Press "Enter" to skip to content

2. Elmi- texniki tərəqqinin xüsusi istiqamətləri

vəsait sonralar ölkələrə hansı səmərəni verir? Bu xərclər özünü

Sərf elmi

22.03.2023 13:05

McDonald’s və Blu Rezidens-in dəstəyi ilə şəhid uşaqları üçün tədbir keçirilib – FOTO

22.03.2023 12:57

“Shokki Mokki” markasının dəstəyilə azyaşlılar üçün Novruz şənliyi təşkil edildi -FOTOLAR

21.03.2023 06:34

Avropada qazın qiyməti daha da düşdü

20.03.2023 23:25

Azərbaycan Türkiyədə tikinti işlərinə pul ayırdı – MƏBLƏĞ

20.03.2023 21:51

Laqard: Avrozonanın bank sektoru dayanıqlıdır

20.03.2023 20:40

Amazon daha 9 min işçini ixtisar edəcək

20.03.2023 20:00

Ən çox oxunanlar

“Shokki Mokki” markasının dəstəyilə azyaşlılar üçün Novruz şənliyi təşkil edildi -FOTOLAR
Peskov: Putin və Si Cinpin Moskva vaxtı ilə 16:30-da görüşəcəklər

20.03.2023 13:49

Avropa banklarının səhmləri çökür – BİRLƏŞMƏ DƏ KÖMƏK ETMƏDİ

20.03.2023 13:33

UBS və Credit Suisse səhmləri 3,25 milyard dollarlıq birləşmə elan edildikdən sonra ucuzlaşıb

20.03.2023 13:24

Neft daha da ucuzlaşdı

20.03.2023 13:20

Qan qaraldan xəbər – SABAH RAYONLARA YAĞIŞ YAĞACAQ

20.03.2023 13:05

Dünyada böhran başlayıb, pulumu bankdan çıxarmalıyam?

20.03.2023 11:57

Aktau-Bakı marşrutu ilə ilk dəfə “Kaşaqan” neftinin nəqlinə başlanıldı

20.03.2023 11:26

Hindistanda 2025-ci ilə qədər hava limanlarının tikintisinə 12 milyard dollar xərclənəcək

20.03.2023 10:20

Moskva birjasında hərracların açılışında dolların məzənnəsi düşüb

20.03.2023 10:17

SON XƏBƏRLƏR

  • 4 d. əvvəlNaxçıvanbank Novruz şəhərciyində hansı kampaniyalar ilə iştirak edir? – FOTOLAR
  • 12 d. əvvəlMcDonald’s və Blu Rezidens-in dəstəyi ilə şəhid uşaqları üçün tədbir keçirilib – FOTO
  • 1 gün əvvəl“Shokki Mokki” markasının dəstəyilə azyaşlılar üçün Novruz şənliyi təşkil edildi -FOTOLAR
  • 1 gün əvvəlAvropada qazın qiyməti daha da düşdü
  • 1 gün əvvəlBazar ertəsi rubl dollar və avro qarşısında dəyər itirib
  • 1 gün əvvəlAzərbaycan Türkiyədə tikinti işlərinə pul ayırdı – MƏBLƏĞ
  • 1 gün əvvəlRusiya Mərkəzi Bankı yaxın aylarda illik inflyasiyanın 4%-dən aşağı olacağını proqnozlaşdırır
  • 1 gün əvvəlLaqard: Avrozonanın bank sektoru dayanıqlıdır
  • 1 gün əvvəlAmazon daha 9 min işçini ixtisar edəcək
  • 1 gün əvvəlPeskov: Putin və Si Cinpin Moskva vaxtı ilə 16:30-da görüşəcəklər
  • 1 gün əvvəlAvropa banklarının səhmləri çökür – BİRLƏŞMƏ DƏ KÖMƏK ETMƏDİ
  • 1 gün əvvəlUBS və Credit Suisse səhmləri 3,25 milyard dollarlıq birləşmə elan edildikdən sonra ucuzlaşıb

Ən çox oxunanlar

“Shokki Mokki” markasının dəstəyilə azyaşlılar üçün Novruz şənliyi təşkil edildi -FOTOLAR
Marja-Biznes və Maliyyə Xəbərləri Agentliyi

Saytdakı materialların istifadəsi zamanı istinad edilməsi mütləqdir

050 309 44 14

Əlaqə: (070) 231-45-70, (055) 206-94-90

Günün ən vacib və ən çox oxunan xəbərlərini e-poçtunuzdan izləmək üçün Marja-ya abunə olun

