Maliyyə hesabatlarının təhlili

a) əsas maliyyə hesabatları
1-Balans hesabatı
2-Mənfəət və zərər hesabatı
3-Pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı
4-Kapitalda dəyişikliklər hesabatı

CFA Consulting

Müəssisənin müstəqilliyi, onların iqtisadi və hüquqi məsuliyyəti artdığından müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, maliyyə resurslarının vəziyyətinin rolu daim yüksəlməkdədir. Bu cür təhlilin nəticələri ilk olaraq mülkiyyətçilər, kreditorlar, investorlar, malsatanlar, vergi orqanları üçün vacib sayılır.

Maliyyə təhlilinin məqsədi yalnız müəssisə balansının likvidliyinin, mənfəətliliyinin, onun aktivlərinin və əmələgəlmə mənbələrinin qiymətləndirilməsindən ibarət deyil, o cümlədən bu göstəricilərin yaxşılaşdırılmasına dair tədbirlər planının hazırlanmasından ibarətdir. Müəssisənin maliyyə əmsallarının təhlili bu cür işlərin hansı istiqamətdə aparmaq lazım olduğunu təyin etməyə imkan verir.

Maliyyə təhlillində istifadə olunan əsas texniklər aşağıdakılardır:
– Nisbət təhlili
– Hesabatların qarşılaşdırılması ilə təhlil (Üfüqi analiz)
– Şaquli təhlil
– Trend təhlili

1. Nisbət təhlili

Maliyyə hesabatlarının nisbətlərlə təhlili “Balans hesabatı” və “Mənfəət və Zərər hesabat”larındakı elementlərin bir birinə bölünməsi yolu ilə aparılır. Bu üsulla bir çox nisbət hesabalamaq mümkündür, ancaq anlamlı, başa düşülən nisbətləri hesablamaq lazımdır. Bundan əlavə başa düşülən nisbətlərin hesablanması da yetərli deyil. Əsas önəmli olan bu nisbətlərin hesablanmasından sonra onlar üzərində təhlilin aparılması, fikir yürüdülməsidir.

Nisbətlər aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:
a) Likvidlik əmsalları (Liquidity ratios)
b) Maliyyə strukturu ilə əlaqəli əmsallar (Solvency ratios)
c) Fəaliyyət əmsalları (Activity ratios)
d) Mənfəətlilik əmsalları (Profitability ratios)

1.a) Likvidlik əmsalları (Liquidity ratios)

Likvidlik əmsalları – müəssisənin qısa müddətli borclarını ödəmə gücünü ölçmək üçün hesablanır. Likvidlik əmsallarının hesablanmasında əsas məqsədlərdən biri müəssisənin işlək kapitalının yetərli olub olmamağıdır. Hər hansı bir müəssisənin likvidlik əmsalının yüksək olması həmin müəssisə tərəfindən qısa müddətli borcların ödənilməsində heç bir problem olmayacağını göstərir. Əsasən müəssisələrin qarşılaşdığı problemlərin çox hissəsini likvidlik yetərsizliyi təşkil edir. Likvidlik əmsallarının həddən artıq böyük olması da müəssisə tərəfindən yaxşı qarşılanmaya bilər. Nisbətlərin yüksək olması əsas vəsaitlərdən istifadə olunmamasına gətirib çıxardır.

Likvidlik əmsalları aşağıdakılardır:
Cari əmsal – Dövriyyə vəsaitlərinin qısamüddətli öhdəliklərə bölünməsiylə hesablanır.

Cari əmsal = Dövriyyə vəsaitləri / Qısa müddətli öhdəliklər

Current ratio = Current assets / Current liabilities

Likvidlik əmsalı – Dövriyyə vəsaitlərindən hazır məhsul çıxıldıqdan sonra yerdə qalan məbləğin qısamüddətli öhdəliklərə bölünməsiylə hesablanır.

Likvidlik əmsalı = (Dövriyyə vəsaitləri – Hazır məhsul) / Qısa müddətli öhdəliklər

Quick ratio = (Current assets – ınventories) / Current liabilities

Nağd pul əmsalı – Pul və pul ekvivalentlərinin qısamüddətli borclara bölünməsiylə hesablanır.

Nağd pul əmsalı = Nağd pul / Qısa müddətli öhdəliklər

Cash ratio = Cash / Current liabilities

1.b) Maliyyə strukturu ilə əlaqəli əmsallar (Solvency ratios)

Müəssisənin sahib olduğu aktivlər kapitalla və öhdəliklərlə maliyyələşdirilir. Maliyyə strukturu elə bir şəkildə qurulmalıdır ki, dövriyyə vəsaitləri qısamüddətli borclarla, əsas vəsaitləri isə uzunmüddətli borclar və kapitalla uyğunlaşsın. Əsas məqsədlərdən biri müəssisənin borclarının nə qədər hissəsinin qısamüddətli, nə qədər hissəsinin isə uzunmüddətli olmasıdır.

Maliyyə strukturu ilə əlaqəli əmsallar aşağıdakılardır:

Borclanma əmsalı – müəssisənin aktivlərinin neçə faizinin borclarla maliyyələşdiril-məsini göstərir. Müəssisəyə borc verən kreditorlara bu əmsalın aşağı olması daha uyğundur. İnkişaf etmiş ölkələrdən bu nisbətin 50%-dən aşağı olması məqsədəuyğundur.

Borclanma əmsalı = Borclar / Ümumi aktivlər

Total debt to assets = Total debts / Total assets

Uzunmüddətli (qısamüddətli) borcların passivlərdə payı – müəssisənin uzunmüddətli borclarının (qısamüddətli) passivlərə bölünməsiylə hesablanır.

Uzunmüddətli borcların payı = uzunmüddətli borclar / Ümumi Passivlər

Long torm debt to equity = Long term debt / (Equity+Liability)

Faizləri qarşılama əmsalı – müəssisənin ödəmək məcburiyyətində olduğu faizləri neçə dəfə qazandıqlarını göstərir.Bu nisbətin aşağı olması müəssisənin faiz ödəmələrini yerinə yetirərkən probləmlə qarşılacağını, yüksək olması isə müəssisənin faizləri ödəmə baxımından daha yaxşı maliyyə strukturuna malik olmasını göstərir.

Faizləri qarşılama əmsalı = Faiz və vergidən əvvəlki mənfəət / Faiz ödəmələri

İnterest coverage ratio = Earnings before interests and taxes (EBIT) / Interest payments

Levereyc əmsalı – bu əmsalın keçən illərlə müqayisədə çox olması aktivlərin maliyyələşdirilməsində kapitaldan daha çox borclardan istifadə edilməni göstərir.
Levereyc əmsalı = Aktivlərin ədədi ortası / Kapital ədədi ortası

Leverage ratios = Average total assets / Average total equity

1.c) Fəaliyyət əmsalları (Activity ratios)

İlk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu əmsalları hesablayarkən həm “Balans hesabatı”, həm də “Mənfəət və Zərər” hesabatının elementlərindən istifadə edilir.Fəaliyyət əmsallarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirə bilərik:

Hazır məhsulun dövriyyəliliyi– müəssisənin hazır məhsulunun pula çevrilmə sürətini və neçə dəfə yeniləndiyini göstərir. Bu əmsalın keçmiş illərə nisbətən yüksək olması məqsədəuyğundur.Bu onu göstərir ki, müəssisə hazır məhsulu tez pula çevirir, satış həcmini genişləndirir və mənfəət əldə edir, əks halda isə, əmsal aşağı olarsa, müəssisə hazır məhsulunu pula çevirə bilməkdə əziyyət çəkir.

Hazır məhsulun dövriyyəliliyi = Satılan malın maliyeti / Hazır məhsulun ədədi ortası

Inventory turnover = Cost of goods sold (COGS) / Average Inventory

Hazır məhsulun satılma vaxtı – hesabat dövrü ərzində ehtiyatların neçə gün içərisində satıldığını göstərir.

