehriban Vəzir

Türk dilində
“Elçibey’le 13 Saat”, Turan Yayıncılık, Adalet Tahirzade, 2001, ISBN:9757893307.
“Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası (Haziran 1992-Haziran 1993) Bir Bağımsızlık Mücadelesinin Diplomatik Öyküsü”, Asam, Nazim Cafersoy, 2001, ISBN:9756769254.
“Elçibey”, Ötüken Neşriyat, Uğur Güler, 2006, ISBN:975437547x.
“Elçibey’in Düşünceleri ve Kanun Devleti”, Berikan Yayınevi, Şeyda Kemaloğlu-Muhammet Kemaloğlu, 2007, ISBN:9752671911.
“Elçibey Azerbaycan’ın Unutulmaz Lideri”, Türk Edebiyatı Vakfı, Yavuz Bülent Bakiler, 2009, ISBN:9756186428.

Əbülfəz Elçibəy haqqında: “Onun dövründə mətbuat olduqca sərbəst idi”

Elçibəyin siyasi portreti haqqında müsbətli-mənfili müxtəlif fikirlər səslənsə də, istər tərəfdarları, istərsə də opponentləri tərəfindən o, xarizmatik və güclü lider kimi qəbul olunub.

Professor Ədalət Tahirzadə uzun illərdir, Elçibəy irsinin tədqiqatçısı kimi silsilə elmi fəaliyyətlər göstərir. Onun haqqında 7 kitabın, o cümlədən “Elçi Bəy”, “Prezident Elçibəy”, “Elçibəylə 13 saat üz-üzə”, “Bütövlük və qurtuluş yolu” adlı kitabların müəllifidir.

BBC Azərbaycancaya müsahibəsində Ədalət Tahirzadə Əbülfəz Elçibəyin siyasi fəaliyyəti ilə bağı fikirlərini bölüşüb. Onunla jurnalist İlhamə Qasımlı söhbət edib.

– Elçibəylə nə vaxtdan tanıyırdınız bir-birinizi?

– Sizi Elçibəylə onun hansı keyfiyyətləri yaxınlaşdırmışdı?

– Biz 1987-ci ildən Azərbaycan Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutunda birgə çalışmağa başladıq. Yaxınlığımız 1988-ci ildə Azərbaycan Xalq hərəkatının canlanması ilə başladı. Mən onun hədsiz yurdsevər, elsevər, insansevər, haqsevər bir insan olduğunu görüb yaxınlaşdım, dostlaşdıq. 1989-cu ildə adını onun verdiyi “Azadlıq” qəzeti işə başladı və mən onun tövsiyəsi ilə burada redaktor Nəcəf bəy Nəcəfovun müavini oldum. Prezidentliyi dönəmində mənə təhsil nazirinin müavini vəzifəsini etibar etdi. 1997-ci ildə Kələkidən dönəndən sonra isə onun özəl mətbuat katibi işlədim. Bütün bu müddət ərzində onun saydığım müsbət keyfiyyətlərinin şahidi oldum və sevdim.

– Elçibəy hər nə qədər tənqid olunsa da, hələ də ona milyonların rəğbəti itməyib. Ona bu qədər sevginin səbəbi nədir?

– Xalq Elçibəyi təmənnasız sevir, çünki o da xalqını təmənnasız sevirdi. Xalqı uğrunda hər şeyini qurban verdi. Elçibəy Azərbaycanda qardaş qanı axıdılmasın deyə, hakimiyyətini və xalq içərisində olan hörmətini qurban verdi.

– Elçibəylə sonuncu dəfə nə zaman görüşmüşdünüz?

– 1999-cu il iyun ayının 22-də “Yeni nəsil” mətbuat klubunda.

– Onun xəstəliyinin sürətlə irəliləməsi ortaya sui-qəsd ehtimallarını çıxardı. Bu ehtimallar nə qədər həqiqətə yaxındır?

– Sui-qəsdin olub-olmadığını yalnız dəqiq ekspertiza təsdiqləyə bilər, ona görə də bu haqda deyilən hər söz ehtimal olaraq qalacaq. Ancaq burası da var ki, Elçibəyin sağ qalması bir çox dövlətlərin, beynəlxalq qurumların və şəxslərin planlarını pozurdu. Məncə, sui-qəsd olubsa, bunu təşkil edənlər onu hakimiyyətdən devirən beynəlxalq qüvvələrdi.