§2. Elmi- texniki tərəqqinin xüsusi istiqamətləri

birlikləri tərəfindən təyin edilir və əsaslandırılır.

texniki tərəqqinin xüsusi istiqamətləri içərisində sahə

məhsulu kefiyyətinin yüksəldilməsi, assortimentinin (çeşidinin)

genişləndirilməsi, məmulatların davamlılığının və etibarlığının

yüksəldilməsi məsələsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Əlbəttə, ümumi

şəkildə götürdükdə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi bütün sənaye

sahələri üçün vacib hesab edilən bir məsələdir. Lakin birincisi bu

məsələnin həlli yolları müxtəlif sahələrdə müxtəlifdir və ikincisi, sahə

məhsullarının keyfiyyətinin yüksəlməsi ictimai istehsalın səmərəliliyinə

müxtəlif səviyyədə təsir göstərir. Buna görə də problemin – məhsulun

keyfiyyətinin yüksəldilməsi – (onun rəqabət dözümlülüyünün

artırılması) sənayenin müxtəlif sahələrində mövcud olduğuna

texniki tərəqqinin sahəvi istiqaməti hesab

etməyi məqsədyönlü sayırıq.

Əsas konstruksiya materialları və xalq istehlakı malları istehsalı

n ilkin materiallar istehsal edən sənaye sahələrində məhsulun

keyfiyyətinin yüksəldilməsinin xalq təsərrüfatı üçün daha çox

əhəmiyyəti vardır. Belə sahələrə qara və əlvan metallurgiya, kimya

sənayesi, meşə və ağac emalı sənayesi sahələri ilk növbədə daxil

edilməlidir. Məsələ burasındadır ki, elmi-texniki tərəqqinin

göstərdiyimiz ümumi və müasir istiqa-mətləri ən yüksək dərəcədə

inkişaf etdirilərsə belə (məsələn: əməyin elektriklə silahlanması ən

yüksək səviyyəyə çatdırılsa belə) əgər metallurgiya sənayesi istehsal

etdiyi məhsulun profillik səviyyəsini yüksəltməsə, çox nazik və

davamlı metal təbəqələri istehsalını artırmırsa, leqirləşdirilmiş çox

yüksək texniki-iqtisadi göstəricilərə malik polad istehsal etmirsə, ictimai

istehsalın səmərəliliyini köklü surətdə yüksəltmək mümkün olmur.

Məlumdur ki, keçmiş SSRİ polad istehsalının həcminə görə dünyada

birinci yeri tuturdu. Lakin məhsul istehsalının hər vahidinə düşən metal

xərcləri bu ölkədə ABŞ-da çəkilən metal xərclərindən çox idi.

Metallurgiya sənayesində istehsal edilən yaymaların keyfiyyətinin pis

və çeşidinin dar olması nəticəsində sənaye məhsulunun metal tutumu

yüksək idi. Bir qayda olaraq metallurgiya sənayesi məhsulunun

keyfiyyəti yüksələndə, çeşidi genişlənəndə maşınqayırmada emal

zamanı əmələ gələn yonqarın miqdarı azalır.

Metallurgiyada məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək üçün ilk

növbədə bu məsələnin həllinə yönələn texniki tərəqqinin sahəvi

istiqamətlərindən geniş istifadə edilməlidir. Belə istiqamətlərə metalla-

rın termiki emalının təkmilləşdirilməsi, növlərinin, profillərinin

nomenklatura və çeşidlərinin çoxaldılması, yüksək keyfiyyətli, nazik

təbəqəli metalın xüsusi çəkisinin artırılması daxildir. Texniki tərəqqinin

metallurgiyaya məxsus olan bu cür istiqamətləri çoxlu miqdarda

və əmək resurslarına qənaət etməyə imkan verir.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi maşınqayırmada mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Bu həm maşınqayırmanın özü üçün və həm də

bütövlükdə ictimai istehsalın səmərəliliyini yüksəltmək üçün başlıca

şərtdir. Maşınqayırmanın istehsal etdiyi məhsullar sənayenin və

iqtisadiyyatının bütün sahələrində əmək aləti kimi istifadə edilir. Buna

görə də maşınqayırma məhsulunun davamlılığı, etibarlılığı,

uzunömürlülüyü, qənaətcilliyi, məhsuldarlığı ictimai istehsalın bütün

sahələrində səmərəliliyə ciddi şəkildə təsir göstərir. Buna görə də

maşınqayırmada elmi-texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətlərinə maşın və

artırılması, avtomatlılıq səviyyəsinin yüksəldilməsi və s. bu kimi

məsələlərin həllinə yönələn tədbirlər daxildir. Maşınqayırma daim öz

məhsulunu yeniləşdirməli, istər özündə və istərsə də iqtisadiyyatın digər

sahələrində istehsal proseslərini kompleks avtomatlaşdırmağa imkan

verən, dünya standartlarına cavab verən əmək alətləri istehsal etməlidir.