Hazır məhsulun satılma vaxtı = 365 / Hazır məhsulun dövriyyəliliyi

Days of ınventory on hand = 365 / Inventory turnover

Alacaqların dövriyyəliliyi – alacaqların ildə neçə dəfə alındığını göstərir.Bu əmsalın yüksək olması müəssisənin alacaqlarını idarəetmə siyasətinin güclü olmasını əks etdirir.

Alacaqların dpvriyyəliliyi = Gəlirlər / Alacaqların ədədi ortası

Receivables turnover = Revenues / Average receivables

Alacaqları əldəetmə vaxtı – hesabat dövrü ərzində alacaqların neçə gün içərisində əldə edilə bilməsini göstərir.

Alacaqların əldəetmə vaxtı = 365 / Alacaqların dövriyyəliliyi

Days of sales outstanding = 365 / Receivables turnover

Borcların dövriyyəliliyi

Borcların dövriyyəliliyi = Alışlar / Borcların ədədi ortası

Payables turnover = Purchases / Average payables

Borcların ödənilmə vaxtı
Borcların ödənilmə vaxtı = 365 / Borcların dövriyyəliliyi

Number of days of payables = 365 / Payables turnover

Aktivlərin dövriyyəliliyi – müəssisənin gəlirlərində aktivlərin payını göstərir.

Aktivlərin dövriyyəliliyi = Gəlir / Aktivlərin ədədi ortası

Total asset turnover = Revenue / Average total assets

1.d) Mənfəətlik əmsalları (Profitability ratios)

Müəssisənin mənfəətlilik əmsalını hesablamaq üçün aşağıdakı əmsallardan istifadə edilir:

Xalis mənfəət marjası – bir vahid gəlirə düşən xalis mənfəəti özündə əks etdirir və xalis mənfəətin gəlirə nisbəti ilə hesablanır.
Xalis mənfəət marjası = Xalis mənfəət / Gəlir

Net profit margin = Net income / Revenue

Mənfəət marjası – bir vahid gəlirə düşən mənfəəti özündə əks etdirir və mənfəətin gəlirə nisbəti ilə hesablanır.

Mənfəət marjası = Mənfəət / Gəlir

Gross profit margin = Gross profit / Revene

Qeyd:

Mənfəət = Gəlir – Satılan malın maliyəti
Gross profit = Revenue – Cost of goods sold (COGS)

Vergidən əvvəl gəlir marjası – bir vahid gəlirə düşən vergidən əvvəlki gəliri hesablayır və vergidən əvvəlki gəlirin – gəlirə nisbəti ilə hesablanır.

VƏG marjası = Vergidən əvvəlki gəlir / Gəlir

Pretax margin = Earnings before taxes (EBT) / Revenue

EBT – earnings before taxes
EBIT – earnings before interest and taxes
EBITDA – earnings before interest, taxes, depreciation and amortization

Aktivlərin gəlirliliyi – bir vahid aktivə düşən xalis mənfəəti özündə əks etdirir və xalis mənfəətin aktivlərin ədədi ortasına nisbəti ilə hesablanır.

Aktivlərin gəlirliliyi = Xalis mənfəət / Aktivlərin ədədi ortası

Return on assets (ROA) = Net income / Average total assets

Kapitalın gəlirliliyi – bir vahid kapitala düşən xalis mənfəəti özündə əks etdirir və xalis mənfəətin kapitalın ədədi ortasına nisbəti ilə hesablanır.

Kapitalın gəlirliliyi = Xalis mənfəət / Kapitalın ədədi ortası

Return on equity (ROE) = Net income / Average total equity

Yuxarıda göstərilən əmsallardan istifadə edərək DuPont sistemini əldə etmək olar.

Kapitalın gəlirliliyi = Xalis mənfəət marjası x Aktivlərin dövriyyəliliyi x Levereyc əmsalı

Return on equity = Net profit margin x Asset turnover x Leverage ratios

2. Hesabatların qarşılaşdırılması ilə təhlil (Üfüqi Analiz)

Müəssisənin iki və ya ikidən çox ilə uyğun hazırlanmış maliyyə hesabatlarının faizlərlə artım və ya azalmasını əks etdirir.Hesabanarkən ikinci ilin məlumatlarından birinci ilin məlumatları çıxılır, yerdə qalan məbləğ isə birinci ilin məlumatlarına bölünür.

3. Şaquli Təhlil

Hər hansı bir müəssisənin maliyyə hesabatlarındakı elementlərinin öz qrupları daxilində faiz nisbətini əks etdirir.Hesablanarkən məbləğ 100-ə vurulur və qrupun məbləğinə bölünür.

4. Trend təhlili

Digər təhlil metodlarından fərqli olaraq trend analizində müəssisənin 4 və ya 5 ildən artıq dövrünü əhatə edən maliyyə hesabatlarının elementlərinin birinci ilə nəzərən artım və ya azalması əks etdirilir.

Pul Vəsaitlərinin Hərəkəti Hesabatı

Dərc edildi: Yanvar 6, 2012 / Maliyyə Hesabatları

Müəssisənin “Balans Hesabatı” və “Mənfəət və Zərər Hesabatı” – istifadəçiləri müəssisənin hesabat dövrünün sonuna olan maliyyə vəziyyəti barədə tam informasiya ilə təmin etmir. Balans hesabatında hesabat dövrünün sonuna müəssisənin maliyyə vəziyyəti, Mənfəət və Zərər hesabatında isə maliyyə ili ərzində əldə edilmiş gəlir açıqlanır. Lakin bu hesabatlardan müəssisənin nağd pul vəsaitlərinin vəziyyəti haqqında informasiyanı əldə etmək olmur.

Bunu bilmək həddən artıq lazımdır, çünki mənfəətli müəssisələr belə borclarını ödəmək üçün nağd pul vəsaitlərinə malik olmadığı halda iflasa uğraya bilərlər. Buna görə də qeyd edə bilərik ki, müəssisənin mənfəətinin olması onun sərbəst nağd pul vəsaitlərinə malik olması demək deyil.

Fərz edək ki, hər hansı bir müəssisə 2000 manat nağd pul vəsaitinə malikdir. Hesabat dövrü ərzində isə müəssisə 5000 manat məbləğində kreditlə mal almışdır. Həmçinin bu dövr ərzində 9000 manat məbləğində kreditlə mal satmışdır. Mənfəət və Zərər hesabatında müəssisənin 4000 manat mənfəəti olduğu qeyd edilir. Belə bir halda kreditorlar borclarının ödənməsini istəyirlər, lakin müəssisənin əlində 2000 manat nağd pul vəsaiti vardır. Beləliklə, müəssisə mənfəətli olduğu halda debitorlar öz borclarını qaytarmamış, kreditorlarla hesablaşmaqda isə çətinlik çəkir və iflas olmaq təhlükəsi ilə üzləşir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat – hesabat dövrü ərzində müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkətini (pul giriş və çıxış axınlarını) özündə əks etdirir. Bu hesabatın hazırlanmasında əsas məqsəd – istifadəçiləri hesabat dövrü ərzində müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkəti barədə məlumatla təmin etməkdir. Hesabatın əsas elementləri aşağıdakılardır:

Əməliyyat fəaliyyəti (Operating cash flows) – Müəssisənin gündəlik əməliyyatlarından daxil olan və ya çıxan pul axınıdır. Müəssisənin əsas gəlir gətirən fəaliyyətidir.

İnvestisiya fəaliyyəti (İnvesting cash flows) – Müəssisə tərəfindən gündəlik əməliyyatı davam etdirmək üçün uzunmüddətli aktivləri alıb satması zamanı daxilolan və ya çıxan pul axınıdır.