– Onun hakimiyyətdən könüllü getməsinin səbəbləri barədə fikirləriniz nədir?

– O, hakimiyyətdən könüllü getməyib və prezidentlik müddəti bitincəyədək özünü prezident sayıb. Doğulduğu Kələki kəndinə isə müvəqqəti getmişdi və az müddətdən sonra qayıtmaq niyyətində idi. Gedişində məqsəd Azərbaycanda da Tacikistanda və Gürcüstanda olduğu kimi vətəndaş qarşıdurmasına, qardaş qırğınına yol verməmək idi.

– Ona demokrat deyirlər, amma hakimiyyəti dövründə müxalifərin mitinqləri yasaq idi, üstəlik jurnalistlərə qarşı fiziki güc tətbiq etmə kimi neqariv faktlar da vardı.

– Onun demokratlığını şübhə altına almağınızı əsla qəbul etmirəm. Niyə? Çünki “Mətbuat haqqında qanun” onun dövründə qəbul olunmuşdu.

Jurnalistlərə qarşı zorakılıq hallarını daxili işlər naziri İsgəndər Həmidov törətmişdi, (bunun Elçibəy hakimiyyətini gözdən salmaq üçün qəsdən edildiyini düşünürəm) amma hər dəfəsində prezident Elçibəy onun hərəkətlərinə görə üzr istəmişdi.

Elçibəy qəzetlərə və jurnalistlərə prezident fondundan yardımlar ayırmışdı.

Onun dövründə mətbuat olduqca sərbəst idi, hətta Milli Məclisin orqanı “Azərbaycan” qəzeti onu tənqid edirdi.

O, jurnalistlərə deyirdi ki, mənim karikaturalarımı verin. Onun dönəmindəki qəzet və jurnallarda çoxlu karikaturaları vardı və bunun üstündə kimsəyə gözün üstündə qaşın var deyən olmayıb.

“Hakimiyyəti dövründə müxalifətin mitinqləri yasaq idi” hökmünü ədalətsiz sayıram, çünki müxalifət televiziyada da canlı efirdə öz sözünü deyə bilirdi və meydanlarda at oynadırdı.

– 1993-cü ilin aprelində o, Heydər Əliyevi Bakıya dəvət etdi. Sizcə niyə məhz Əliyev?

– Çünki Azərbaycanda hərc-mərclik yaratmaq istəyən, hakimiyyəti devirmək istəyən başqa qüvvələrlə yalnız Əliyev bacara bilərdi. Mütəllibov və Surət Hüseynov birbaşa Rusiyanın adamları idi. Elçibəy Heydər Əliyevin qanuni şəkildə – parlament yolu ilə hakimiyyətə gəlməsinə imkan verməklə ona tam müstəqil adam kimi hərəkət etməyə şərait yaratdı. Məncə, Elçibəy tarixi baxımdan ən düzgün seçimi etmişdi.

– Sizcə, Elçibəyin xatirəsi eks-prezident kimi Azərbaycanda yetərincə əbədiləşdiribmi?

– Eks-prezident Elçibəyin ailəsinə təqaüd verilməsindən başqa, onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün hansısa işin görüldüyünü xatırlamıram.

– Onun prezident kimi uğur və səhvlərini necə sıralayarsınız?

Bu sualın cavabını özü mənimlə müsahibələrində, mən isə “Prezident Elçibəy” kitabımda vermişəm.

1) Müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin sarsılmaz bünövrəsini qoydu – ilk dəfə müstəqil dövlət nazirlik və komitələrini yaratdı.

2) Ölkənin müstəqilliyinin qarantı olan nizami ordunu yaradaraq onun paradını keçirdi, rus ordusunu ölkədən təmizlədi.

3) Milli valyutanı tətbiq etdi.

4) Azərbaycan orta məktəbləri üçün milli ideya əsasında yeni proqram və dərsliklər yaratdı və bununla milli təhsilin möhkəm özülünü qoydu.

5) Ölkəni iqtisadi baxımdan inkişaf etdirdi. O gedərkən Ləl-Cəvahirat Fondunda 1 tondan artıq qızıl və ləl-cəvahirat vardı. Və sairə.

Yeganə səhvi – təbliğatın əhəmiyyətini yetərincə dəyərləndirmədi və Qərbin Azərbaycanda demokratiya istədiyinə inandı.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.