Maşınqayırma istehsalı uyuşqanlı olmalıdır ki, prinsipcə yeni məhsul

salına az vaxt sərf etməklə keçmək mümkün olsun. Deməli,

uyuşqanlı avtomatlaşdırılmış sistemlərin yaradılması və istehsala tətbiqi

həm maşınqayırmanın özündə və həm də digər sahələrdə elmi-texniki

tərəqqinin sahəvi istiqaməti kimi özünü göstərir. Doğrudan da texniki

tərəqqinin ümumi istiqamətləri olan elektrikləşdirmə, mexanikləşdirmə,

avtomatlaşdırma və kimyalaşdırma yüksək səviyyədə inkişaf etdirilsə

belə, əgər istehsalın uyuşqanlığı, dinamikliyi təmin edilməyibsə, rəqabə-

tə dözümlü maşınqayırma məhsulu istehsal oluna bilməz. Bu, bir daha

sübut edir ki, elmi-

texniki tərəqqinin ümumi və müasir istiqamətləri ilə

yanaşı konkret istehsal üçün spesifik xarakterə malik sahəvi

istiqamətlərinə də diqqət artırılmalıdır.

İqtisadiyyatın konkret sahəsində istehsal edilən məhsulun və

göstərilən xidmətin keyfiyyətinin yüksəldilməsi böyük iqtisadi səmərə

verməklə yanaşı texniki tərəqqinin sürətləndirilməsinə də kömək edir.

Məsələn, kimya sənayesində fenolun və formalinin keyfiyyətinin

yüksəldilməsi fenol-formaldehid qətranın alınması əməliyyatının

təxminən iki dəfə qısaldılmasına səbəb olur. Bu da öz növbəsində

avtomat xətlərdən istifadə edilməsi yolu ilə məmulatın istehsal prosesini

tamamilə avtomatlaşdırmağa imkan verir. Göründüyü kimi, burada

texniki tərəqqinin sahəvi istiqaməti (kimya sənayesində), fenolun

və formalinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi onun ümumi istiqaməti olan

avtomatlaşdırma üçün şərait yaratmış olur. Buradan belə bir mühüm

nəticə çıxarmaq olar: elmi-texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətləri onun

digər istiqamətlərinə güclü təsir göstərir. Elə buna görə də elmi-texniki

tərəqqinin ümumi istiqamətləri məqsədyönlü inkişaf etdirilməlidir.

Başqa sözlə desək, məsələn, elektrikləşdirmə xatirinə yox, konkret

sənaye sahəsinin texniki-iqtisadi probleminin elektrikləşmə həllinə,

texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətlərinin inkişafına uyğun hə-yata

texniki tərəqqinin ictimai istehsalın səmərəliliyini yüksəldən

mühüm sahəvi istiqamətlərindən biri də istehsal proseslərinin

intensivləşdirilməsidir. Məsələn, metallurgiya və kimya sənayelərində

xammalın dərin saflaşdırılması, dəqiq növləşdirilməsi, xammal və

materialların faydalı komponentlərinin artırılması üçün onların ilkin

emal edilməsi, bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Metallurgiyada

oksigen və təbii qazdan, kimya sənayesində isə müxtəlif

katalizatorlardan geniş istifadə edilməsi bu sahələr üçün elmi-texniki

tərəqqinin sahəvi istiqaməti sayıla bilər. Bunlar texnoloji prosesi

maşınqayırmda böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin təcrübə göstərir ki.

planlaşdırma və idarəetmədə elmi-texniki tərəqqinin bu sahəvi

istiqamətinə zəif inkişaf etmiş ölkələrdə az fikir verilir. Buna görə də

elektrikləşdirilməsindən əldə edilən iqtisadi səmərə istehsal

proseslərinin müvafiq səviyyədə intensivləşdirilməməsi nəticəsində

azala bilər. İnkişaf etmiş bütün ölkələrdə bu məsələyə ciddi fikir verilir.

Bir sıra istehsallarda ilkin xammal və materialların digərləri ilə əvəz

edilməsi texniki-tərəqqini sahəvi istiqaməti kimi çıxış edir. Bu da böyük

iqtisadi səmərə verir. Məsələn, kimya sənayesinin bəzi sahələrində ilkin

xammal kimi işlədilən kömürün neftlə və qazla əvəz edilməsi bir neçə

texnoloji pillələri ixtisara saldığı üçün istehsalın intensivliyi artır,

məhsulun maya dəyəri aşağı düşür.