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyət (Financing cash flows) – Səhmlərin satılmasından daxil olan pul axınları, səhmdarlara dividendlərin verilməsi zamanı çıxan pul axınını və s. özündə əks etdirir.

GAAP – Pul axını təsnifləşdirilməsi
Əməliyyat fəaliyyəti (Operating cash flows)
Pul girişi axını – Müştərilərdən daxilolmalar, faiz və dividendlərdən gəlirlər
(İnflows – Cash collected from customers, interests and dividends received)
Pul çıxışı axını – İşçilərə və tədarükçülərə verilən pul, faiz xərcləri, vergi xərcləri
(Outflows – Cash paid to employees and suppliers, interest paid, taxes paid)

İnvestisiya fəaliyyəti (İnvesting cash flows)
Pul girişi axını – Uzunmüddətli aktivlərin satışından gəlirlər
(Inflows – Sale proceeds from fixed assets)
Pul çıxışı axını – Uzunmüddətli aktivlərin alınması
(Outflows – Acquisition of fixed assets)

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyət (Financing cash flows)
Pul girişi axını – Səhmlərin buraxılmasından əldə olunan gəlirlər
(Inflows – Proceeds from issuing stock)
Pul çıxışı axını – Səhmdarlara dividendlərin verilməsi
(Outflows – Dividends paid to shareholders)

Pul vəsaitlərinin axını hesabatının hazırlanmasının 2 yolu var:
– Birbaşa metod (Direct method)
– Dolaylı metod (İndirect method)

Hər iki metod GAAP və İFRS tərəfindən dəstəklənir və istifadə edilir. Hər iki metodda investisiya və maliyyə pul axınları demək olar ki oxşardır. Əsas dəyişikliklər əməliyyat pul axınlarında özünü göstərir.
Birbaşa metodla (Direct method) pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın hazırlanması

XXX Company
Operating Cash Flow – Direct Method

For the year ended December 31, 20X9

Müştərilərdən daxilolmalar (Cash collections from customers) 5000
Tədarükçülərə ödənişlər (Cash paid to suppliers) (2000)
Əməliyyat xərcləri (Operating expenses) (500)
Faiz xərcləmələri (Cash paid for interests) (750)
Vergilər (Cash paid for taxes) (250)
Əməliyyat pul axını (Operating cash flow) 1500

Dolayı metodla (Indirect method) pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın hazırlanması
XXX Company
Operating Cash Flow – Indirect Method

For the year ended December 31, 20X9
Xalis mənfəət (Net income) 1800
Amortizasiya (Depreciation and amortization) 500
Alacaq hesablarında artım (İncrease in accounts receivable) (900)
Ehtiyatlarda artım (İncrease in inventory) (700)
Borclarda artım (İncrease in accounts payable) 800
Əməliyyat pul axını (Operating cash flow) 1500

Birbaşa metod dolayı metoda nisbətən daha çox məlumatı özündə əks etdirir.

Əməliyyat üzrə pul hərəkəti =Xalis mənfəət + Amortizasiya xərcləri + Aktivdə azalmalar –

Aktivdə artımlar + Passivdə artımlar – Passivdə azalmalar

Misal 1.
Fərz edək ki, müəssisənin hesabat dövrü ərzində gəlirləri 10000 manat olmuşdur.
İlin əvvəli İlin sonu
Amortizasiya xərcləri 5000 – Amortizasiya xərcləri 12000
Alacaqlar 4000 – Alacaqlar 5000

Ehtiyatlar 8000 – Ehtiyatlar 5500
Borclar 7000 – Borclar 5000
Əməliyyat üzrə fəaliyyət (CFO) = 10000 + 7000 – 1000 + 2500 – 2000 = 16500

Balans Hesabatı

Dərc edildi: Yanvar 6, 2012 / Maliyyə Hesabatları

Balans Hesabatı (Balance sheet)
Balans hesabatı – müəssisənin bəlli bir tarihdəki aktivlərini və passivlərini (öhdəlik, kapital) göstərən hesabatdır.
Balans hesabatının əsas elementləri aktivlər, öhdəliklər və kapitaldır.

Aktivlər – müəssisənin keçmiş hadisələrin nəticəsində nəzarət etdiyi və müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərələrə səbəb olacağı gözlənilən resursdur. Aktivləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirə bilərik:
Cari aktivlərə bir il ərzində öz dəyərini nağd pula çevirə bilən aktivlərdir. Misal olaraq aşağıdakıları göstərə bilərik:
Cari aktivlər (Current assets)
– Nağd pul və ekvivalentləri (cash and cash equivalents)
– Qısamüddətli debitor borcları – Alacaqlar (Accounts receivable)
– Mal material ehtiyatı (İnventory)
– Qiymətli kağızlar (Marketable securities)
– Digər cari aktivlər (prepaid expenses, və s.)
Uzunmüddətli aktivlər bir ildən artıq müddətə öz dəyərini nağd pula çevirə bilən aktivlərdir. Bunlara misal olaraq, aşağıdakıları göstərə bilərik:
Uzunmüddətli aktivlər (Non-current assets)
– Torpaq, tikili, avadanlıqlar (Plant, property, equipment)
– Qeyri maddi aktivlər – Qudvil, patent, lisenziya və s. (İntangible assets)
– Uzunmüddətli alacaqlar (Receivables)
– Digər uzunmüddətli aktivlər

Öhdəliklər – keçmiş hadisələrin nəticəsində yaranan və yerinə yetirilməsi üçün iqtisadi səmərələri əks etdirən resursların müəssisədən xaric olunacağı öhdəlikdir. Öhdəlikləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirə bilərik:
– Cari öhdəliklər (Current liabilities)
– Uzunmüddətli öhdəliklər (Non-current liabilities)

Cari öhdəliklərə – qısamüddətli kreditor borcları və s.
Uzunmüddətli öhdəliklərə – uzunmüddətli kreditlər və s. daxildir.
Kapital – bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra səhmdarların müəssisənin aktivlərində qalan paylarıdır.
Misal olaraq adi səhmləri, gəlir ehtiyatlarını, imtiyazlı səhmləri və s. göstərə bilərik.

Balans hesabatı 2 formada yaradıla bilər. Bunlar aşağıdakılardır:
Account format – Balans hesabatı bu formatda hazırlanarkən aktivlər sol tərəfdə, kapital və öhdəliklər sağ tərəfdə olmaqla iki sütundan ibarət olaraq hazırlanır.
Report format – Bir sütunda hər üç element ardıcıllıqla yazılır (aktiv, öhdəlik, kapital)
Muhasibatlılığı Cash accounting və Accrual accounting olaraq iki yerə bölə bilərik.
Birincisi malın alınıb-satılması zamanı nağd pulun da giriş-çıxışının üst üstə düşdüyünü, ikincisi isə onlar arasında zaman fərqinin olmasını göstərir.
İkincinin 4 halı mümkündür.

1. Unearned revenue – A müəssisəsi B müəssisəsindən gələcəkdə malın göndərilməsi və ya xidmətin göstərilməsi qarşılığında pul alıb kassaya mədaxil etmişdir.

a) Pul alındı – xidmət göstəriləcək
Aktivlərdə (Kassa) və öhdəliklərdə artım olacaq

b) Xidmət göstərildi
Məbləğ öhdəliklərdən silinir və kapitalda gəlir artımı olaraq göstərilir.

2. Accrued revenue – A müəssisəsi B müəssisəsinə mal göndərib və ya xidmət göstərmişdir, gələcəkdə pul alacaqdır.
a) Mal satıldı və ya xidmət göstərildi – pul alınacaq
Aktivlərdə (alacaqlar-receivables) və kapitalda artım (gəlir) olacaq

b) Pul alındı
Akivlərin alacaq hissəsindən məbləğ silinir, kassaya mədaxil edilir.

3. Prepaid expenses – A müəssisəsi B müəssisəsinə pul ödəyir, B müəssisəsi gələcəkdə A müəssisəsinə mal göndərəcək və ya xidmət göstərəcək.
a) Pul ödənildi
Aktivlərdə kassadan pulun məbləği çıxılır və həmin sütunda (aktivlərdə) Prepaid expenses həmin məbləğ qədər artırılır.

b) Mal göndərildi və ya xidmət göstərildi
Prepaid expenses-dən məbləğ silinir və kapitalda (xərclər) nəzərə alınır.

4. Accrued expenses – A müəssisəsinə B müəssisəsindən mal satılmış və ya xidmət göstərilmiş, A müəssisəsi pulu müəyyən vaxtdan sonra ödəyəcək.
a) Mal alınıb, xidmət göstərilib
Kapitalda (xərclər) azalma, öhdəliklərdə artım olacaq (borc yaranacaq)
b) Pul ödənildi
Öhdəliklərdə və aktivlərdə (kassa) eyni məbləğ qədər azalma baş verəcək.

Qeyd etmək lazımdır ki,
unearned revenue və accrued expenses – öhdəliklər
accrued revenue və prepaid expenses – aktivlərdir.

Aktivləri həmçinin aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

– Maddi aktivlər (Tangible assets)
– Qeyri-maddi aktivlər (İntangible asset)

Qeyri maddi aktivlər – Uzun müddətli istifadə üçün nəzərdə tutulmuş hər bir material-əşya mahiyyətinə malik olmayan, lakin dəyər qiyməti olan gəlir gətirən hüquqi vəsaitlərdir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: elmi nailiyyət, ədəbiyyət, incəsənət üzrə müəlliflik və şəriklilik hüququ, elektron-hesablayıcı komputer proqramları, patent ixtira, seleksiya nailiyyətləri, faydalı modelləşdirmə hüququ, ticarət-xidmət nişanları, lisenziyalar, «nou-xau» torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan istifadə hüquqları, təşkilatı xərclər, firmanın qiyməti və s.

Mənfəət və zərər hesabatı

Dərc edildi: Yanvar 6, 2012 / Maliyyə Hesabatları

Biz birinci dərsdə qısa olaraq bu dərs haqqında məlumat vermişdik. Qeyd etmişdik ki, mənfəət və zərər hesabatı – hər hansı bir dövr ərzində müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin nəticələrini özündə əks etdirir və əsas elementləri aşağıdakılardır:

Gəlirlər
Maya dəyəri
Satışdan mənfəət
İdarəetmə xərcləri
Amortizasiya xərcləri
Əməliyyat mənfəəti
Digər gəlirlər və xərclər
Faiz ödənişləri
Əsas borcdan ödənişlər
Vergiyə cəlb olunan mənfəət
Vergi ödənişləri
Xalis mənfəət

Gəlir bölməsində məhsul və xidmətlərin satışından qazanılan vəsait əks etdirilir. Məhsulun maya dəyəri bölməsində isə həmin məhsulların müəssisənin balansında əks etdirilən dəyəri nəzərə alınır. Bu iki göstərici arasındakı fərq isə satışdan mənfəət hesab edilir.
Satışdan mənfəətdən idarəetmə və əməliyyat xərclərini çıxdıqdan sonra əməliyyat mənfəəti əldə edilir. İdarəetmə və əməliyyat xərcləri işçilərin əməkhaqları, amortizasiya ayırmaları, kommunal xərclər kimi xərcləri özündə əks etdirir.
Növbəti bölmədə əməliyyat gəlirlərinə digər gəlirlər əlavə edilir və digər xərclər çıxılır. Daha sonra faiz xərcləri və borc ödənişləri çıxılır. Nəticədə vergiyə cəlb olunan məbləğ ortaya çıxılır.
Vergiyə cəlb edilən məbləğdən vergi xərcləri çıxılır və xalis mənfəət əldə edilir.

Mühasibatlıq iki əsasda aparıla bilər:
– Nağd pul üsulu
– Hesablama üsulu

Mənfəət və zərər hesabatı hesablama üsuluna əsaslanaraq tərtib olunur. Məhz bu səbəbdən nağd pul vəsaitinin hərəkəti hesabatı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Gəlirin tanınması

Mal və xidmətlərin satışından əldə olunan gəlirin tanınması aşağıdakı şərtlər daxilində baş verir.
– Müəssisə mülkiyyət hüququ ilə bağlı risklərin böyük hissəsini alıcıya ötürüb.
– Müəssisə mülkiyyət hüququ ilə bağlı idarəetmədə artıq iştirak etmir və satılmış mallara artıq nəzarət etmir.
– Gəlirin məbləği ölçüləbiləndir

Misal 1. Təsəvvür edək ki, A müəssiəsi B müəssisəsindən 1 aydan sonra mal göndərəcəyi üçün indi 4000 AZN pul almışdır. Bu zaman A müəssisəsi bu məbləği gəlir kimi tanıya bilməz, çünki mal göndərilməyib və yuxarıdakı şərtlər yerinə yetirilməyib.
Tikinti müqavilələri zamanı gəlirin tanınması
Tikinti müqavilələri uzunmüddətli olduğu üçün gəlrilərin tanınmasında müəyyən çətinliklər formalaşır. Bu baxımdan tikinti müqavilələrində gəlirin tanınması fərqlidir. Belə ki, gəlirin tanınması 2 metodla həyata keçirilə bilər.
– Tamamlanab hissə metodu
– Tamamlanmış müqavilə metodu

1. Tamamlanab hissə metodu. Bu metoda əsasən, müəssisə hər hansı bir tikintini həyata keçirərkən müəyyən vaxtdan bir çəkilən xərclərinin bütün xərclərindəki payı qədər gəlirini tanıyır.

Misal 2. Fərz edək ki, A müəssisəsi B müəssisəsi tərəfindən irəli sürülən tikinti layihəsini həyata keçirəcəkdir.Belə ki, A müəssisəsi 1000 AZN çəkilən xərc qarşılığında 2000 gəlir əldə edəcəkdir.
A müəssisəsi bu tikinti 3 il müddətinə planlaşdırır. Tutaq ki, A müəssisəsi 1-ci ilin sonunda 300, 2-ci ilin sonunda 200, 3-cü ilin sonunda 500 manat xərcini planlaşdırır.
İlk növbədə çəkilən xərclərin bütün xərclərdə payını tapaq. Bunun 30%, 20%, 50% olduğunu görərik.Deməli A müəssisəsi bu metoda əsaslanaraq
1-ci ilin sonunda 2000 x 30% = 600
2-ci ilin sonunda 2000 x 20% = 400
3-cü ilin sonunda 2000 x 50% = 1000
Gəlirinin tanınmasını qeyd edəcəkdir.
2. Tamamlanmış müqavilə metodu. Bu metoda əsasən tikinti layihəsinin müddəti bitənə qədər müəssisə heç bir məbləği gəlir kimi tanımır.
Yuxarıdakı misalı nəzərə alsaq, bu metoda görə müəssisə
1-ci ilin sonunda 2000 x 0% = 0
2-ci ilin sonunda 2000 x 0% = 0
3-cü ilin sonunda 2000 x 100% = 2000
Gəlirinin tanınmasını qeyd edəcəkdir.
Amortizasiya xərcləri
Əgər biz avadanlığın köhnəlməsi ilə bağlı ayırdığımız xərclərə amortizasiya xərcləri deyiriksə, xarici ölkələrdə bu xərcləri 3 adda qruplaşdırırlar.
1. Depreciation – maddi aktivlərin köhnəlməsi
2. Amortization – qeyri maddi aktivlərin köhnəlməsi
3. Depletion – təbii resursların köhnəlməsi

Amortizasiya əsas vəsaitlərin dəyərinin hissə-hissə xərc olaraq silinməsi prosesidir. Amortizasiyanın hesablanmasının aşağıdakı üsulları var.
1. Düz xətt metodu
Amortizasiya norması = (əsas vəsaitin dəyəri – qalıq dəyəri) / əsas vəsaitin istifadə müddəti
Amortizasiya norması əsas vəsaitin illik köhnəlmə dəyəridir.
Əsas vəsaitin dəyəri onun alınması zamanı çəkilən bütün xərclər, başqa sözlə balansda əks etdirilən dəyərdir.
Qalıq dəyəri əsas vəsaitin istifadə müddəti bitməsi zamanı onun satılacağı dəyərdir.
Əsas vəsaitin istifadə müddəti əsas vəsaitin istifadə ediləcəyi illərin sayıdır.
Fərz edək ki, avadanlığın qiyməti 12000, qalıq dəyəri 2000 manat, istifadə müddəti isə 5 ildir. (1) – ə əsasən illik amortizasiya xərci (12000-2000)/5=2000 AZN-dir.