Tədqiqat göstərdi ki, elmi-texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətləri

onun ümumi istiqamətləri olan avtomatlaşdırma, mexanikləşdirmə,

kimyalaşdırma və elektrikləşdirmədən heç də az iqtisadi səmərə vermir.

Onlar ictimai tələbatların ödənilməsində mühüm rol oynayırlar.

Məsələn, sintetik spirtin, yuyucu vasitələrin və digər kimya

məmulatlarının alınmasında neft və qazdan istifadə edilməsi yeyinti

məhsullarından texniki məqsədlər üçün istifadə edilməsinin qarşısını

alır və əhalinin yeyinti məhsullarına olan tələbatının daha dolğun

ödənilməsinə şərait yaradır.

Yüngül və əlvan metallurgiyada, kimya sənayesində, istehsal

aparatlarında, qurğularında, aqreqatlarında təzyiqin və hərarətin

yüksəldilməsi elmi-texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətlərindəndir.

Ovuntu metallurgiyasının inkişafı və hissə, qovşaqların getdikcə daha

çox hissəsinin metal ovuntulardan hazırlanması böyük iqtisadi və sosial

əhəmiyyətə malikdir və maşınqayırma və metallurgiya üçün elmi-

texniki tərəqqinin xüsusi istiqamətlərindəndir.

Maşınqayırmada elmi-texniki tərəqqinin mühüm xüsusi

istiqaməti, metalların elektroqığılcım ilə emal edilməsi, elektrosəs və

lazer şüaları ilə metalların qaynaq edilməsi kimi mütərəqqi emal

üsullarının geniş tətbiq edilməsidir.

Sənayenin bir sıra istehsallarında texnoloji proseslərin

arasıkəsilməməzliyinin təmin edilməsi elmi-texniki tərəqqinin sahəvi

istiqaməti rolunu oynayır. Maşınqayırmada, metallur-giyada, meşə və

yüngül sənayelərdə proseslərin arasıkəsilməməzliyi istehsala getdikcə

daha çox və geniş miqyasda fasiləsiz işləyən aqreqatların, kompleks

texnoloji xətlərin tətbiqi nəticəsində təmin edilir ki, bu da onların

yaxışlaşdırılmasına və ən başlıcası isə elmi-texniki tərəqqinin ümumi

istiqaməti olan, avtomatlaşdırmanın inkişaf etdirilməsinə səbəb olur.

Təmiz və ifrat təmiz materialların (metalların) əldə edilməsi və

istehsala tətbiqi texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətlərindəndir. Getdikcə

bu istiqamətin əhəmiyyəti artır. Məsələ burasındadır ki, təmiz və ifrat

təmiz materiallar yarımkeçiricilərin, atom enerjisinin, lazer texnikasının

istehsalı ilə məşğul olan yeni mühüm sahələrin inkişafını təmin edirlər.

Digər tərəfdən belə materiallar ənənəvi sənaye sahələri olan metallur-

giyada, maşınqayırmada, kimya və yüngül sənayedə də geniş tətbiq

texniki tərəqqinin sahəvi istiqamətləri arasında material

resurslarından tam və səmərəli istifadə edilməsi çox mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Bu istiqamət bütün sənaye sahələrində böyük əhəmiyyətə

malikdir. Lakin ağac və ağac emalı sənayesində, neft və filizçıxarma

sahələrində texniki tərəqqinin bu istiqamətinin daha çox əhəmiyyəti

vardır. Texniki tərəqqinin sahəvi istiqaməti elə inkişaf etdirilməlidir ki,

təbii resurslar yerin atında tam çıxarılsın, kompleks emal edilsin, tullantı

Hər bir sənaye sahəsində elmi-texniki tərəqqinin sahəvi

istiqamətlərini üzə çıxarıb onları məqsədyönlü şəkildə inkişaf etdirmək

onun ümumi və ən müasir istiqamətlərinin inkişafına kömək edir və

bütövlükdə elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsinə səbəb olur. Əgər

texniki tərəqqinin ümumi istiqamətləri onun sahəvi

istiqamətlərinin inkişafı ilə paralel aparılmırsa, onda istehsalın

səmərəliliyi mümkün olan yüksək səviyyəyə çatmır. ETT-nin ümumi

istiqamətlərinin inkişaf etdirilməsi nəticəsində əldə edilən səmərə, onun

sahəvi istiqamətlərinin zəif inikşafının təsiri nəticəsində azalır. Məsələn,

kimyalaşdırma meşə sənayesinin və meşə emalı sənayesinin sürətlə

inkişaf etdirməyə imkan verir. Lakin ETT-nin sahəvi istiqaməti –

xammalın kompleks istifadəsi məsələsi lazımi səviyyədə həll

edilməzsə, emal müəssisələrində tədarük olunmuş ağacın yarısına qədəri

istehsal tullantısına çevrilə bilər.