2. İkiqat azalan balans metodu
Amortizasiya norması = 2* (əsas vəsaitin dəyəri – toplanmış amortizasiya) / əsas vəsaitin istifadə müddəti
Toplanmış amortizasiya əsas vəsaitin müəyyən tarixə qədər hesanlanmış amortizasiyaların cəmidir.
Yuxarıdakı misalı bu metodla həll etsək,
1-ci il üçün DDB depreciation = 2/5 * 12000 = 4800
2-ci il üçün DDB depreciation = 2/5 * (12000-4800) = 2880
3-ci il üçün DDB depreciation = 2/5 * (12000-(4800+2880)) = 1728
4-cü il üçün DDB depreciation = 2/5 * (12000-(4800+2880+1728)) = 1036 edir.

Fikir versək ki, 4800+2880+1728+1036 = 10444 edir, deməli qalıq dəyərinin də 2000 olduğunu nəzərə alsaq 4-cü il amortizasiya xərcləri 1036 deyil, 444 AZN aşağı olacaqdır, yəni 592 AZN.
2 metodu müqayisə etsək görərik ki, 1-ci metodda ilk illər üçün ayrılmış amortizasiya xərcləri 2-ci metoddakından aşağı olmuşdur. Son illərdə isə əksinə. Buna görə də bəzi müəssisələr ilk illərdə daha az vergi vermək üçün 2-ci metoddan istifadə edirlər, bununla da xərclərinin çox göstərirlər.

FIFO, LIFO və Weighted average cost methods

Müəssisələr hazır məhsulların uçotunu apararkən müxtəlif üsullardan istifadə edilir. Bunlar aşağıdakılardır:
– İlkin daxil olmuş, ilkin xaric olunmuş (First-in, first-out) – FIFO
– Sonuncu daxil olmuş, ilkin xaric olunmuş (Last-in, first-out) – LIFO
– Orta çəkili metod (Weighted average method)
Qeyd: LIFO GAAP tərəfindən istifadə edilsə də IFRS tərəfindən istifadəsi qadağandır.
Misal 3:
Fərz edək ki, A müəssisəsinin iyul ayındakı alışları aşağıdakı kimidir.
İyul 7 2 ədəd * 2 AZN/ədəd = 4 AZN
İyul 13 3 ədəd * 3 AZN/ədad = 9 AZN
İyul 20 5 ədad * 5 AZN/ədad = 25 AZN
Cəmi alış: 10 ədad = 38 AZN

A müəssisəsinin İyul ayındakı satışları isə 7 ədəd * 10 AZN/ədəd = 70 olmuşdur.
Müəssisəsinin gəlirləri məlumdur – 70 AZN. Xərclərini isə yuxarıdakı metodlara görə hesablayaq.

FIFO
Bu metoda görə müəssisə 1-ci partiyadan 2, 2-ci partiyadan 3, 3-cü partiyadan isə 2 ədəd satmışdır.Buna görə satılmış məhsulun maya dəyəri – 2*2+3*3+2*5 = 23 AZN olmuşdur.

LIFO
Bu metoda görə müəssisə 3-cü partiyadan 5, 2-ci partiyadan isə 2 ədəd satmışdır. Buna görə satılmış məhsulunmaya dəyəri – 5*5+2*3 = 31 AZN olmuşdur.

Weighted average
Bu metoda görə müəssisənin 1 ədəd mal alışına çəkdiyi ortalam xərci tapmaq lazımdır.Bunu belə hesablamaq olar. 38 / 10 = 3.8 AZN (1ədədi 3.8 AZN)
7ədəd isə 7*3.8 = 26.6 AZN təşkil edər.
Bir çox müəssisələr daha aşağı vergi ödəmək üçün LIFO metodundan istifadə edir, çünki bu metodla hesabladıqda satılan malın maya dəyəri digər metodlara görə daha çox olur.

FIFO metodundan istifadə olunduqda isə müəssiəs balansında hazır məhsullarının dəyərini çox göstərərək aktivlərini yüksəltmiş olur.

Hər səhmə düşən gəlir

Bildiyimiz kimi, müəssisələr il ərzində müəyyən sayda səhm alır və satır, bundan əlavə səhm sahiblərinə dividendlər verir. Səhmləri adi və imtiyazlı səhmlərə bölə bilərik. Bunlar arasındakı fərqləri gələn dərslərimizdə müzakirə edəcəyik.
Hər səhmə gəlir – mənfəətdən imtiyazlı səhm sahiblərinə verilən dividendlər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan məbləğin illik olaraq müəssisənin alıb satdığı səhmlərin ortalamasına nisbəti ilə tapılır.
Əgər müəssisə il ərzində yalnız adi və imtiyazlı səhmlər alıb satmışsa, və bu səhm sahiblərinə dividend ödəmişsə, bu formul səhmə düşən sadə gəlir, yox əgər müəssisə həmçinin opsionlardan, varrantlardan, digər çevrilə bilən qiymətli kağızlardan istifadə edirsə bu zaman səhmə düşən azalan gəlir üsulu ilə hesablama aparılır.

Səhmə düşən sadə gəlir =(xalis gəlir – imtiyazlı səhmlkərə ödənilən dividendlər) / adi səhmlərin sayının ədədi ortası

Lüğət
Adi səhmlərin sayının ədədi ortası – Weighted average number of common shares outstanding
Amortizasiya xərcləri – Depreciation expenses
Amortizasiya xərcləri – Depreciation expenses
Amortizasiya norması – Depreciation expenses
Digər gəlirlər və xərclər – Other revenue and expenses
Düz xətt metodu – Straight-line method
Əməliyyat mənfəəti – Operating profit
Əsas borcdan ödənişlər – Payments of debt
Əsas vəsaitin dəyəri – Cost of asset
Əsas vəsaitin istifadə müddəti – Useful life
Faiz ödənişləri – Intereset expenses
Gəlirlər – Revenue
Hesablama üsulu – Accrual based accounting
Hər səhmə düşən gəlir – Earnings per share (EPS)
Xalis gəlir – Net income
Xalis mənfəət – Net profit
İdarəetmə xərcləri – Administrative expenses
İkiqat azalan balans metodu – Double declining method
İlkin daxil olmuş, ilkin xaric olunmuş – FIFO
İmtiyazlı səhmlərə ödənilən dividend – Preferred dividends
Qalıq dəyəri – Residual value
Maya dəyəri – Cost of goods sold (COGS)
Mənfəət və zərər hesabatı – Income statement or profit and loss accounts
Nağd pul üsulu – Cash based accounting
Orta çəkili metod – Weighted average cost methods
Satışdan mənfəət – Gros profit
Səhmə düşən azalan gəlir – Diluted EPS
Səhmə düşən sadə gəlir – Basic EPS
Sonuncu daxil olmuş, ilkin xaric olunmuş – LIFO
Tamamlanab hissə metodu – Percentage of completion method
Tamamlanmış müqavilə metodu – Completed contract method
Təbii resursların köhnəlməsi – Depletion
Toplanmış amortizasiya – Accumulated depreciation
Vergi ödənişləri – Taxes
Vergiyə cəlb olunan mənfəət – Revenue before taxes

Maliyyə Hesabatlılığı Standartları

Dərc edildi: Yanvar 6, 2012 / Maliyyə Hesabatları

Maliyyə hesabatlılığı standartları investor və kreditorların qərar vermələri zamanı tam informasiya ilə təmin olunmaqları məqsədilə onlara təqdim olunan məlumatların növləri və həcmini müəyyən edir. Mühasibatlıq qaydalarında geniş olan maliyyə hesabatlılığı standartlarının nəzəriyyəsinin dərindən dərk edilməsi maliyyə analitikinə maliyyə hesabatlarının bütün elementlərini rahatlıqla təmin etməyə imkan yaradır.