nin sahəvi istiqamətlərini nəzərə almaq müvafiq

alardan böyük səy və bacarıq tələb edir. Hansı ölkədə

sahibkarlar bu cəhətləri vaxtında görə bilirlərsə, onlar da azad bazar

sferasında özlərinə uyğun yer tuta bilirlər.

texniki tərəqqi və istehsalın səmərəliliyi

texniki tərəqqi istehsalın səmərəliliyinə güclü təsir göstərir.

Ən başlıcası isə ondan ibarətdir ki, elmi-texniki tərəqqi istehsalın

inetnsiv yolla inkişafını təmin edir. Bu da səmərənin daha yüksək

olması üçün zəmin yaradır.

texniki tərəqqinin istehsalın intensivləşdirilməsində və

səmərəliliyinin yüksəldilməsindəki rolu çox şaxəlidir. Qeyd etmək

lazımdır ki, ETT-i istehsalın səməəliliyinə özünün ümumi, xüsusi və

baxılan dövr üçün ən yeni istiqamətləri üzrə təsir göstərir. Elmi-texniki

tərəqqi istehsalın bütün ünsürlərinə – əmək vasitələrinə, əmək cisminə

və əməyin özünə müsbət təsir göstərir, onları təkmilləşdirir və səmərəli

və tam istifadə olunmaları üçün şərait yaradır. Bir qayda olaraq elmi-

texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi nəticəsində istehsal edilən məhsul

əmək, fond və material tutumları aşağı düşür, elm tutumu isə

artır. Bu da istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi ilə nəticələnir.

İstehsalın səmərəliliyinə elmi-texniki tərəqqi müxtəlif istiqamətlər

və formada təsir göstərir. Bu imkan verir ki, təcrübədə yaranmış konkret

şəraiti nəzərə alaraq elmi-texniki tərəqqinin bu və ya digər istiqaməti və

ya forması daha üstün inkişaf etdirilsin.

Dünya iqtisadiyyatı elmində elmi-texniki tərəqqinin bir neçə

inkişaf forması fərqləndirilir. İstehsalın hansı elementinə daha çox təsir

etməsi baxımından elmi-texniki tərəqqinin əməyə qənaət, fonda qənaət,

materiala qənaət və yaxud da fond tutumlu, material tutumlu və əmək

tutumlu formaları fərqləndirilir. Çox vaxt konkret istehsallarda yaranmış

şəraiti nəzərə alaraq elmi-texniki tərəqqinin göstərdiyimiz formalarının

əlaqələndirilməsindən əmələ gələn formalarından da istifadə edilir.

texniki tərəqqinin belə əlaqələndirilmiş formlarına əmək tutumlu –

fondqoruyucu, fondtutumlu – material qoruyucu, material tutumlu –

əmək qoruyucu, əmək tutumlu – fond qoruyucu və s. formaları daxildir.

Formalar üzrə elmi-texniki tərəqqinin sürətəndirilməsinin

mahiyyəti istehsalın səmərəliliyinin məqsədyönlü yüksəldilməsidir.

Əgər sənaye müəssisəsi işçi qüvvəsinin çox olduğu regionda yerləşirsə,

müəyyən dövrdə elmi-texniki tərəqqinin əmək tutumlu formasının

inkişafı məqsədəuyğun hesab olunur. Digər regionlarda deyək ki, əgər

fondlara qənaət etmək daha sərfəlidirsə, onda elmi-texniki tərəqqinin

əməktutumlu – fond qoruyucu forması, materiallara qənaət daha

sərfəlidirsə, onun əmək tutumlu – material qoruyucu forması daha üstün

inkişaf etdirilir. Əgər müəssisənin yerləşdiyi ərazidə əmək ehtiyatları

çatışmırsa, onda elmi-texniki tərəqqinin əməyə qənaət formasını inkişaf

Qeyd edək ki, elmi-texniki tərəqqinin bu və ya digər formasının

konkret istehsal üçün seçilməsi vaxt etibarı ilə müvəqqəti xarakter

daşımalıdır. Məsələn, işçi qüvvəsi artıqlığı aradan götürüldükdən sonra

texniki tərəqqinin forması da dəyişilməlidir. Ümumiyyətlə

götürdükdə isə elmi-texniki tərəqqinin daha çox səmərə verən istiqamət

və formasına üstünlük vermək lazımdır.