Hal-hazırda dünyada 2 əsas standart mövcuddur.Bu beynəlxalq standartlar peşəkar muhasiblər tərəfindən yaradılmışdır. Həmin standartlar aşağıdakılardan ibarətdir.

– Beynəlxalq muhasibat uçotu standartları komitəsi (BMUS) – IASB
– Beynəlxalq maliyyə muhasibatlığı standartları komitəsi (BMQS) – FASB

İASB-ın əsas məqsədləri aşağıdakılardır:

– İstifadəçilərin rahatlığı üçün yüksək keyfiyyətli, şəffaf və müqayisə olunabilən vahid maliyyə hesabatlarının tətbiqi üçün standartların müəyyənləşdirilməsi
– İstifadəçilərin bu standatlardan istifadəsini stimullaşdırmaq
– Mümkün olduğu qədər kiçik/orta müəssisələrin və İEOÖ-in xüsusi ehtiyaclarını nəzərə almaq
– İASB, FASB milli standartlar arasında uyğunluğu təmin etmək

Beynəlxalq standartlara daim əlavələr edilir və mövcud standart müasirləşdirilir.

Maliyyə Hesabatlarının tərkib hissələri
– Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
– Mənfəət və zərər haqqında hesabat
– Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

Ölçmə Metodları
İlkin dəyər
Cari dəyər
Realizə dəyəri
Diskontlaşdırılmış dəyər

İlkin dəyər– aktivlərin alınması zamanı ödənilən məbləğdir.
Ədalətli dəyər – müqavilə bağlamaq niyyətində olan və bir birindən asılı olmayan tərəflər arasında normal şərtlər çərçivəsində aktivin dəyişdirilə biləcəyi və ya öhdəliyin yerinə yetirilə biləcəyi məbləğdir.
Realizə dəyəri – normal şərtlər əsasında satış qiymətilə başa çatdırma məsrəfləri və satışı yerinə yetirmək üçün lazım olan məsrəflərin fərqinə bərabərdir.
Diskontlaşdırılmış dəyər – gəcələkdə tərəfləri arasında mübadilə ediləcək pul vəsaitinin nominal dəyəridir.

Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanmasının Prinsipləri
– Doğru təqdimat
– Əhəmiyyətlilik
– Hesablama üsulu ilə muhasibat
– Ardıcıllıq, daimi

Maliyyə Hesabatlarının Təqdim edilməsi prinsipləri
– Aqqreqasiya
– Təsnifləşdirilmiş Balans hesabatı
– Müqayisəli informasiya
– Əvəzləşdirmə üsulundan istifadə edilməməlidir

Bu standartlar əsas dörd maliyyə hesabatını müəyyən edir və onların məzmununa aid qaydalar verir. Bu hesabatlar aşağıdakılardır:
– Balans hesabatı
– Mənfəət və zərər hesabatı
– Pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı
– Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat

Maliyyə Hesabatlarının Keyfiyyət Göstəriciləri
– Anlaşılan
– Münasiblik
– Etibarlılıq
– Müqayisə olunan

Anlaşılan – Maliyyə hesabatını hazırlayanlar hesabatların istifadəçilər tərəfindən anlaşılmasını təmin etmək məqsədilə məlumatları başa düşülən şəkildə hesabatlarda əks etdirilməlidir.

Münasiblik – Məlumatın münasib olması istifadəçilərin qərar qəbul etmə ehtiyaclarından meydana gəlir. Hesabatlarda təqdim olunan məlumatlar istifadəçilərin iqtisadi qərar vermələri zamanı istifadə oluna bilən olmalıdır. Məlumatın münasibliyi onun əhəmiyyətliliyi ilə ölçülür. Məlumat o vaxt əhəmiyyətli sayılır ki, onun əks olunmaması və ya yanlış əks olunması iqtisadi qərar verən şəxslərin qərarlarına təsir etmək qabiliyyətinə malik olsun.

Etibarlılıq- məlumatların əhəmiyyətli səhvlərdən azad olmasını və neytrallığını özündə əks etdirir. Etibarlılığın xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
a) Düzgün təqdimat
b) Mahiyyətin forma üzərində üstünlüyü
c) Neytrallıq – qərəzlikdən uzaq
d) Ehtiyatlılıq
e) Tamlıq

Müqayisəlilik – Hesabatların müqayisəliliyi müəssisə daxili və ya müəssisələr arasında olur.Maliyyə hesabatlarının istifadəçisi müxtəlif dövrlər üzrə hazırlanmış hesabatları müqayisə edə bilməli, hər hansı bir trend varsa onu müəyyən edə bilməlidir.

Maliyyə Hesabatlılığının Quruluşunun aydın, səlis olmasının elementləri:
– Şəffaflıq
– Tam, Anlaşılan
– Ardıcıllıq, daimilik

Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının əsasında iki əsas nəzəriyyə durur. Onlar aşağıdakılardır:
Hesablama üsulu mühasibatlıq – bu nəzəriyyəyə əsasən əməliyyatlar baş verdiyi anda qeydiyyata alınmalıdır. Burada nağd pulun hərəkəti önəmli deyildir, əsas əməliyyatın reallaşmasıdır.
Fəaliyyətin davam etdirilməsi – bu nəzəriyyəyə əsasən müəssisə maliyyə hesabatı tərtib edərkən fəaliyyətini uzunmüddətdə davam etdirəcəyini nəzərə almalıdır. Lakin müəssisə fəaliyyətini dayandıracağını planlaşdırırsa o zaman hesabatları tərtib edərkən likvidləşməni nəzərə alaraq vəsaitlərin dəyərinə düzəliş etməlidir.

Aqqreqasiya – Aggregation
Anlaşılan – Understandability
Ardıcıllıq, daimi – Consistency
Ardıcıllıq, daimilik – Consistency
BMQS – FASB
BMUS – IASB
Cari dəyər – Current cost
Diskontlaşdırılmış dəyər – Present value
Doğru təqdimat – Fair presentation
Düzgün təqdimat – Faithful representation
Ehtiyatlılıq – Prudence
Etibarlılıq – Reliability
Ədalətli dəyər – Fair value
Əhəmiyyətlilik – Materiality
Əvəzləşdirmə üsulu – Offsetting
Fəaliyyətin davam etdirilməsi – Going concern
Hesablama üsulu ilə muhasibat – Accrual basis of accounting
Hesablama üsulu mühasibatlıq – Accrual based accounting
İlkin dəyər – Historical cost
Mahiyyətin forma üzərində üstünlüyü – Substance over form
Maliyyə hesabatlılığı – Financial Reporting
Müqayisə olunan – Comparability
Müqayisəli informasiya – Comparative information
Münasiblik – Relevance
Neytrallıq – Neutrality
Ölçmə Metodları – Measurement methods
Realizə dəyəri – Realizable cost
Şəffaflıq – Transparency
Tam, Anlaşılan – Comprehensiveness
Tamlıq – Completeness
Təsnifləşdirilmiş Balans hesabatı – Classified balance sheet

Maliyyə Hesabatlarının Təhlilinə Giriş

Dərc edildi: Yanvar 6, 2012 / Maliyyə Hesabatları

Hər bir sahədə fəaliyyətə başlamazdan əvvəl araşdırmalar aparılmalı, proqnoz rəqəmlər hazırlanmalı, təhlillər aparılmalı daha sonra fəaliyyətin başlanılması ilə əlaqədar qərar verilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq analitiklər müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərirlər. Bunlardan biri də investisiya layihələrini təhlil edən analitiklərdir. Onlar əsasən mülkiyyət və ya borc öhdəlikli qiymətli kağızlarla əlaqədar investisiyaları qiymətləndirirlər. İnvestisiya məsləhətlərinin və qərarlarının verilməsi üçün qiymətli kağızı emissiya edən müəssisənin fəaliyyətini, maliyyə vəziyyətini və onun dəyərini hesablamaq lazımdır. Bütün bunları hesablamaq üçün müəssisənin maliyyə hesabatlılığından istifadə olunur. Bu məqsədlə analitik maliyyə hesabatlılığının elementləri ilə yaxından tanış olmalı, onların hazırlanma prinsiplərini bilməlidir.

Maliyyə hesabatlılığı maliyyə hesabatları vasitəsi ilə investorlar, kreditorlar kimi iqtisadi qərarlar verən şəxsləri müəssisənin fəaliyyəti, maliyyə vəziyyəti və maliyyə vəziyyətində baş verən dəyişikliklərlə təmin edir.

Maliyyə hesabatlılığının təhlili investisiya, kredit verilməsi və digər iqtisadi qərarların qəbul edilməsi məqsədilə ilə müəssisənin hazırladığı əsas və əlavə maliyyə hesabatlarının müəssisənin keçmiş, cari və gələcək fəaliyyətinin və maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi prosesidir. İqtisadi qərarlara misal olaraq investorun hər hansı bir firmanın səhmlərini almasını, hər hansı bir firmaya borc verilməsini, müəssisələrin birləşməsi qərarlarını və başqalarını göstərmək olar.

Maliyyə Hesabatları aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

a) əsas maliyyə hesabatları
1-Balans hesabatı
2-Mənfəət və zərər hesabatı
3-Pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı
4-Kapitalda dəyişikliklər hesabatı

b) əlavə maliyyə hesabatları

1-Maliyyə hesabatları qeydləri
2-Rəhbərliyin müzakirə və təhlilləri
3-Auditor rəyi

a) Əsas maliyyə hesabatları
1. Balans hesabatı
Müəyyən bir vaxtda müəssisənin cari maliyyə vəziyyətini göstərir. 3 əsas elementdən ibarətdir.
Aktivlər – müəssisənin iqtisadi resursu olaraq, keçmiş hadisələrdən yaranan, cari və gələcək dövrdə iqtisadi fayda əldə etmək üçündür.
Öhdəliklər – müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində yaranan digər şəxslərə olan borclardır.
Kapital – aktivlərdən öhdəliklər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan qalıqdır.

Mühasibat bərabərliyi aşağıdakı kimidir:
Kapital + Öhdəliklər = Aktivlər

Balans hesabatı müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlil edilməsi üçün istifadə olunur. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili zamanı onun aktivləri ilə öhdəlikləri müqayisə olunur. Bu zaman onun əsas vəsaitlərinin uzunmüddətli yoxsa qısamüddətli öhdəliklərlə təmin edilməsi kimi amillər nəzərə alınır.

2. Mənfəət və zərər hesabatı
Müəyyən bir dövr ərzində müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini özündə əks etdirir. Əsas elementləri aşağıdakılardır:
Gəlirlər – müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində qazanılan vəsaitdir.
Xərclər – müəssisənin faəliyyətini təmin etmək üçün ödənilən vəsaitdir.
Xalis mənfəət – müəssisənin gəlirlərindən xərclərini çıxdıqdan sonra yerdə qalan hissədir. Əgər bu rəqəm müsbət alınarsa müəssisə mənfəət əldə etmişdir, mənfi alınarsa müəssisə zərərlə işləmişdir.

Gəlirlər – Xərclər = Xalis Mənfəət
Bu hesabat müəssisənin gəlirliliyini özündə əks etdirir.

3. Pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı
Müəyyən bir dövr ərzində müəssisənin pul giriş və çıxış axınlarını özündə əks etdirir. Əsas elementləri aşağıdakılardır:
Cari fəaliyyət pul axınları – Müəssisənin əsas fəaliyyəti nəticəsində daxil olan və çıxan pul axınıdır.
İnvestisiya pul axınları – Müəssisənin cari fəaliyyətinin davam etdirilməsi üçün hər hansı bir avadanlığın alınıb-satılması zamanı daxil olan və çıxan pul axınıdır.
Maliyyələşmə pul axınları – Müəssisənin cari və investisiya fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün onların maliyyələşdirilməsi ilə əlaqədar olan nağd pul axınıdır.
Bu hesabat müəssiəsənin maliyyə vəsaitlərinin sərbəstliyini əks etdirir. Maliyyə vəsaitlərinin sərbəstliyi müəssisənin qəfil xərclərinə və şanslarına reaksiya verəbilmə qabiliyyətidir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı müəssisənin nağd pul yaradabilmə qabiliyyətini və bu isə öz növbəsində müəssisənin öz öhdəliklərini yerinə yetirəbilmə qabiliyyətini əks etdirir. Müəssisənin öz öhdəliklərini yerinə yetirəbilmə qabiliyyətini iki qrupa ayırmaq olar:

Likvidlik – müəssisənin qısamüddətli öhdəliklərini ödəyəbilmə qabiliyyətidir.
Ödəmə qabiliyyəti – müəssisənin uzunmüddətli öhdəliklərini ödəyəbilmə qabiliyyətidir.

Gəlirlilik ilə nağd pul yarabilmə qabiliyyəti arasında fərq vardır. Gəlirlilik müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində mənfəət əldə etməsi, nağd pul yaradabilmə qabiliyyəti isə müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində müsbət nağd pul axınına malik olmasıdır. Müəssisə gəlirlərindən xərclərini çıxdıqdan sonra müəssisəyə əlavə vəsait qalırsa demək o gəlir yaradır. Lakin o kreditə satılan əmtəə və xidmətlərin pullarını vaxtında toplaya bilməzsə nağd pul yaradabilmə qabiliyyətinə malik olmayacaqdır.

4. Kapitalda dəyişikliklər hesabatı
Müəyyən bir dövr ərzində müəssisənin kapitalında baş verən dəyişiklikləri özündə əks etdirir. Bura dövr ərzində müəssisənin nizamnamə kapitalında baş vermiş dəyişikliklər, bölüşdürülməmiş mənfəət, səhmdarlara ödənilən dividendlər kimi göstəricilər daxildir.

b) Əlavə maliyyə hesabatları
1. Maliyyə hesabatları qeydləri – Əsas maliyyə hesabatlarında rəqəmlə ifadə edilə bilinməyən, sözlə ifadə olunan əsas məqamları özündə əks etdirir. Misal olaraq, müəssisə tərəfindən avadanlıqların amortizasiyasının hansı metodla (düz xətt, ikiqat azalan metod) hesablanmasını, hazır məhsulların mühasibat uçotunun hansı üsulla aparılmasının (FIFO, LIFO və s.), gəlirlərdə azalmanın baş verməsi səbəbinin hər hansı mühüm müştərinin itirilməsi olduğunu və s. göstərə bilərik.

2. Rəhbərliyin müzakirə və təhlilləri – Bu hesabat müəssisənin fəaliyyətinə, kapitalına, likvidliyinə təsir edəcək mühüm hadisələri özündə əks etdirir. Burada cari dövrün maliyyə hesabataları ilə gələcək dövrün maliyyə hesabatları arasında fərq yaradacaq amillər – inflyasiya, qiymət dəyişiklikləri və bunun kimi digər önəmli amillər əks olunur.