texniki tərəqqi istehsalın intensivləşdirilməsinə güclü təsir

göstərir. Ümumiyyətlə götürdükdə isə elmi-texniki tərəqqi,

intensivləşmə və istehsalın iqtisadi səmərəliliyi qarşılıqlı əlaqədə

olurlar. Burada istehsalın səmərəliliyi elmi-texniki tərəqqinin və istehsal

proseslərinin intensivləşmənin son nəticəsidir. Elmi-texniki tərəqqi bu

nəticənin əldə edilməsində hərəkətverici qüvvə, yəni amil rolunu

oynayır. İntensivlşəmə isə yüksək son nəticənin əldə edilməsi üçün

şərait, məhsuldar istehsal mühiti yaradır. İntensivləşmənin səviyyəsi

yüksəldikcə elmi-texniki tərəqqinin inkişafı üçün, elmi-texniki tərəqqi

inkişaf etdikcə intensivləşmənin yüksəlməsi üçün şərait yaranır. Bunun

nəticəsində də istehsalın iqtisadi səmərəliliyi yüksəlir.

Qeyd edək ki, intesnviləşmə ilə elmi-texniki tərəqqi arasında sıx

və qarşılıqlı əlaqə vardır. Lakin onları eyniləşdirmək olmaz. Çünki

onların inkişaf istiqamətləri, yolları bir çox cəhətdən eyni deyildir, bir-

birinin üzərinə düşmür.

texniki tərəqqi iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edən

çoxcəhətli və qanunauyğun bir prosesdir. Sənayedə bu proses öz əksini

istifadə edilən maşın və mexanizmlərin, ötürücü qurğuların, alət və

tərtibatların, ölçü və tənzimləyici vasitələrin hər cür mexanizmlərin

sistemdə işləyən maşın mexanizmlərlə əvəz olunmasında, istehsalın

robotlaşmasında, uyuşqanlı istehsalların əmələ gəlməsində və s. tapır.

tərəqqi texnikanın daim irəliyə doğru hərəkəti prosesi kimi

özünün elmə məlum olan ümumi və xüsusi istiqamətləri, forma və

istiqamətləri üzrə inkişaf edir. Elmi-texniki tərəqqi sürətləndikcə söz

yox ki, istehsalın intensivləşməsi səviyyəsi yüksəlir. Lakin bu o demək

istehsalın intensivləşməsi elmi-texniki tərəqqinin inkişaf

qanunları altında avtomatik, özü-özünə formalaşır. İntensivləşdirmənin

nin istiqamətləri ilə üst-üstə düşən istiqamətləri ilə yanaşı təşkilati-

iqtisadi və sosioloji amillərlə şərtləşən öz istiqamətləri, elmi-texniki

tərəqqi nəticəsində əldə edilmiş istehsal aparatından vaxta və gücə görə

tam istifadə edilməsinə və onların vaxtında təzələşdirilməsinə yönələn

istiqamətlər və bunun həyata keçirilməsi üçün görülən tədbirlərlə təyin

olunur. İntensivləşdirmənin, (səviyyəsinin yüksəlməsinin) öz fərdi

istiqamətləri əldə olan material, əmək, enerji və resurslardan daha

səmərəli, daha məqsədyönlü, daha qənaətlə istifadə edilməsinə yönəlir.

Real həyatda elmi-texniki tərəqqi öz əksini əmək alətlərində və

əmək cismində baş verən dərin və çoxcəhətli dəyişikliklərdə tapır.

İstehsalın səmərəliliyini yüksəltmək üçün bu nailiyyətləri geçikmədən

istehsala tətbiq etmək lazımdır. Son nəticədə işçi kollektivin sosial-

iqtisadi inkişafı bu prosesin intensivliyindən bilavasitə asılı olur. Elmi-

texniki tərəqqinin nailiyyətlərini istehsala daha tez tətbiq edənlər yüksək

səmərəlilik əldə edirlər. Buna görə də fərdi əmək fəaliyyətinin vüsal

tapdığı və ümumiyyətlə, mülkiyyətin dövlətsizləşdirildiyi indiki dövrdə

elmin və texnikanın, onların əsas elmentlərinin tərəqqisinin əsas

istiqamətlərini və formalarını təyin etməyin zəruriliyi artmışdır.