3. Auditor rəyi – Auditorların öhdəliyi maliyyə hesabatlarına dair rəy bildirməkdən ibarətdir. Auditorlar fəaliyyətlərini – Beynəlxalq Audit Standartlarına uyğun olaraq seçmə üsulu formasında həyata keçirirlər. Auditorlar tərəfindən verilən rəy maliyyə hesabatlarının tam düzgün olduğunu bildirmir. Onların yazdıqları rəy müəssisə tərəfindən hazırlanan maliyyə hesabatlarının böyük ehtimalla səhvlərdən, qeyri-leqal aktlardan uzaq olduğuna zəmanət verir. Verilən rəy həmçinin müəssisənin daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsini özündə əks etdirir. Auditor rəylərinin aşağıdakı növləri vardır:

Qeyri-şərti rəy – auditorlar tərəfindən yoxlanılan dövrdə maliyyə hesabatlarında beynəlxalq standartlardan kənarlaşmalar olmadığını bildirir.
Şərti rəy – maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı beynəlxalq standartlardan ciddi kənarlaşmanın olmadığını bildirir.
Mənfi rəy – maliyyə hesabatlarının düzgün hazırlanmamasını özündə əks etdirir.
İmtina rəyi – auditor tərəfindən heç bir rəyin verilə bilməməsini özündə göstərir.

Maliyyə hesabatlarının təhlilinin quruluşu
Maliyyə hesabatlarının təhlili 6 pillədən ibarətdir.
1-ci pillə: Təhlilin məqsədi və konteksti. Bu pillədə ilkin olaraq təhlilin məqsədi müəyyən olunur. Təhlil niyə həyata keiçirilir? Məqsəd nədən ibarətdir? Təhlilin quruluşu necə olacaq? Bu kimi suallar bu pillədə cavablandırılır.
2-ci pillə: Məlumatların toplanması. Məqsəd təyin edildikdən soran təhlilin reallaşdırılması üçün lazımi məlumatlar əldə olunur. Bura maliyyə hesabatları, keçirilən sorğuların nəticələri, müəssisə rəhbərliyi ilə görüşlərin nəticələri kimi məlumatlar daxildir.
3-cü pillə: Məlumatların emalı. Toplanmış məlumatlar əsasında müxtəlif əmsallar hesablanaraq, qrafiklər qurularaq onların emalı reallaşdırılır.
4-cü pillə: Emal nəticələrinin təhlili. Emal olunmuş məlumatlar- rəqəmlər, cədvəllər və qrafiklər formasında olur. Bu pillədə həmin rəqəm, cədvəl və qrafiklər müqayisə edilir, onların mənaları açıqlanır. Bir sözlə, rəqəm, cədvəl və qrafiklər sözlə ifadə edilir.
5-ci pillə: Təhlilin nəticəsi. Bu pillədə təhlilin məqsədi ilə emal nəticələrinin təhlili arasında (1-ci və 4-cü pillə) əlaqə qurulur. Emal nəticələrinin təhlili qarşıya qoyulmuş məqsəd haqqında müsbət və ya mənfi rəy formalaşdırdığı araşdırılır.
6-cı pillə: Təhlilin yenilənməsi. Lazım gəldiyi təqdirdə mütəmadi olaraq təhlilin təkrarlanması, emal təhlilinin nəticələrində baş vermiş dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq təhlilin nəticələrinin dəyişdirilməsi bu pillənin əsas məqsədidir.

Lüğət
Aktivlər – Assets
Auditor rəyi – Auditor’s Reports
Balans hesabatı – Balance sheet
Bölüşdürülməmiş mənfəət – Retained earnings
Cari fəaliyyət pul axınları – Operating cash flows
FIFO (ilk mədaxil – ilk məxaric) – First-In-First-Out
Gəlirlər – Revenues
Xalis mənfəət – Net income

Xərclər – Expenses
İmtina rəyi – Disclaimer of opinion
İnvestisiya pul axınları – Investing cash flows
Kapital – Owner’s equity
Kapitalda dəyişikliklər hesabatı – The statement of changes in owner’s equity
Qeyri-şərti rəy – Unqualified opinion
LIFO (son mədaxil – ilk məxaric)- Last-In-First-Out
Likvidlik – Liquidity
Maliyyə hesabatı – Financial statement
Maliyyə hesabatları qeydləri – Notes to the financial statements, footnotes
Maliyyə hesabatlılığı – Financial reporting
Maliyyə vəsaitlərinin sərbəstliyini – Financial flexibility
Maliyyələşmə pul axınları – Financing cash flows
Mənfəət və zərər hesabatı – Income statement or profit and loss accounts
Mənfi rəy – Adverse opinion
Mühasibat bərabərliyi – Accounting Equation
Ödəmə qabiliyyəti – Solvency
Öhdəliklər – Liabilities
Pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı – Cash flow statement
Rəhbərliyin müzakirə və təhlilləri – Management’s Discussion and Analysis – MD&Ad
Şərti rəy – Qualified opinion

Maliyyə hesabatlarının təhlili

Şirkətdaxili maliyyə məlumatları, eləcə də fəaliyyətə dair məlumatlar xarici araşdırmalarla əlaqəli olduqda maliyyə təhlili sayəsində mühüm biznes məsələləri daha asan, qısa müddətdə və dəqiqliklə öz həllini tapa bilər.

Siz maliyyə hesabatlarının təhlil edilməsi qaydalarına həsr olunmuş və aşağıdakı mövzuları əhatə edəcək praktik təlimdə iştirak etməyə dəvətlisiniz:

• Maliyyə məlumatlarının əhəmiyyəti və maliyyə təhlilinin məqsədləri

• Maliyyə hesabatlarının manipulyasiyasından və ya səhvlərdən irəli gələn itkilər

• Ümumi hesabatlardan mühüm hesablar və fərdi əməliyyatların təhlilinə qədər hərtərəfli təhlildən asılı olaraq analitik prosedurların növləri

• Ümumi maliyyə hesabatı səviyyəsində analitik prosedurlar

• Balans hesabatının strukturunun sənaye xüsusiyyətləri

• Mənfəət və ya zərər hesabatının sənaye xüsusiyyətləri

• Şirkətin mənfəət və zərər hesabatı ilə balans hesabatı arasında əlaqə

• Hesabatların üfüqi və şaquli təhlili

• Likvidlik, maliyyə sabitliyi, dövriyyə və əməliyyat səmərəliliyi əmsalları

• Maddi hesablar səviyyəsində analitik prosedurlar: aktivlər, gəlirlər və marjalar, əməliyyat fəaliyyəti üzrə gəlir və xərclər, maddi hesabların şərhi ilə yanaşı, fərdi əmsalların hesablanması

• Təhriflərin müəyyən edilməsi üçün çoxfaktorlu modellərdən istifadə olunması

• Beniş modeli (məcmu M-score indeksi)

• İşlək kapitalda dəyişikliklərin təhlili

• Qeyri-maliyyə göstəricilərindən istifadə edərək hesabatların təhlili

• Altman modeli (Z-score)

Təlimin dili: Azərbaycan (təlim materialları ingilis dilində olacaq)

İştirak haqqı (1 nəfər): 800 AZN (ƏDV xaric)

Tarix: 28 oktyabr 2022

Vaxt: 09:00–18:00 (qeydiyyat saat 08:30-da başlayır)

Ünvan: Bakı Ağ şəhər Ofis Binası, Bakı şəhəri, 8 Noyabr pr. 25E

Qeydiyyatdan keçmək üçün +994 12 404 12 10 nömrəsi və ya academy@deloitte.az e-poçt ünvanı vasitəsilə Nərgiz İbrahimova ilə əlaqə yarada bilərsiniz.