Müəssisəni arendaya götürən və öz istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin son

nəticələri üçün tam məsuliyyət daşıyan əməkçi kollektiv hər hansı

konkret bir dövr üçün özünün texniki siyasətinin əsas cəhətlərini dərk

etməlidir. Ancaq belə olan halda icarəyə götürülən müəssisə rəqabətə

dözümlü məhsul istehsal etmək imkanına malik ola bilər.

İlk növbədə ETT-nin hansı istiqamətlər üzrə istehsala və yaxud da

idarə edilən hər hansı bir digər obyektə təsir etdiyini araşdırmaq

lazımdır. Uzun illərin təcrübəsi sübut etmişdir ki, elmi-texniki

tərəqqinin istiqamətlərini üç yerə ayırmaq onun nailiyyətlərinin

istehsala tətbiqini sürətləndirir.

ümumi istiqamətlər daxildir. Bu istiqamətlərə

istehsalın mexanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, elektrikləşdirilməsi

və kimyalaşdırılması aid edilir. Görüdüyü kimi bu istiqamətlər

sənayenin bütün sahələrinə aid ola bilər. Elə buna görə də onlar texniki

tərəqqinin ümumi istiqamətləri adlanır.

İkinci qrupa müəyyən dövr üçün həlledici sayılan istiqamətlər aid

edilməlidir. Texniki tərəqqinin bu istiqamətləri yuxarıda göstərdiyimiz

ümumi istiqamətlərlə əlaqədar olsalar da konkret bir dövr üçün prioritet

qamət sayılır və istehsalda inqilabi dəyişikliklərə səbəb olur. Bu

istiqamətlərə hazırkı dövr-də prinsipcə yeni texnikanın və

texnologiyanın yaradılması və istehsala tətbiqi, istehsalın elektronlaşdı-

rılması, kompüterləşdirilməsi, kompleks avtomatlaşdırılması, yeni

materialların yaradılması və istehsala tətbiq edilməsi və s. daxildir.

texniki tərəqqinin üçüncü istiqamətləri sahəvi xarakter

daşıyır. Başqa sözlə desək, bura elə istiqamətlər daxil edilməlidir ki,

onlar əsasən konkret sənaye sahəsinə aid olsun. Aydın məsələdir ki, belə

istiqamətlər ayrı-ayrı sahələrdə müxtəlif göstəricilərlə xarakterizə

olunurlar. Məsələn, sənayenin aparıcı sahəsi olan maşınqayırmada elmi-

texniki tərəqqinin xüsusi, yəni bilavasitə ona məxsus istiqamətləri

məhsulun təzələnməsinin intensivliyi, istehal edilən ümumi məhsulun

həllində müasir texnika və texnologiyanın tələblərinə, dünya

(beynəlxalq) standartlarına cavab verən məhsulların xüsusi çəkisinin

artması, uyuşqanlı istehsallar yaratmaq üçün istehsal olunan maşın və

avadanlıqlar komplekslərinin, emal mərkəzlə-rinin sayı və onların artım

tempi göstəricilərin səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.

ni sürətləndirmək, elmi nailiyyətləri gecikmədən istehsala

tətbiq etmək, prinsipial yeni məhsulun kütləvi istehsalını təşkil etmək

ölkələrdən çoxlu vəsait tələb edir. Artıq qeyd etdiyimiz kimi dərc

olunmuş materiallara görə 1996-cı ildə elmin inkişafına ABŞ 185,

Yaponiya 82, Avropa Birliyi ölkələri 76 milyard dollar vəsait

xərcləmişlər. Buradan qanunauyğun bir sual meydana çıxır. Bu qədər

vəsait sonralar ölkələrə hansı səmərəni verir? Bu xərclər özünü

ödəyirmi? Bu suala cavab vermək üçün istehsala, ölkələrin

iqtisadiyyatının strukturuna, məhsulların keyfiyyətinə diqqətlə nəzər

yetirmək lazımdır. Təhlil göstərir ki, elmi-tədqiqat və layihə-təcrübə

işlərinə çoxlu vəsait qoyan ölkələrdə bir qayda olaraq istehsalın texniki

səviyyəsi yüksək, istehsalın özü isə çevik (yeni məhsullar istehsalına

qısa müddətdə uyğunlaşa bilən) olur, iqtisadiyyatın strukturu

maksimum optimal (sosial

tələbatları tam və minimum ictimai zəruri

xərclərlə ödəyə bilən), məhsul və xidmətlərin keyfiyyəti yüksək olur.

Bu deyilənlərin Amerikanın timsalında aydın görmək olur. Texnikanın,

elmin inkişafına çoxlu vəsait yönəldə bilən Amerika firmaları istehsal

dikləri məhsulların nomenklaturasını və çeşidini sürətlə dəyişməyə

imkan əldə edirlər ki, bu da şirkətlərin istər daxili və istərsə də xarici

bazarda möhkəm yer tutması üçün əsas şərtdir. Konkret növ məhsul

nümunəsi üçün ETT və onun sürətləndirilməsinə çəkilən xərclər

firmalara iki istiqamətdə xeyir götürməyə imkan verir: birincisi bu

məhsulun yeni nümunələrinin istehsalını mənimsəməklə, ikincisi

istehsal edilən nümunələrin keyfiyyətini yüksəltməklə. Təhilil göstərdi

ki, Amerika müəssisələri bu yolla hər il öz daxili bazarlarına ümumi

kontekstdə milyonlarla yeni, modernizə olunmuş və yaxud da keyfiyyəti

yaxşılaşdırılmış məhsul növləri çıxarırlar. Doğrudur, bazara çıxarılan

darda yeni və modifikasiya olunmuş məhsulların hamısı özünə

şərəfli yer tuta bilmir: tələb və təklifə görə və azad rəqabət nəticəsində

onların bir hissəsi istehsaldan çıxarılır. Lakin buna baxmayaraq

bazarların intensiv şəkildə yeni məhsullarla zən-ginləşdirilməsi son

nəticədə iqtisadiyyatın aparıcı sahəsi olan sənayedə istehsalın

təzələnməsi, texnologiyanın intensivləşməsi, firma və şirkətlərin

profillərinin mütərəqqi yeniləşməsi, istehsal tsiklinin qısalması baş

verir. Bu yollar və üsullardan bacarıqla istifadə edən TMK- isə öz

ölkələri sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda yüksək sahibkarlıq gəlirləri

əldə edə bilirlər və Amerikanın “ikinci” iqtisadiyyatını daha da

nin sürətləndirilməsinə çəkilən xərclər yüksək səmərə

verdiyinə görə, bu xərci çəkən ölkələrə rezenanas səmərə almaq imkanı

yaradır. İmkan verir ki, innovasiyalar (yeniləşmə) daha qısa müddətə

istehsala tətbiq edilsin və rəqabətdözümlü məhsulun kütləvi istehsalı

təşkil olunsun. Belə olan halda yeniləşmənin (innovasiya) verdiyi

iqtisadi səmərə ilə kütləvi istehsalın verdiyi səmərə üst-üstə düşür

və rezenans səmərə əldə edilir. ETT-nin birbaşa sosial səmərəsi də olur:

bunun nəticəsində yeni iş yerləri yaradılır, işlərin cazibədarlığı yüksəlir,

yoruculuğu isə azalır, əmək haqqı yüksəlir.

Bütün bunları nəzərə alaraq ölkələr arasında əslində yeni rəqabət

sferası meydana gəlib inkişaf etməkdədir. Buna görə də hazırkı dövrdə

həm firmalar və həm də ölkələr arasında gedən əsas mübarizə elmi-

texniki tərəqqi uğrunda gedən mübarizədir. Rəqabətin bu sferası

getdikcə genişlənir, özünə yeni-yeni ölkələr cəlb edir. Onu da qeyd edək

ki, bu yarışda itirənlər də olur: bunlar inkişafda olan və çox zəif inkişaf

səviyyəsini saxlayan ölkələrdir. Onların ABŞ, Yaponiya, Almaniya

Federativ Respublikası kimi nəhənglərlə rəqabətə girib elmi-texniki

tərəqqi sahəsində qalib gəlmək üçün nə iqtisadi və nə də siyasi gücləri

istənilən səviyyədə deyildir. Bu ölkələrə ilk növbədə Afrika kontingenti

ölkələri, xüsusən də Mərkəzi, Qərbi və Şərqi Afrika ölkələri daxildir.

Onlar indiyə qədər optimal iqtisadi inkişaf modeli tapa bilməyiblər və

ixtisassız əməkdən necə gəldi istifadə etmək, dövlətin güc üsulları ilə

istehsala “yuxarıdan” təzyiq etmək, əmək münasibətləri və demokrati-

yanı inkişaf etdirməmək, korrupsiyaya imkan yaratmaq yolunu

seçməklə özlərini tamamilə inkişaf etmiş ölkələrdən asılı vəziyyətə

salıblar. Onlar ETT-nin sürətləndirilməsi sahəsində passivdirlər. Dövlət

başçıları bu ölkələrdə potensial imkanlarını işə sala bilən sosial-

psixoloji mühüt formalaşdıra bilməmişdir.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.